Nəsibə Nəsib (Məmmədova),

Dövlət Arxivinin Şirvan filialının direktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Hər il 9 iyun tarixində dünya üzrə Beynəlxalq Arxivlər Günü qeyd olunur. Bu gün arxivlərin, onların qorunmasının və inkişafının əhəmiyyətini vurğulamaq məqsədi daşıyır. Arxivlər tarixin canlı yaddaşıdır, keçmişdən gələcəyə doğru əvəzolunmaz məlumatların saxlanması və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün əsas mənbədir, etibarlı saxlanc yeridir.

 

Arxiv sənədləri yalnız tarixi faktları deyil, həm də hüquqi, mədəni və sosial hadisələrin sübutlarını ehtiva edir. Onlar dövlətlərin, təşkilatların və fərdlərin fəaliyyətləri barədə geniş və etibarlı məlumat mənbəyidir. Bu sənədlər sayəsində keçmişdə baş vermiş hadisələr, qərarlar və proseslər öyrənilir, təhlil edilir və qiymətləndirilir.

Beynəlxalq Arxivlər Günü həm də arxiv işçilərinin zəhmətinin tanınması üçün bir fürsətdir. Onlar sənədlərin düzgün saxlanması, qorunması və əlçatanlığının təmin olunması istiqamətində böyük əhəmiyyət daşıyan işləri həyata keçirirlər.

Bu günün əsas məqsədlərindən biri də cəmiyyətin arxivlərə diqqətini artırmaq, onların ictimai əhəmiyyətini geniş kütlələrə çatdırmaqdır. Texnologiyanın inkişafı ilə arxiv sənədlərinin rəqəmsallaşdırılması və elektron arxivlərin yaradılması, sənədlərin qorunması və istifadəsinin daha da asanlaşması üçün yeni imkanlar açır.

Nəticə etibarilə, Beynəlxalq Arxivlər Günü bizə keçmişimizi anlamaq, onu qorumaq və gələcək nəsillərə doğru düzgün ötürmək üçün vacib olduğunu xatırladır. Arxivlər bizə tariximizi və mədəniyyətimizi yaşatmaqda böyük rol oynayır.

 

Əsrlər boyu formalaşan tarixi mirasına hər millət sahib çıxır və arxivlərdə qoruyub saxlayır. Azərbaycan xalqının da zəngin Milii Arxiv Fondu vardır və bu fond tarixi keçmişimizin müxtəlif mərhələlərində formalaşan xalqın, yazılı, səsli, görüntülü yaddaşının qorunub saxlandığı dövlətin unikal və çoxşaxəli  informasiya ehtiyyatları sisteminin tərkib hissəsidir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci il 12 fevral tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycanda arxiv işinin inkişafına dair 2020-2025-ci illər üçün Dövlət Proqramı”na əsasən respublikamızda arxiv işi xeyli təkmilləşdirilmiş, bu sahədə xeyli işlər görülmüşdür. Bu gün mən zəngin Milli Arxiv Fondumuzun bir hissəsini təşkil edən Şirvan filialından söhbət açacam. 

Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin 15 filialından biri olan Dövlət Arxivinin Şirvan filialı 1930-cu ildə Əli Bayramlı rayon Dövlət Arxivi olaraq yaradılmış, 1959-cu ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 7 fevral tarixli 118 nömrəli qərarı ilə daha da struklaşdırılmışdır ( əsas: ARDA ). 1968-ci ildən filiala çevrilmişdir. 2008-ci ildən Əli Bayramlı adı dəyişilərək Dövlət Arxivinin Şirvan filialı adlandırılmışdır. 2020-2025-ci illər inkişaf proqramına əsasən Respublikamızın hər yerində, eləcə də, Şirvan filialında əsaslı dəyişikliklər olmuşdur. Köhnə yeməkxana binasında yerləşən arxiv idarəsində 2022-ci ildə Milli Arxiv idarəsinin təşəbbüsü ilə əsaslı təmir işləri aparılmış, bina tamamilə yenilənmişdir. Əlavə olaraq 1 iş otağı, sərgilərin təşkili üçün foye, oxucuların istifadəsi üçün oxu zalı yaradılmış, siqnalizasiya və istilik sistemi ilə təmin olunmuşdur. Mühafizəxanalarda müasir dəmir stelajlar quraşdırılmış, yeni qutular alınaraq sənədlərin mühafizəsi xeyli yaxşılaşdırılmışdır. Arxiv binasının həyətyanı sahəsi daşla üzlənmiş, yaşıllıq sahə salınmışdır. Son üç ildə ümumilikdə 45 ədəd həmişəyaşıl şam, küknar ağacları, 100-ə yaxın qızıl gül kolları və müxtəlif çiçəklər əkilmiş, ağaclarda quş yuvaları asılmışdır. Vətəndaşların rahatlığını təmin etmək məqsədilə həyətdə yeni oturacaq yerləşdirilmişdir.

Dövlət Arxivinin Şirvan filialı Şirvan şəhərindəki idarə, müəssisə və təşkilatların sənədlərinin toplanması, mühafizəsi və istifadəsini təmin edir. Həmçinin tabeliyində fəaliyyət göstərən Hacıqabul, Sabirabad, Saatlı və İmişli rayonlarının daimi saxlanmalı olan sənədlərini mühafizə edir, sistemləşdirir. Region üzrə fəaliyyət göstərən idarə, müəssisə və təşkilatların tərkibində fəaliyyət göstərən arxiv şöbələrinə nəzarət edir, dövlət əhəmiyyətli sənədlərin vaxtında mühafizəyə verilməsini, müddəti bitmiş sənədlərin məhvə ayrılması işlərini təmin edir. Sənədlərin rəqəmsallaşdırılması və müasir texnologiyaların tətbiqi sahəsində işlər aparılır.

Filialda 451 fond üzrə  29337  iş mühafizə olunur.  

Şirvan filialında ən əski məlumatı özündə əks etdirən sənəd Nuriyeva Səlmi Səməndər qızının 1879-cu ildə doğulması faktını göstərən 424 saylı doğum qeydiyyat aktıdır (fond 405, siyahı 1, saxlama vahidi 26, vərəq 8). Əli Bayramlı Zəhmətkeş - sonradan Xalq Deputatları Sovetinin 1930-1995-ci illərə aid sənədləri fondun ən lazımlı parçalarındandır. 2022-ci ilə qədər fondumuzda idarə, müəssisə və təşkilatların daimi, eləcə də işçi heyətə aid sənədləri mühafizə olunurdu. 2022-ci ildə ilk dəfə şəxsi mənşəli fondlar yaradıldı. Şirvan şəhərinin 44 günlük Vətən müharibəsində və sentyabr antiteror əməliyatında qəhrəmancasına şəhid olmuş oğullarının şəxsi mənşəli sənədləri, fotoları, əl işləri toplanılaraq daimi dövlət mühafizəsinə götürüldü. Eləcə də, Şirvanın sayılıb-seçilən ziyalıları olan professor Akif Abbasovun, şair, publisist Eldar Qəmərlinin də şəxsi mənşəli fondları yaradılaraq arxiv tərkibi zənginləşdirildi. Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların deportasiyasının ikinci mərhələsində- 1948-1953-cü illərdə ata-baba yurdundan didərgin salınmış soydaşlarımıza aid sənədlər toplanılaraq Xüsusi Qiymətli Fonda daxil edildi. Xatırladaq ki, bunların arasında hətta Böyük Vedinin igid oğlu, Azərbaycanın el qəhrəmanı Abbasqulu bəy Şadlinskinin ailə üzvlərinə aid sənədlər də qorunmaqdadır.

Şirvan (Əli Bayramlı) şəhərinin tarixini əks etdirən foto sənədlər Azərbaycan Respublikası Dövlət Kino- Foto Sənədləri Arxivindən, Əli Bayramlı şəhərinin bir sıra strateji tikililərinin (Əli Bayramlı şəhərinin su təchizatı, İçməli su kəməri sxemi, içməli su təchizatı sistemində yerləşən əsas nasosxana və su anbarı kompleksinin layihəsi və s.) sxemləri Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxivindən toplanaraq həmçinin Şirvan filialında da mühafizəyə alındı. Beləliklə Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin qeyd etdiyi kimi :

“Arxiv işi donub qalmış, dəyişməz deyil, daim inkişaf edən, təkmilləşən, dövlətin və cəmiyyətinin inkişafına xidmət edən mühüm fəaliyyət sahəsidir. Azərbaycan arxivləri zamanın çağrışlarına uyğun dəyişir, yenilənir və dinamik olaraq inkişaf edir”.

 

Hazırda filialın 7 əməkdaşı var. Tabeliyində dörd rayon dövlət arxivi fəaliyyət göstərir. Hacıqabul, Saatlı, Sabirabad və İmişli Rayon Dövlət Arxivləri. Eyni zamanda ərazi üzrə fəaliyyət göstərən İmişli və Sabirabad “ASAN Xidmət” mərkəzlərinin arxiv arayışlarının verilməsi bölməsinə rəhbərlik və nəzarət edilir. Şirvan filialı dayanmadan bu sahədə çalışır, arxiv fondunu daha da zənginləşdirmək üçün əlindən gələni edir.

Dünyada Arxiv işinin qiymətləndirilməsi üçün qeyd olunan 9 iyun Beynəlxalq Arxivlər günü münasibəti ilə dünya arxivçilərini təbrik edirik. Sağlam gələcək zəngin tarixdən, tarix isə möhkəm arxivdən qüvvət alır!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.06.2025)

Avstriyanın paytaxtı Vyana şəhərində 28 May – Müstəqillik Günü münasibətilə “Cəngi” estrada folklor ansamblının təqdimatında “Alov ritmləri” adlı konsert keçirilib. Konsert Azərbaycan Diasporuna Dəstək Fondunun dəstəyi və Vyanada fəaliyyət göstərən Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşkilatçılığı ilə baş tutub.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsindən verilən xəbərə görə, tədbirə Avstriyada akkreditə olunmuş diplomatik korpusların, beynəlxalq təşkilatların təmsilçiləri, yerli ictimaiyyət, media nümayəndələri, həmin ölkədə yaşayan soydaşlarımız və musiqisevərlər qatılıblar.

İncəsənət ustalarının çıxışdan əvvəl bir neçə gün öncə qeyd etdiyimiz 28 May – Müstəqillik Günü barədə məlumat verilib, Vyananın ən müasir konsert salonlarından biri olan “MuTh“-da ilk dəfə Azərbaycan musiqisinin səslənəcəyi xüsusi vurğulanıb. Bu təşəbbüsə göstərilən dəstəyə görə Azərbaycan Diasporuna Dəstək Fondunun icraçı direktoru Əkrəm Abdullayevə və Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Leyla Qasımovaya təşəkkür edilib.

Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti, tarzən və ud ifaçısı Mircavad Cəfərovun rəhbərlik etdiyi “Cəngi” estrada folklor ansamblı Azərbaycan muğamları əsasında caz kompozisiyaları, bəstəkar və xalq mahnılarından ibarət repertuarla çıxış edib. Tar, ud, tütək, zurna, balaban və nağara kimi Azərbaycan milli musiqi alətlərinin səsi təqdim olunan əsərlərə xüsusi gözəllik verib.

Konsertdə ifa edilən əsərlər – istər klassik caz, istər estrada, istər etno-caz, istərsə də milli Azərbaycan musiqisi tamaşaçılarda xoş təəssürat yaradıb. Bəzi avstriyalı qonaqlar Azərbaycan musiqisini ilk dəfə eşitdiklərini və valeh olduqlarını bildiriblər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.06.2025)

“İğdır-Azərbaycan Dil, Tarix və Kültür Birliyini Yaşatma və Dəstəkləmə Dərnəyi”nin və İğdır Azərbaycan Evinin rəhbəri Ziya Zakir Acarın Türkiyədə “Görənlərin gözü ilə İğdırda erməni qətliamı” adlı kitabı çapdan çıxıb.

 

 Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin maliyyə dəstəyi ilə nəşr olunan kitabın ön sözünün müəllifi komitə sədrinin birinci müavini Valeh Hacıyevdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Komitədən bildirilib ki, türk və ingilis dilində geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulan kitabda şahidlərin sözləri ilə ermənilərin İğdır və ətraf şəhərlərdə törətdiyi dəhşətli qırğınlardan bəhs olunub. Qərbi Azərbaycandan zorla qovulan və xüsusilə İğdırda məskunlaşan azərbaycanlıların sonrakı taleyi haqqında geniş məlumat verilib.

İğdır vilayətinin qəsəbə və kəndlərində – Oba, Tuzluca, Hakmehmet, Küllük, Dize, Arapkiri və Gediklidə Türkiyə mediasının iştirakı ilə aşkar olunan kütləvi məzarlıqlar və şahid ifadələri ilə soyqırımı faktlarının öz təsdiqini tapdığı qeyd edilib. Aparılan qazıntılar zamanı digər yaşayış məntəqələrində də onlarla kütləvi məzarlığın aşkara çıxdığı diqqətə çatdırılıb.

Nəşrdə indiki Ermənistanın qədim türk yurdu olduğu, Qərbi Azərbaycan toponimlərinin ermənilər tərəfindən saxtalaşdırıldığı faktlarla sübuta yetirilib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.06.2025)

     Əlibala Məhərrəmzadə, Milli Məclisin deputatı, MM Mədəniyyət Komitəsinin üzvü, yazıçı

 

    Bu günlərdə Milli Məclisin deputatı, yazıçı və publisist İmamverdi İsmayılovun “Bayquş və qarovulçu” hekayəsini oxudum. Son vaxtlar ustad qələm əhlindən hesab edilən İmamverdi İsmayılovu bilmərrə olaraq publisistik yazıları ilə görürdük, odur ki, onun hekayə janrına müraciəti əlbəttə ki, maraq doğurdu.

 

    Bu gün tək Azərbaycan ədədbiyyatında deyil, ümumən dünya ədəbiyyatında yeni trendlər cövlan edir. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının misilsiz inkişafı, insanların internet və mobil telefon asılılığında olmaları mədəniyyətin bütün sahələrinə, əlbəttə ki, eyni zamanda həm də insan münasibətlərinə neqativ təsir göstərir, bu təsiri neytrallaşmaq isə pedaqoqların, mədəniyyət və ictimaiyyət xadimlərinin, say-seçmə ziyalıların üzərinə düşür. Sağlam postulat isə budur: İKT-nin inkişafı, internetdən istifadə təqdirəlayiqdir, inkişaf əlbəttə ki gözəldir, amma bunların sui-istifadə yolverilməzdir, yalnız müsbət tərəflər tətbiq edilməlidir, mənfilərdən isə uzaq durulmalıdır.

    Çağdaş ədəbiyyatda yazıçılar üçün günün tələbi belədir: dərhal təqdim etdiyin yazının intriqası və faydası mesajını verməlisən, əks təqdirdə oxucu onu oxumayacaq.

    Tanınmış ABŞ tənqidçisi Andrea Lonq Çu deyir ki, hazırkı dönəmdə ədəbiyyatın bir nömrəli vəzifəsi cəlbedici olmasıdır, fikrin hərəkət dinamikasında verilməsidir.

Orta və yuxarı yaş yazarları nəslinə aid olsa da İmamverdi İsmayılov məhz elə yeni nəsil yazarları ampluasındadır sanki, o, maraq və təlabatını yaxşı duyduğu oxucusuna məhz onun diqqətini cəlb edəcək mövzu təqdim edir.

 

    Hekayənin süjetinin cəlbediciliyi elə ilk cümlələrdəcə görünür. Ağsaqqal bir qarovulçu işlərinin rəvan getdiyi, keşik çəkdiyi villanın həyətindəki gül-çiçəkdən zövq aldığı, elə bir qayğısı olmadığı bir məqamda yiyəsiz qonşu bağına bir bayquş uçub gəlir, bayquş gecə-gündüz ulayır, qarovulçunun qoruduğu villanın sahibi də qarovulçuya tapşırıq verir ki, tez o bayquşu öldür, bayquş bədbəxtlik gətirəcək yoxsa.

 

“Qarovulçu adəti üzrə, sübh namazına qalxıb, boyun-boğazına soyuq su çırpdı. Yaxşıca yuyunub qurulandı, dəstəmaz aldı. Eşiyə çıxıb, həyət-bacaya kənardan göz gəzdirdi, əlinin bərəkətinə baxıb qürrələndi.

Hər şey cağbacağ yerində: bağ-bağat tər-təmiz, vaxtdaşırı bolluca su verib, əkib-becərmişdi, özü demişkən, gül gülü, bülbül bülbülü çağırır, baxdıqca, qulluğunda durduqca təravətlənir, nazlanırdı. Bax budey, qoca bağbanın ruhunu oxşayan güllər, – min cür rəngləri, ləçəkləri, laləzar çəmənlik, alağı, çör-çöpü yox, bal tök barmaq yala və divar boyu cərgələnmiş bol bəhrəli meyvə ağacları: hamısı, hamısı ətə-qana gəlmişdi...

...İntəhası, neyniyəsən ki, iş tərs gətirəndə, xəşil diş sındırar...

Ağzı yumulmuş bayquş hardan peyda oldu?”

 

Gördüyünüz kimi, mesaj dərhal verilir. İndi qalır çoxsaylı boyaların ən al-əlvanı ilə hadisəni bəzəyib-düzəyib, ən təsirli sözlərlə oxucunu təsirləndirib, onu intizarda saxlamaqla səbirsizcəsinə hekayəni oxuyub sona çıxarmasına təşviq etməkdir.

Bu da süjetin əsas xəttinin preambulası:

 

“Və bir gün, bağın yiyəsi işə gedərkən, dönüb gözətçinin şüşəsini döyəclədi. Ədəb-ərkanlı, təmkinli bir adam qəzəbindən bulud kimi tutulmuşdu: “A kışşiii!.. – salamsız-kəlamsız, heç vaxt olmadığı kimi... – O tərəflərdə neçə gündü bir bayquş donqarıb, gecələr ulamaqdan yorulmur. Görürəm heç vecinə deyil sənin, ancaq mən onun səsinnən yata bilmirəm bütün gecəni, qor dolur yatağıma...”

Bağın yiyəsi qulluq sahibi idi, diqqətcil, böyük-kiçik bilən, hamıya əl tutub hayan duran. Heç bircə gün keçməmişdi, səhər yenə işə gedəndə, əlinin işarəsiylə, acıqlı soruşdu ki, nooldu?!

– Allahın quşudu da, məəllim... – Demişdi ki, qarovulçunun sözünü kəsib, sifətini turşutdu:

– A kişi! Bura bax, Allahnan nə işin var sənin!? Lənətə gəlmiş o quşu tapıb vurmaq lazımdı! Tüfəngi havayı yerdən nə söykəmisən o divara? Neynirsən elə, bilmirəm, əlinə duz bas, yuxuna zəhər qat... amma, yum onun ağzını! Səsini eşidən kimi, ətim ürpəşir...”

 

Qarovulçu sevimli həyat yoldaşını itirəndən sonra heç cür toxtaya bilmir, fikir eləyir, üstəlik, bərk darıxır, belədə başını qatmaq üçün dostunun oğlunun bağında gözətçiliklə məşğul olmağa başlayır. İlk dönəmdə hər şey əla gedir, dostunun oğlu ona gözün üstündə qaşın var demir. Amma həbsdə olan qonşunun yiyəsiz bağında ulayan bayquşa görə gənc villa sahibi ağsaqqala səsini qaldırmalı olur, bir sözlə, bayquş bütün nizamı pozur.

Qarovulçu əlacsız qalır.

Burada xüsusən qeyd edim ki, hekayənin dili oxunaqlıdır, burada frazeologizmlər, məsəllər, el deyimləri, məcazlar, dialekt və şivə sözləri gen-boldur, hər biri hekayəyə bir kalorit qatır.

 

“Qarovulçu uzun, argac kişiydi, həyəcanlananda, soyuq tər basırdı, gözü-qaşı əsirdi. Hiss edirdi ki, kotan kimi bərk kötüyə ilişib. Papirosdan bir qüllab vurub, fikrə getdi. Dərdini kimə desin, bu işə necə əlac eləsin?!.

Neynəsin yazıq, haranın daşın salsın başına?! Hardan uçub gəldi qanadı qırılmış, qocanın ağrımayan başına necə dəsmal bağladı?!

Adama ta nətəhəər deyərlər: ya bayquşu öldürüb ağzını yummalı, ya da, onun yerinə özün rədd olub getməlisən!..

Yaman yerdə axşamlamışdı, burda deyillər eee... “heç bayquşun da dar olmasın qəfəsi!..”

 

Qarovulçu özündən xeyli cavan olan digər bağ qarovulçusuna müraciət edir ki, gəlib ona kömək eləsin, bayquşu birlikdə pusub vursunlar. Əlbət ki, dörd göz ikidən daha iti olar.

Bu arada ağsaqqalın nəvəsi onu yoluxmağa gələndə və qayğılı olduğunu görəndə səbəbini soruşur, babasından eşitdikləri onu dəhşətə gətirir. O, canlıya qarşı bu vəhşi münasibətə görə babasını hətta qınamaq o yana, danlayır da, bayquş barədə bildiklərini üyüdüb-tökür, onun adının mənşəyini izah etməyə çalışır – bayquş, yəni bəy quşu.

 

“Baba, sən nə danışırsan, güllə nədi, vurub öldürmək nədi?! Köhnə təfəkkürünüzü bir qırağa qoyun?! Bayquşun sizinlə nə işi, öz həyatıdı, yaşayır... Bəy quşudu ee bu, bəy quşu! Necə qıyıb, güllə ata bilərsən ona, ay baba?!”

 

Uşaq danışdıqca qoca özlüyündə ona haqq verir, əlbəttə ki, bir canlını səbəbsiz yerə yox etmək insafdan deyildi, necə yəni, ulamağı bədbəxtliyə nişanədir? Harda bu isbat edilib axı?

Burada mən mütləq hekayənin didaktikasına da toxunmaq istəyirəm. Heç bir cümlə, fikir boşuna verilməyib, hamısı bir-birinə xidmət etməkdə, bir-birini açmaqdadır:

 

“Yer üzündə nə qədər həşərat növü varsa, bir o qədər də insan var: barmağının ucundan tutmuş burnunacan – təkrarsız və bənzərsiz. Yazı yazan, hamısını fərqli yaradıb: bir-birinə bənzəyən canlı varmı, hərənin öz taleyi, yolu və qisməti. Biri ölür, birini öldürürlər…

… Dərdi hərə bir cür çəkər: için-için ölən də, çölün-çölün əriyib sönən də... Hər canlı öz dərdinin daşıyıcısı – sənin yaşadıqların isə başqasına çox uzaq gələr. Dərd – dərd çəkənindir!”

 

Və yaxud:

“Get naxıra, gəl axura – heyvan ömrüdü, naxırla axur arasında fərqi bilməyənin yaşamasına nə lüzum?! – rəhmətlik atası yaman demişdi. Dörd fəsli, yaxud bir ili fərqsiz, vecsiz yaşayan, ağzının tamını, sözünün zamını bilməyən, rəngləri seçib ayırmayan adamları görəndə, deyərdi ki, beləsi, ömründə bir istiot qırmayıb hələ... İndi bu qabırğası qalınlar yorulmadan, usanmadan vurub yıxır, ovlayır, çapıb-talayır, yeri-göyü uçurur və qan tökür!..

Zəmanə xarab olub, üzü çönüb, bayquş da yalan olub, qaranca elə hədyan, nifrin tökürlər ki, az qala yeddi arxa dönəninin yeddi qatınnan keçə...

İlanın zəhərindən, qurdun zəhmindən qorxuruq, ayının gücündən, bayquşun səsindən... Hər canlıya bir ayama qoşuruq: at kişnəyir, it hürür, qoyun mələyir, xoruz banlayır, bülbül oxuyur - hərəsinin bir həyat tərzi, dili, səsi və naləsi…”

 

Yaxud da:

“Gördüyün qorxunun, duyduğun fəlakətin, nə vaxtsa, qabağını alıb dəf edə bilərsən, yaxşı bəs, heç vaxt ağlına gətirmədiyin, gözləmədiyin və qəfil ildırım kimi, başına şığıyan qarğışlar, latayır söyüşlər, yellər, fələyin gərdişi və səni qəfil çuğlamış qara talelər – bunların əlindən hara qaça bilərsən?!

Min illərlə məskən saldığı dogma yurdunu, insanların zülümlə qurduğu ev-eşiyini başına necə uçurtmaq olar? Vətən bilmədən, sərhəd görmədən, ədalət gözləmədən...

Bəyəm bəşər övladı hamısı bir Allahın bəndəsi deyilmi? Niyə müxtəlif dinlər və dillər hamını arzuladığı və istədiyi bir sülhə qovuşdura bilmir?”

 

Və keçək hekayənin əsas anlamına. Bəli, bayquş ulayır deyə onun bədbəxtlik gətirəcəyindən qorxan insanlıq ona ölüm hökmü kəsir. Bayquşunsa fikirləri alleqorik tərzdə belə verilir:

 

“Yoxsa, qurbanı olduğum, nəfəssiz və hənirsiz bu viranəliyə keşik çəkmək üçünmü xəlq elədi məni, hə?! -  Guya mən, bu xaraba qalmış tikilidən uçub getsəm, səsimi içimdə boğsam, düzələcəkmi bu viranəlik? Niyə bəni insan ancaq dara düşəndə yada salır məni, səsimnən qorxur, söyüş, nifrin yağdırır, dalımca qarğış töküb, daşlayır və güllə atır?! Bu qara ayamaları kim yazdı mənim taleyimə, ya rəbbim, kim? Niyə? Nə üçün? Kim anladı mənim naləmi, kim yozdu? Bəlkə mən elə bu faciələrə, dünyanın belə gərdişinə fəryad edirəm? Başa düşməməyiniz bir yana, hələ, məni heç harda görmək belə istəmir, bütün bəlaların səbəbkarı sanırsız… Ətrafımda – bağlarda, həyətlərdə, evlərdə, yollarda və dalanlarda nələr görürəm, gecə qara, cücə qara, deyib, nə oyunlar, şəbehlər çıxarırlar... Amma mən, bütün qaranlıqları aydın görürəm, pıçıltıları eşidirəm, əyrilikəri, fırıldaqları bilirəm... Kim əyilir, kölgəsindən qorxub gizlənir, kim başqasına torba tikib, darvazalardan xəlvət keçir? Nə yaxşı ki, dil açıb danışa bilmirəm... Bəlkə deyə bilmədiyim sirlərdən qorxub belə hay-həşir qoparırsınız?!”

 

Müəllif demişkən, “Belə çıxır ki, gizlinlərə gecələr şahidlik edir, gecələrə də bayquşlar??? “

Bayquşları müttəhim kürsüsünə çəkən insanlığın bəs öz gerçək siması nədir? Müəllif bunu hekayənin növbəti hissəsində ustalıqla nümayiş etdirir:

 

“Müharibələr və savaşlar nəsə bir qazanc gətirə bilər – ancaq qanın və ölümün çiyinləri üstündə!

İnsan dayanmır: dünyanı məhvərindən çıxarır, yeri-göyü silahla doldurub oda bələyir, ölüm saçır, nahaq qana batırır. Hər gün silah sursat, bomba, raket, atom, neytron icad edir. Ölüm və qan gətirən kəşfləri ilə öyünür, hələ bu azmış kimi, ödüllər, mükafatlar alır... Allah eləməsin ki, bu kəşflər və sınaqlar yerlə-göyün birləşməsinə gətirib çıxara və bir gün bütün canlılar ortada yanıb kül ola – bunumu istəyirik? 

Hər səhər bəşər övladı, səksəkə içində oyanıb baxır ki, kainat yerindədimi, yer göylə toqquşmayıb hələ!?

Yağışı, quraqlığı, aclığı, toxluğu, istisi, soyuğu ilə dözüm, duruş gətirə bilirmi?!

Fərqli qitələr, yeddi iqlim qurşağı, damarı qaçmış fəsillər və məhvərinnən çıxmış dünya – necə pozuldu sənin intizamın …

Böyük yaradan isə, xəlq elədiyi bu insan məxluqunun qanlı əməllərinə baxır, baxır... Dözür, səbrlə dözür... Bir də görürsən ki, qəfil bir gündəcə səbr kasası daşır, acığı tutur öz bəndəsinə, fırtına qoparır, zəlzələ, yanğın, qasırğa, nə bilim nələr, nələr gətirir və əməllicə silkələyir ki, bəlkə ayılıb dayana... Ancaq bəni-insan durmur, düzəlmir. – Qoca fikirləşib qıvrıldı, bürüşüb yumağa döndü. – Dünya qocalır sənin kimi, əsrlər, qərinələr sıralanır, gecə gedir, gündüz gəlir: amma yenə də xarabalıq, dağılmış yurdlar, viran qalmış, közü sönmüş ocaqlar...”

 

Həqiqətən də çox mükəmməl təsvirdir, əla müqayisədir və bundan doğan zəruri qənaətdir.

İmamverdi İsmayılov qələmi bir adi əhvalatla çox böyük həqiqətləri ortaya çıxarır və mən şəxsən onu bu ampluada böyük Mirzə Cəlilin davamçısı kimi görürəm.

Beləliklə, bütün həqiqətlər, ədalət qanunlarına zidd olsa belə qoca və cavan qarovulçular bayquşu öldürmək tapşırığının köləsi kimi onu güdməkdə və əlverişli məqam düşüncə öldürməkdə israrlıdırlar. Aciz qoca yuxusunda ailə həyatı qurub bədbəxt olan qızını, rəhmətlik arvadını görüb də bir az da acizləşir. Bir az da ümidsizləşir.

Və nəhayət, gəlib yetirik hekayənin kulminasiyasına. O gecə güllələr açılır, amma bayquşa yox, səhfən qoca qarovulçuya. Daim sərxoş olan gənc qarovulçu elə bu sərxoşluğunun da güdazına gedib tüfənglə düzgün rəftar edə bilmir, zavallı qocanın axırını gətirir.

Bayquş həqiqətən bədbəxtliyə səbəb olur. Özünə tuşlanmış güllələri onu tuşlayanın səmtinə qaytarmaqla.

Hekayə isə dramatik tonlarla beləcə sona çatır:

 

“...Zülmət qaranlıq öz canını xoruz banıyla səhərə təslim edirdi...

...Göyün yeddi qatınacan çəkilib, qeyb olmuş bayquşun səsi – üzücü, qandonduran ulartısı dünyanı başına götürmüşdü...

Bayquş elə bil qaranlıq bir qəbirdən indicə çıxırdı, səsi çatınca, ünü yetincə hayqırır və al qan içində can verən qarovulçunu, naqəfil açılan güllə ilə əlini nahaq qana batırmış qonşunu, həm də, baiskar kimi özünü, özünü ağlayırdı…”

 

Heç bir nahaqq iş haqq üzərində qələbə çala bilməz, hekayədən aldığımız əsas təəssürat bax budur.

2025-ci ildə və bundan sonra da çox-çox illər dünya ədəbiyyatı böyük qloballaşma, yeni texnologiyalardan istifadə və mövzu rəngarəngliyi şəraitində inkişaf edəcəkdir. Bu inkişaf şəraitində isə hər bir xalqın yazarları öz milli identifikasiyalarını qorumaqla milli ədəbiyyatın yaşamasına vəsilə olacaqlar. Bu cəhətdən, İmamverdi İsmayılov kimi xəlqi yazarların qələmi yerə qoymamaları çox vacibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.06.2025)

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycan kinosunun ən adlı-sanlı nümayəndələrindən biri və birincisidir Ramiz Fətəliyev. Onunla kinomuzun böyük bir dövrü, bir epoxası bağlıdır. Bu gün dahi kino xadiminin doğum günüdür.

 

Bəli, bu gün Azərbaycan kinossenaristi, Azərbaycan Respublikası Xalq Artisti Ramiz Fətəliyevin doğum günüdür.

Ramiz Fətəliyev 7 iyun 1946-cı ildə Bakıda anadan olub. 1972-ci ildə Moskvada Ali rejissorluq və ssenaristlər kursunu bitirib. Respublika qəzetlərində və jurnallarında əsərləri çap olunub.

Siyasi və detektiv romanların Sovet Assosiasiyasının vitse-prezidenti, 1990–1995-ci illərdə əvvəlcə Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı, sonra Milli Məclisin üzvü olub.

Ramiz Fətəliyevin ssenariləri üzrə "Azərbaycanfilm"də "Rəqiblər" (kinonovella), T. Bəkirzadə ilə birgə "Ömrün ilk saatı", "Dənizə çıxmaq qorxuludur" (V. Qonçarova, Ə. Əbluçla birgə), "Birisi gün, gecəyarısı" (M. Avdiyev, A. Donetslə birgə), "Sizi dünyalar qədər sevirdim", "Burulğan" (E. Quliyevlə birgə) bədii filmləri çəkilmişdir.

SSRİ-nin bir sıra kinostudiyalarında ssenariləri çəkilib.

 

Filmoqrafiya 

 

Quruluşçu rejissor

 

- Bir anın həqiqəti 

- Məhəllə

- Qraf Krestovski

- Hökmdarın taleyi 

 

Ssenari müəllifi

 

1. Azərbaycanın faunası 

2. Azərbaycanın florası 

3. Azərbaycan SSR 

4. Ömrün ilk saatı 

5. Dənizə çıxmaq qorxuludur 

6. Diplomlu mütəxəssis

 

Redaktor

 

- Şeytan göz qabağında 

- Lətifə 

- Qətl günü 

 

Dialoqların müəllifi

 

- Yarımçıq xatirələr 

 

Yaradıcılıq birliyinin rəhbəri

 

- Tam məxfi 

 

Məsləhətçi

 

- Ci-Mi 

- Qocalar 

 

Ramiz Fətəliyev Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, respublika Dövlət mükafatı laureatıdır.

6 iyun 2016-cı ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamları ilə Ramiz Fətəliyev "Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə" "Şöhrət" ordeni” və "Azərbaycan Respublikasında kinematoqrafiya sahəsində uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə" "Xalq artisti" fəxri adı ilə təltif edilib.

2019-cu ildə Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqının Milli Kino Mükafatına layiq görülüb.

Biz də bu gözəl insanı, bu dahi şəxsi təbrik edirik, inşallah, 80 illiyinə doğru irəliləyək!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.06.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı,“Ədəbiyyat və incəsənət

 

Gülağa Məmmədov 1925-ci il iyunun 28-də Lənkəranın Kiçik Bazar adlanan məhəlləsində anadan olub. Bakıda boya-başa çatıb. Çox kasıb ailədə böyüyüb. Atası çəkmətikən, anası evdar qadın olub. Kirayədə yaşayıblar, ailə atasının cüzi qazancı ilə dolanıb.

 

Uşaqlıqdan musiqiyə böyük marağı olan Gülağa tez-tez qonşu uşaqları başına yığıb, onlara mahnılar oxuyarmış. 12 yaşında olarkən, təsadüfən küçələrindən keçən bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov məlahətli uşaq səsi eşidərək ayaq saxlayır. Üzeyir bəy Moskvada keçiriləcək Azərbaycan Mədəniyyəti və İncəsənəti ongünlüyünə Koroğlunun ariyasını ifa etmək üçün elə bu yaşda istedadlı uşaq axtarırmış. 

 

Onun səsinə valeh olan bəstəkar həyətə keçir və balaca istedadla tanış olur. Onu Opera Teatrında keçiriləcək müsabiqəyə dəvət edir. Azyaşlı Gülağa Üzeyir Hacıbəyov, Bülbül, Səid Rüstəmov kimi görkəmli sənətkarların münsiflər heyətinin tərkibində olduğu müsabiqədə iştirak edir və səsi bəyənilir.

 

1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti ongünlüyünün iştirakçısı olur. Böyük Teatrın səhnəsində Maestro Niyazinin müşayiəti ilə ifa etdiyi Koroğlunun "Səni gördüm, aşiq oldum" ariyası böyük alqışlarla qarşılanır.

 

15 yaşında Səid Rüstəmovun ansamblına qəbul edilir. Sonra Konservatoriyada təhsil alır. O, 20 yaşından Musiqili Komediya Teatrında çalışmağa başlayır. "Arşın mal alan", "Beşmanatlıq gəlin" və digər tamaşalarda baş rolları oynayır, lakin bir neçə ildən sonra teatrdan ayrılır.

 

1952-ci ildən ömrünün sonuna qədər Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsinin (hazırda Səid Rüstəmov adına) xalq çalğı alətləri ansamblının solisti olub. "Ay qız", "Ana Kür", "Oxu, gözəl", "Şeir deyilmi", "Mənim qızım" kimi mahnıların hər birini özünəməxsus tərzdə ifa edib.

 

Filmoqrafiya

 

Səadət yolu ilə

Sən niyə susursan? 

İyirmialtılar 

Dəli Kür 

Payız melodiyaları 

Azərbaycan elləri

Evlənmək istəyirəm 

Gülağa Məmmədov 

Qəmbər Hüseynli 

 

Ən yaxşı mahnıları:

 

1. Oxu, gözəl

2. Şeir deyilmi

3. Vətənimdir

4. Gülərəm gülsən

5. Telli

6. Bənövşə

7. Gözəl Quba

8. Oxu, Şövkət

9. Ana Kür

 

Gülağa Məmmədov Bakıda 7 iyun 1994cü ildə vəfat etmişdir. 

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.06.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı,“Ədəbiyyat və incəsənət

 

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Sumqayıt bölməsi  və Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının  birgə təşkilatçılığı ilə nakam taleli şairimiz Mikayıl Müşfiqin anım günü keçirilib.

 

Xatirəsi ürəklərdə olan şairin rəmzi məzarı - Xəzər sakit-sakit dalğalanaraq onu sevənləri qarşılayıb. Tədbir iştirakçıları Xəzərin sahilində, dənizə tər qərənfillər səpiblər.

Tədbir Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının önündə davam etdirilib. Sumqayıtlı peşəkar rəssamlar çəkdikləri rəsm əsərlərini ölməz Müşfiqin əziz xatirəsinə həsr ediblər. Qalereyanın zəngin fondunda, Azərbaycanın peşəkar rəssamlarının əsərləri içərisində Mikayıl Müşfiqin də portreti qorunub saxlanılır. Qonaqlar şairi xatırladan guşə ilə tanış olublar.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Sumqayıt bölməsinin sədri Gülnarə Cəmaləddin, Sumqayıt Dövlət Rəsm Qalereyasının müdiri Ellada Həsənova, şair, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi,  Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Rafiq Yusifoğlu, yazıçı, dramaturq, kulturoloq Hafiz Ataxanlı, şair-publisist İlhamə Məhəmmədqızı, yazıçı- publisist Mənsurə Xələfbəyli, şair, araşdırmaçı Cabir Albantürk, rejissor-prodüsser Etibar Bənnayev, şair Ədalət Əroğlu nakam şairin qısa ömürdə Azərbaycan poeziyasına bəxş etdiyi incilərdən söz açıblar. Həmçinin Müşfiq poeziyasının qüdrəti, yaradıçılığındakı bədii ifadə vasitələrinin, epitetlərin zənginliyi haqqında ətraflı danışıblar.

Polad Həşimov adına 28 saylı məktəbin şagirdləri Mikayıl Müşfiqin şeirlərini səsləndiriblər. Azərbaycan Dillər Universitetinin tələbəsi Nəzrin Hüseynli musiqi nömrələri ilə çıxış edib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət

 

Dünyada bir türk yazarının Nobel mükafatı almasına sensassiya kimi yanaşıldı. Amma Orxan Pamuk həqiqətən də öz misilsiz yaradıcılığı ilə bu adı haqq edibdir. Onun siyasi baxışlarına isə gəlin toxunmayaq. Burada fikirlər mütləq haçalanacaq.

 

Orxan Pamuk 7 iyun 1952-ci ildə İstanbulda doğulub. Hazırda Nyu-Yorkda yaşayır, Kolumbiya Universitetində müqayisəli ədəbiyyat professoru vəzifəsində çalışır. İyirmidən çox dildə yaradılan, zəngin tarixə və ənənələrə malik olan türk ədəbiyyatlarının Nobel mükafatına layiq görülmüş ilk və yeganə nümayəndəsidir. Orxan Pamuk həm də ədəbiyyat sahəsində XX əsrin ikinci yarısında doğulmuş ilk və yeganə Nobel sahibidir.

 

Yazıçı ciddi yaradıcılıq uğurları nəticəsində 1979-cu ildən bəri 15-dən çox nüfuzlu ədəbi mükafat qazanıb. Onların arasında Türkiyə, İrlandiya, ABŞ, Fransa, Almaniya, İsveç, Böyük Britaniya kimi ölkələrin təsis etdikləri ödüllər var. Dünyanın 100-dən çox ölkəsində nəşr olunan əsərlərinin tirajı bir neçə milyon nüsxəni aşıb, tərcümə edildiyi dillərin sayı isə 60-a çatıb. "Taym" jurnalının 2006-cı ildə keçirdiyi sorğunun nəticələrinə görə Pamuk dünyanın 100 ən görkəmli şəxsiyyəti sırasına daxil olub.

 

Romanları:

1. Cövdət bəy və oğulları

2. Səssiz ev 

3. Bəyaz qala

4. Qara Kitab

5. Gizli üz 

6. Yeni həyat

7. Digər rənglər 

8. Qar 

9. İstanbul: Xatirələr və şəhər 

10. Məsumiyyət muzeyi

11.Başımdakı qəribəliklər.

 

Orxan Pamuk Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası və Amerika İncəsənət və Ədəbiyyat Akademiyasının üzvüdür.

Əlbəttə ki, ondan yeni-yeni əsərlər gözləyirik. Bu dahi yazarı oxumayanlara isə başlanğıc üçün “Məsumiyyət museyi” romanının tövsiyyə edirik. Oxuyun, bir insan sevgisinin necə hüdudsuz, necə acımasız və zalım olduğuna şahidlik edin.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.06.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Göz yumma Günəşdən, nə qədər nuru qaralsa,

Sönməz əbədi, hər gecənin gündüzü vardır! 

                                                         Tofiq Fikrət 

 

Qaranlığın yenidən oxunması

Qaranlıq uzun yüzilliklər boyunca insan şüurunda qorxu ilə assosiasiya olunub, “yoxluq”, “ölüm”, “bəlirsizlik” kimi mənfi anlamlar daşıyan bir simvola çevrilib. Halbuki mədəniyyətlərin dərin qatlarında, ulusal gələnəklərdə, miflərdə və gələnəksəl təbabətdə qaranlıq tam da bu təkölçülü anlamı inkar edir. O, bir bəsləyici, qoruyucu, yetişdirici mahiyyət daşıyır. Biz bu yazıda qaranlığı bir “işıqöncəsi mərhələ”, bir “nurun bətnindəki dönəm” kimi dəyərləndirən anlayışlara işıq tutmağa çalışmışıq.

 

Gün hələ düşməyib…

Qaranlıq – varlığın bir formasıdır; görünməzlikdə var olmaq kimi... Bu anlamda, qaranlıq yoxdur – yalnız görünməyən işıq var - desək, qüsur olmasın gərək…

Yəni Gün işığının hələ çatmadığı yerlərdəki qaranlığı “yoxluq” kimi deyil, “işığın gələcəyi” kimi düşünmək mümkündür. Beləcə, qaranlıq bir “keçid” mərhələsinə çevrilir. Gecə gündüzün qarşısında duran yoxluq deyil – onun sükutla hazırlanan başlanğıcıdır sanki...

 

Qaranlıqda mayalanan: xalq bilgisi, loğman irsi

Gələnəksəl türk təbabəti (türkəçarə) üzrə loğmanların təcrübəsində – məlhəmlər 40 gün qaranlıqda saxlanılırdı. Bu, təsadüfi bir sürəc deyildi; burada həm doğal dönəmləmə, həm də simvolik bir yetişmə sürəci vardı. Loğmanlar bilirdilər, şəfa verən maddə qaranlıqlar içində – yəni dış etkidən uzaq, sakit, toxuntusuz və içəriyə yönəlik bir mühitdə formalaşır. Qaranlıq burada (necə deyərlər) yetişdirici rahim rolunu oynayır.

Bu analogiyanı sadə məişət örnəyində də görürük: analarımız çalınmış südü – yəni hələ qatıq olmayan, amma potensial olaraq ona çevriləcək mayeni – qaranlıqda saxlayırdı. Bu örtülü saxlama həm fiziki, həm də simvolik mahiyyət daşıyır. Qaranlıq – bir növ iç enerjilərin, gizli kimyanın baş verdiyi sahədir. Belə gizli kimyanın pozulmaması istəyi “yumurtlayan (yaxud kürt yatan) toyuğun gözünə baxmazlar” tapşırığında da vardı…

Yeri gəlmişkən, 

“40 gün”ün gizəmi - gələnəklərdə qaranlığın qoruyucu rolu başlı-başına bir dərin mövzu olsa gərək.

Türk dünyasında və ümumən Gündoğar mədəniyyətlərində təzə doğulan körpə, eləcə də yeni gəlin 40 gün ev-eşikdən el-obaya çıxarılmazdı. Görünür, bu, “40 gün” motivi – həm kosmik dövrlə, həm bədən ritmləri ilə, həm də ruhi sabitliklə bağlıdır. Körpə hələ “dünyaya düşməyib” – yəni bədənlə ruhun tam uyğunlaşması üçün zaman tələb olunur. Qaranlıq bu keçidi qoruyur.

Yeni gəlin də eyni şəkildə 40 gün “örtülü” qalırdı. Bu örtü – fiziki yox, (belə demək mümkünsə) sosial bir örtükləmədir. Gözlərdən uzaq, dil-düşüncə təmasından qıraq, yeni bir yaşam formasına uyğunlaşmaq üçün sükut məkanının özü…

Ayrıca, dastanlarımızı yada salaq - örnəyi, 39-a dözən Koroğlu bir azca da toxtaqlı davransaydı, 40 günlük qaranlıq bəsləmə dönəmi tamam olacaqdı və… Qırat qanad çıxaracaqdı…

 

Çağdaş elmin sükuta dönməsi: ruh və zülmət

Yapon alimlərinin ruh üzrə apardığı çağdaş araşdırmalar, çox zaman tam sükut və işıqdan uzaq qaranlıq laboratoriyalarda həyata keçirilir - bunu bir bilgili aydınımız söyləmişdi. Burada məqsəd ruhi reaksiyaların, beyin siqnallarının, bədən-ruh və zehnin qarşılıqlı təsirinin daha təmiz və necə deyərlər, toxunuşsuz qeydə alınmasıdır. Elm sanki qaranlığa dönür – çünki orada “səssiz olanı” eşitmək, görmək ilgi və imkanı var...

Bu da göstərir ki, qaranlıq nə “ilkin ibtidai qorxu”, nə də “bütün anlamlardan boş” məkan deyil. O, öyüdücü (tərbiyələndirici), hazırlayıcı və zərif enerjilərin formalaşdığı bir mərhələdir.

 

Mifik və kosmik yaddaşda qaranlığın mahiyyəti

Mifologiyalarda kainatın yaranışı qaranlıqla başlayır: bir köynək yaxındakı - min ağac uzaqlardakı coğrafiya və zamanlarda “Qara kainat”, “Qara su”, “İlkin sular” – qaranlıq və xaos içindəki yaradıcı potensialı ifadə edir. - Qaranlıq ilkin varlıq qatı – yəni yaradıcı enerjinin mərkəzidir. Qara sulardan torpaq çıxar, qaranlıqdan tanrıçalar doğular, işıq ora yönəlməsə belə, yaşamın özü ilk oralarda mayalanar...

Qaranlıq burada ölüm deyil – doğumdur.

Bəli, qaranlığın dərin üzü: mifdən ideologiyaya, dindən coğrafiyaya uzanır… Qaranlıq təkcə fiziki bir hal deyil. Yəni o, insanlığın təbii qorxularından biri, eyni zamanda ruhani yolçuluğun ilk pilləsidir. Dinlərdə günahın simvolu olduğu kimi, sufizmdə “batin”in gizlinidir. Filosofların qəlbində təzadların məkanı, siyasətin tarixində senzura və basqının pərdəsi, qütblərdə yaşayanlar üçünsə gündüzün daha dəyərli görünməsinə səbəb olan gecədir o...

 

Günah, vəhy və təbərrük - səmavi dinlərdə qaranlıq

Səmavi dinlərdə - yəhudilik, xristianlıq və İslamda səmavi qaranlıq çox vaxt şər və azğınlığın metaforu kimi tanıdılır.

-“Tövrat”da qaranlıq, Misirdəki on bəladan biri kimi təqdim olunur: “Sonra Rəbb Musaya dedi: əlini göyə uzat, Misir torpağına qaranlıq gəlsin – elə bir qaranlıq ki, hiss olunsun”! (Çıxış 10:21);

-“İncili”n “Yuhanna” kitabında deyilir: “İşıq dünyaya gəldi, amma insanlar qaranlığı işıqdan çox sevdi, çünki əməlləri pis idi”. (Yuhanna 3:19);

 -“Qurani-Kərim”də isə qaranlıq həm fitnə və cəhalətin, həm də yaradılışın ilkin mərhələsinin simvoludur: “O, sizi analarınızın bətnində, üç qaranlıq (pərdə, uşaqlıq və qarın) içində, bir yaradılışdan digərinə salaraq yaradır (nütfəni laxtalanmış qana, laxtalanmış qanı bir parça ətə, əti sümüyə çevirir, sonra sümüyü ətlə örtüb insan şəklinə salır)”.

Burada ilginc bir dönüş var: qaranlıq həm yaradılışın bətnidir, həm də cahilliyin pərdəsi... Söhbət, necə deyərlər, ikili (dualist) doğadan - bətn və fitnədən gedir.

Səmavi dinlərdə qaranlıq həm də sınaqdır – ya aydınlığa doğru addımlayacaqsan ya da elə oradaca itib-batacaqsan…

Bir sözlə, səmavi dinlərdə qaranlıq yaradılışın başlanğıcı kimi də, sınaq yeri kimi də - ikili anlamda çıxış edir – bu dual doğa onun həm qorxuducu, həm də doğurucu funksiyasını göstərir.

 

Qaranlığın doğurucu və gizəmli doğası - qeyri-səmavi inanclarda:

Hinduizm, buddizm, zərdüştilik və şamanizm kimi dini-fəlsəfi sistemlərdə qaranlıq daha çox kosmik dəngənin tərkib hissəsi, bəzənsə özünü dərk etmənin qapısı kimi təqdim olunur.

-Hinduizmdə Kali tanrıçası qaranlıqla bağlanır lakin o məhv edən yox, “keçidə hazırlayan” ana simvoludur. Qaranlıq burada “maya” – illüziyanı yaradan örtüdür;

-Zərdüştilikdə isə Ahura Mazda işığı, Angra Mainyu isə qaranlığı təmsil edir – ancaq bu, dualist öyüdücü savaş formasında təqdim olunur, biri digərini yox etməyə deyil, onu tanımağa yönəlir;

-Şaman inancında qaranlıq – ruhun səfərə çıxdığı, “alt dünya”ya endiyi mərhələdir. Şaman gözlərini yumur, işığı söndürür – deyir “həqiqət görünməzlikdədir”.

 

Qaranlıq - fəlsəfi axınlarda - ziddiyyətin özülü kimi

Batı fəlsəfəsində qaranlıq çox vaxt mənəvi təzadların məkanı kimi çıxış edir.

-Plotin (Plotinus ~204/5 – 270) və Yeni-Platonçular qaranlığı “maddi dünyanın kölgəsi” kimi dəyərləndirir – yəni ruhani kamilliyə əngəl olaraq...

-Yeni fəlsəfi məktəb kimi yaşam fəlsəfəsinin yaradıcısı sayılan Fridrix Nitşe (1844-1900) isə qaranlığa pozitiv yanaşır – onun üçün “öz dərinliyinə baxan insan, qaranlığın ona baxdığını anlamalıdır”. Burada qaranlıq – insanın öz kölgəsi ilə qarşılaşdığı andır.

- Fenomenologiya və ekzistensializmin önəmli nümayəndələrindən olan alman filosofu Martin Haydegerə (1889-1976) görə “zamanın unudulmuşluğu”nda qaranlıq “unutuş” və “vəhy”in yanaşı getdiyi məkandır. O, işığı yalnız qaranlığın kontekstində anlayır və s.

Qaranlıq – düşüncənin sınırıdır və ona yaxınlaşdıqda ya fəlsəfə doğulur ya da şeir...

 

İctimai-siyasi formasiyalarda qaranlığın ideoloji istifadəsi

Qaranlıq totalitar rejimlərin metaforik sözlüyündə sıxlıqla yer alır.

-Senzura, mətbuatın bağlanması, ictimai bilgidən yoxsunluq – bunlar “qaranlıq dönəmlər” adlandırılır;

-Corc Oruellin ünlü “1984” romanında insanlar daima “işıq”da yaşasa da, həqiqət onların gözlərindən qaranlığa salınır. Yəni “qaranlıq” fiziki yox, epistemoloji - bilgiyə bağlı anlayışa çevrilir;

-Sovet ideologiyası isə “qaranlıq feodalizm” anlayışı ilə öz keçmişini inkar edir və “aydın sabahlar” şüarını önə çəkirdi. Uzağa getməyək - örnəyi, respublikamızda 28 aprel - işğal günü “bayram edilirdi”…

Qaranlıq formasiyalar üzrə ideoloji manevrdir – bir şeyin önünü bağlamaq, digərini aydınlatmaq üçün...

 

Coğrafi baxış: qütblərdəki qaranlıq və ağ gecələr

Qaranlığın doğayla bağı bəzən onun qəbulunu da dəyişdirir.

Qütb bölgələrində, özəlliklə Norveç, İslandiya, Sibir və bəzi b. yerlərdə, qaranlıq qış aylarında 24 saat davam edir. Bu coğrafiyada yaşayanlar üçün qaranlıq yaşamın ayrılmaz hissəsidir, o artıq qorxu yox, sükut və dərinlik məkanıdır.

Əksinə, “ağ gecələr” – yəni Günəşin batmağa “macal tapmadığı” dönəmlər – qaranlığın dəyərini artırır. Dostoyevskinin “Ağ gecələr” povestində olduğu kimi, məhz gecənin içində duyğu dərinliyi yaranır...

 

Qaranlıq – yolun özüdür bəlkə?..

İşıq - yönümüzdür, bəli; amma bəlkə qaranlıq yolun özüdür - başqa sözlə, yolun özü qaranlıqdan keçir, sıyrılıb-silkinib çıxır?..

Qaranlıq sükutdur,

Kölgələr özümüz,

Hər gecə bir rahimdir,

Sabah doğulmazdan öncə...

Qaranlıq – əslində qorxulu deyil. O, işığa çatmadan öncəki yetkinləşmədir, tanrısal susqunluqdur, iç səfərdir.

“Qaranlıqlar yarılsın, 

Ürəyinizdə Günəş olsun!” - Asif Atanın bu çağırısı, alxışı həm şaman duasıdır, həm maarifçi diləyidir, həm də (olsun ki) hər bir ruhun öz içindəki kölgə ilə barışmaq istəyidir.

 

Haşiyə-1:

Azərbaycan folklorunda qaranlıq anlayışı həm qorxulu, həm də qutsal anlam daşıyır. Bu anlayış alxışlar (xeyir-dualar) və qarğışlar (lənətləmələr, bəddualar) vasitəsilə ifadə olunur.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, özəlliklə İsmayıllıda toplanan folklor örnəklərində qaranlıqla bağlı alxış və qarğışlara çox rast gəlinir. 

Digər tərəfdən, qaranlıqda baş verən hadisələr və ya qaranlıqla bağlı varlıqlar, qorxu və təhlükə rəmzi kimi çıxış edir. 

Yəni, qaranlıq, Azərbaycan folklorunda çoxşaxəli bir anlayışdır. Həm qoruyucu, həm də qorxulu anlam daşıyan qaranlıq, alxış və qarğışlarda müxtəlif formalarda ifadə olunur. Bu, xalqın qaranlığa olan münasibətinin zənginliyini və dərinliyini göstərir. “İşığın azalmasın”, “Gözünə işıq gəlsin”, “Ocağın qaralmasın”, “Ocağın sönməsin” deyən ulusumuzun qarğışlarını Tanrı göstərməsin, heç bura yazmaq belə istəməzdim…

 

Haşiyə-2:

Xalq yazıçısı İsa Muğanna “İdeal”da Qapalı dairədən və Yanar Ürəkdən söz açırdı. 

İrəvan kökənli, Şəmkir yaşamlı, Bakı oxumlu 

şair-həkim Paşa Qəlbinur, 

Sumqayıt doğumlu, London yaşamlı 

şair Rauf Qaraişıq, 

Sibir ellərində işləmiş Bakı doğumlu

filoloq-alim Yusif Günaydın… isə (göründüyü kimi) qaranlığa münasibətdə “xüsusi təyinatlı” təxəllüslər seçiblər…

Bu arada, “BakuTV”nin ünlü proqramlarından biri“QAPQARA”, RTV-nin bir proqramı isə “Qaranlıqda həqiqət” adlanır…

(Haşiyələrin sonu)

 

Qaranlıq və qara rəngin sənətdə təzahürləri

Rəssamlıqda qara rəng

Qara rəng, rəssamlıqda güc, sirr və dərinlik simvolu kimi istifadə olunur. Azərbaycan rəssamlığında bu rəngin istifadəsi, özəlliklə çağdaş dönəmdə, müxtəlif anlamlar daşıyır. Örnəyi, rəssamlar qara rəngi insanın iç dünyasını, emosional durumunu və ya sosial qayğıları ifadə etmək üçün istifadə edir. 

Belə demək olarsa, qara rəng qaranlığı çəkməkçün deyil…

Azərbaycan təsviri sənətində qara rəng və qaranlıq motivi, yalnız rəng seçimi olmaqda qalmayıb, həm də dərin mənəvi və fəlsəfi anlamlar daşıyan bir ifadə vasitəsidir.

Ümumən, mənim şəxsən tanıdığım, yaradıcılıqları ilə mümkün miqdar tanış olduğum Azərbaycan rəssamlarının əsərlərində qara rəng – yaddaşın toxunuşu kimidir… - baxırsan, qara – fon deyil, nəfəsdir.

Örnəyi, gələnəksəl xalçalarda və ümumən sənət əsərlərində qara - çox vaxt kontur, kölgə və ya necə deyərlər, bədii təmkin vasitəsidir. Lakin biz bir çox sənətkarımızda, yeni nəsil rəssamımızda bu rəngi belə görürük:

-kompozisiyanın sükunət oxunu təşkil edir;

-bəzən parlaq rəngləri udaraq onları daha çox önə çıxarır;

-bəzən isə həddindən artıq parıltının qarşısında duran bir sınır xətti rolunu oynayır…

 

Azərbaycanlı rəssamın fırçasından süzülən qaranın mənanın saxlandığı boşluq kimi işləndiyini – rəngin deyil, onun canlandırdığı bir başqa (bəlkə mistik) boşluğu görürük; mifik yaddaşın rəngini sezirik sanki.

Rəssamlarımız, ulusal mifdən, arxaik motivlərdən, qoruyucu simvollar və energetik düsturlardan bəhrələnir. Bu konteksdə qara rəng:

-Qoruyucu qat (şərdən, “göz dəymədən” müdafiə);

-Sirr və gizlinlik (xalçada “qara boşluq” — ilahi toxunulmazlıq zonası);

-Mövcudluğun ilkin dumanı (“qara kainat” – yaradılışqabağı xaos) və s. kimi funksiyaları daşıyır.

Mifolojidən danışsaq, sufi simvolikaya da toxunmalıyıq.

Bəlli olduğu kimi, sufi estetikada qara rəng:

-nəfslə üzləşmənin;

-varlığın özündən keçmənin;

-“qara gecənin sabahı”na çatmaq arzusunun simvoludur.

Bizim rəssamların bəzi kompozisiyalarında qara xallar-güllər, süs və naxışlar — sanki Tanrıya gedən yoldakı “qaranlıq pillələr” kimidir. Bu, həm də çağdaş insanın mənəvi axtarışının vizual ifadəsidir...

Bir baxıma, kompozisiyada qara – nəfəs ala bilən boşluqdur…

Örnəyi, gələnəksəl xalçalarda bütün sahə “doldurulmuş” görünə bilər, lakin sənətkarlıq odur ki, bəzən boşluqdan — yəni qara sahədən fəal istifadə edəsən - oranı, yaddaşın danışdığı susqun məkan olaraq öz dərəcəsinə yüksəldəsən… Bax, bu halda, səssizliyin və məchulluğun estetikasını dil açdırmış olsursan...

Bir sözlə, fəlsəfi baxışı, mifik yaddaşı və aydınlıq eşqi olan rəssamlarımızın hər biri qara rəngi, qaranlıq motivini fərqli üslublarla, yanaşmalarla istifadə edərək, Azərbaycan təsviri sənətində zəngin və müxtəlif ifadə formaları yarada bilib.

 

Ədəbiyyatda qaranlıq

Azərbaycan və Türk ədəbiyyatında qaranlıq tez-tez metaforik anlamda istifadə olunur. Şairlər qaranlığı insanın iç dünyasının, duyğularının və ya toplumun sorunlarının ifadəsi kimi tanıdır. Örnəyi, Gəncəli Nizaminin “Leyli və Məcnun” əsərində qaranlıq, Məcnunun iç dünyasının və sevgi əzabının simvolu kimi çıxış edir. 

Sonrakı çağlarda yaşayıb-yaratmış, o cümlədən çağdaşımız olan şairlər də qaranlıqdan istifadə edərək insanın psixoloji durumunu və ya sosial ədalətsizliyi təsvir edirlər.

Yəni qaranlıq, ədəbiyyatda sadəcə fiziki yoxluq deyil, çox vaxt metafizik boşluq, ruhi qarışıqlıq, ictimai zülm, sevgidə məhrumiyyət, daxili qurtuluş axtarışı və ya Tanrıya gedən yolda tənhalıq kimi təqdim olunur.

Klassik poeziyada qaranlıq – mistik tənhalığın özüdür.

Artıq vurğuladığımız kimi, Gəncəli dahinin “Leyli və Məcnun”unda qaranlıq:

-Məcnunun ruh halı;

-toplumun qəbuledilməzliyi;

və sevgidə bəxtsizlikin poetik fonudur.

Nizamidə qaranlıq həm kədərin örtüyüdür, həm də düşüncə məkanıdır.

 

Nəsiminin poeziyasında qaranlıq motivi çoxqatlı simvolik anlamlar daşıyır. Onun poetik dünyasında qaranlıq – sadəcə fiziki yoxluq, gecə, ya da işıqsızlıq deyil; həm ruhani zahir-batinin, həm tanrısal idrakın, həm də irfani sirlər aləminin açarı kimi işlənir. 

Nəsimi üçün qaranlıq – insanda ilahi həqiqətə qarşı korluğun və nadanlığın metaforudur. O, bu zülməti təkcə savadsızlıq və ya bilgisizlik kimi yox, mənəvi korluq, öz mahiyyətindən xəbərsiz yaşamaq kimi təsvir edir.

Hurufilikdə, özəlliklə Nəsimidə, iç (batin)-dış (zahir) qarşıdurması önəmli yer tutur. Dünya – dışarı surətlərin, aldadıcı görüntülərin hökm sürdüyü qaranlıq bir məkandır.

Əgər insan yalnız dışarını görürsə, demək, qaranlığın içindədir, çünki içərini görmək üçün mənəvi göz açılmalıdır.

 

Füzulidə də gecə və qaranlıq ilahi eşqin yanğılı fonudur.

Füzulidə qaranlıq ilahi hüzura çatmaq üçün keçilən zülmət yoludur.

 

“Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim”… - Vaqifin qaranlığa poetik vaqifliyidir… Bu beyt Molla Pənah Vaqifin dünyagörüşünün və realist şeir üslubunun ən təmiz örnəklərindən biridir. Sözlərindən süzülən “qaranlıq içində ayıq baxış”, haqq axtarışı, bəşər xislətinin tənqidi – məhz Vaqifin poetik vaqifliyini təcəssüm etdirir. Bu beyt, dünyaya ayıq baxışın, sosial və mənəvi ədalətsizliyə qarşı poetik etirazın ifadəsidir. Vaqif burada həm fərdi qaranlıqla, həm də toplumsal qaranlıqla qarşı-qarşıyadır. Onun bu qaranlığa baxışı — sadəcə şikayət deyil, kəsərli, müşahidəçi və sorğulayıcı bir baxışdır.

XX yüzil ədəbiyyatında qaranlıq – ruhun parçalanması kimi çıxış edir.

Cəfər Cabbarlının dramatik əsərlərində (örnəyi, “Almaz”, “Oqtay Eloğlu”) qaranlıq:

-cəhalətin;

-ulusun öyrətidən (maarifdən) uzaq düşməsinin,

-patriarxal basqıların simvoludur.

 

Rəsul Rzanın poeziyasında qaranlıq – intellektual metafordur.

Rəsul Rzanın poeziyasında qara rəngi və qaranlıq anlayışı müxtəlif anlamlarda istifadə olunur. Onun ünlü “Rənglər silsiləsi”ndə “Qara” belə görünür: 

“Namərd düşmən.

Şüurdan gizlənmiş qorxu.

Əbədi ayrılığın ağrısı.

Yaşamaq üçün sürünənlərin çoxu.

(Şikəst olub sürünənlər xaric)

Ağ yalan.

Dodaqları yandıran ah.

Edam gününə açılan sabah.

Ləkəli sözlər.

Gözlərin alovu.

Saçlar, qaşlar.

Qaranəfəs olmuş ceyranın əti.

Birdə

bəzi insan niyyəti”.

Bu isə “Qaranın dərd çaları”dır:

“Həsrətli gözlər.

Pərişan saçlar.

Titrək dodaqlar.

Sürət yolunda dəstəbaşı çolaqlar.

Söz eşidəbilməyən qulaqlar.

Sındırılmış puçurlu budaqlar.

Nəğməsiz dağlar

Kör bulaqlar.

Ovsuz ovlaqlar.

Odsuz ocaqlar.

Yaşamalı ölülər.

Ölməli sağlar.

Dili ali məclislərdən qovulan,

qolları buxovlu olan,

qəbilələr, xalqlar”.

Qara rəngi və qaranlıq anlayışı həm doğa təsvirlərində həm də metaforik anlamlarda istifadə olunan Rəsul Rza şeirlərində bu anlayışlar insanın iç dünyasının, doğanın və toplumun müxtəlif aspektlərinin poetik ifadəsi kimi çıxış edir.

 

Çağdaş poeziyada qaranlıq – fərdi və kollektiv yaralar kimi təcalla tapır.

Məmməd Araz, Məmməd İsmayıl, Zəlimxan Yaqub və digərlərində də qaranlıq bəzən köçkünlük, itki, yurd həsrəti, bəzən də mənəvi boşluq kimi çıxış edir.

 

Qaranlıqdan doğan işıq – metafizik umud

Ədəbiyyatda qaranlıq təkcə bir bəlirsizlik, tənhalıq və ya faciə rəmzi deyil, bəzən də ağrı içindən çıxmalı olan və də çıxan aydınlanmanın zəmini olur.

Qaranlıq çox vaxt ünsiyyətə açıq olmayan gerçəkliyin fonu kimi təqdim olunur. Onun arxasında ya səssiz bir üsyan ya da Tanrıya dönük bir təslimiyyət yatır.

 

Musiqidə qaranlıq

Qaranlıq və qara rəng musiqidə də müxtəlif formalarda təzahür edir. Azərbaycan musiqisində bu, özəlliklə muğam janrında özünü göstərir. Muğamın bəzi bölümləri, örnəyi, “Segah” və “Rast”, dərin emosional ifadə və qaranlıq tonlarla xarakterizə olunur. Bəstəkarlar bu tonları istifadə edərək insanın hisslərini və yaşamın mürəkkəbliyini əks etdirir.

Dahi sənətkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin çıxarılmalı qaranlıqlardan çıxardığı musiqimiz —

not-not, bəstə-bəstə, nəfəs-nəfəs dünyəviləşdi…

Yüz illər boyu sükutun içindən boy verən bir səs kimi…

O musiqi ki, zəminindən ayrılmadan zirvəyə qalxmağı bacardı.

Bu, sadəcə musiqi təkamülü deyildi —

bu, bir dahilik hadisəsi idi.

Dahilik ki, millilikdən qopmadan çağdaşlığı qucaqladı.

Qopmadı!

Çünki o musiqinin yaddaşında ozan ruhu vardı, muğam vardı, bayatı vardı, elin nəfəsi vardı.

Gələnək idrakla qucaqlaşmışdı yəni... Yəni klassika köklərlə danışmışdı...

Və bu musiqi — Türk-İslam Gündoğarının sükutlu səhərlərinə elə Gün kimi doğdu.

Günbatarla Gündoğarın arasında savadlı bir körpü,

milliliklə dünyəviliyin iç-içə keçdiyi irfanlı bir dil yaradılmış oldu.

 

Qara Qarayev. Qaranlığın musiqidəki səsləndirilməsi

Qara Qarayev (1918–1982), dahi Azərbaycan bəstəkarı olaraq, əsərlərində qaranlıq və qara rəngin simvolikasını ustalıqla istifadə edib. Onun “Yeddi gözəl” və “İldırımlı yollarla” baletləri, həmçinin “Leyli və Məcnun” simfonik poeması, insanın iç dünyasının və toplumun mürəkkəbliyinin musiqi vasitəsilə dərin ifadəsidir.  

Qarayevin musiqisində qaranlıq, yalnız kədər və ya qorxu deyil, həm də düşüncə, introspeksiya - yəni öz-özünə baxmağın, içə yönəlmənin və insanın özünü dərk etməsinin simvoludur. Onun əsərlərindəki qaranlıq tonlar, dinləyicini düşünməyə və hiss etməyə təşviq edir.

 

Beləliklə, qaranlıq və qara rəng, sənətin müxtəlif sahələrində dərin və çoxqatlı anlamlar daşıyır. Azərbaycan və Türk dünyasında bu simvollar, insanın iç dünyasının, toplumun durumunun və yaşamın mürəkkəbliyinin ifadəsi kimi istifadə olunur. Qara Qarayevin musiqisi isə bu simvolikanın ən parlaq örnəklərindən biridir, onun əsərləri qaranlığın musiqidəki səsləndirilməsinin gözəl örnəyidir.

 

Qaranlıq – işığın özü olmadan işığın yoludur

Qaranlıq artıq susqunluq deyil, səsin əvvəlidir. Gecə gündüzdən öncə gəlir və gündüz onun içində doğulur. Biz qaranlığı yalnız yoxluq kimi deyil, “olmaq üçün lazım olan sükut” kimi oxumalıyıq. Çünki ən dərin köklər torpağın zülmət qatlarında uzanır, ən təmiz məhlullar işıqdan uzaqda amma onu “düşünərək”, ona köklənərək, onu arayaraq… yetişir, ən zərif ruhlar qaranlığın bətnində formalaşır…

Qaranlıq qaranlıq deyil sanki – işıq bağıdır, nur bostanıdır… 

Nə bilim... - Qaranlıqdır - işıq varsa, yəqin, o da vardır… “Ayrılıq sevdaya daxil” deyən Atilla İlhan “Qaranlıq işığa daxil” demiş olmasın?..

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.06.2025)