Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İsveçdə yaşayıb ədəbi  fəaliyyət göstərən görkəmli uyğur yazıçısı, Dünya Uyğur Yazarlar Birliyinin başqanı Abduşükür Qumtur həyat yoldaşı, həkim-kardioloq Münəvvər Qumturla  birlikdə Azərbaycanda qonaqdırlar. 

1 iyun 2024-cü il tarixində onlar Abdulla Şaiqin Mənzil-Muzeyini ziyarət ediblər.

Muzeyin direktoru, Abdulla Şaiqin nəvəsi,  böyük ədəbiyyatşünas alim, akademik Kamal Talıbzadənin qızı, sənətşünasılıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü Ülkər Talıbzadə və Filologiya elmləri doktoru, dosent,  Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Meksikada İspandilli Dünya Yazıçılar Birliyinin Azərbaycan üzrə başqanı, Dunya Şairlər Birliyinin Rumınya bölməsinin "Vocea Literara" saytının redaktoru Təranə Turan Rəhimli Abdulla Şaiq və Kamal Talıbzadənin həyatı, şəxsiyyəti, fəaliyyət istiqamətləri haqqında qonaqlara geniş məlumat veriblər. 

Abduşükür Qumtur və Münəvvər Qumtur muzeyi ziyarətdən sonra  Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri ilə bağlı təsəvvürlərinin zənginləşdiyini bildirmiş, xatirə şəkilləri çəkdirərək xoş təəssüratlarla muzeydən ayrılımışlar. 

Ülkər Talıbzadə  Dünya Uyğur Yazarlar Birliyi başqanına Abdulla Şaiqin yeni nəşrləri ilə bağlı məlumatlar vermiş, 2023-2024-cü illərdə Türkiyə və Azərbaycanda çap olunmuş kitablarını təqdim etmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının nəşri olan "Türk çələngi" kitabını Abduşükür Qumtura hədiyyə edən muzey direktoru Şaiq irsinin tədqiqi, nəşri və təbliği məsələlərinin həm AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, həm də ədibin Mənzil-Muzeyinin rəhbərliyi və elmi işçiləri tərəfindən uğurla yerinə yetirildiyini vurğulamışdır. 

Muzeyin xatirə-rəy kitabına öz təəssüratlarını yazan Abdulla Qumtur ölkəmizə gələcək səfərlərində də bu müzeyi, vaxtilə XX əsr klassiklərinin - Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Mehdi Hüseyn və daha neçə-neçə görkəmli ədiblərin nəfəsi ilə qızınan bu isti ocağı ziyarət edəcəyini bildirib. O, ölkəsinə qayıtdıqdan sonra Abdulla Şaiq irsini daha dərindən öyrənəcəyini, böyük milli şəxsiyyət haqqında tədqiqat aparacağını, onunla bağlı tədbirlərə qatılacağını qeyd etdib. Qonaqlar Azərbaycan mədəniyyətini daha yaxından tanımaq baxımından muzey ziyarətinin çox önəmli olduğunu və dərin təəssüratlar yaratdığını vurğulayıblar.

Qonaqlar həmçinin Azərbaycana bu ilk səfərlərinin unudulmaz olduğunu və gələcək səfərlər üçün sonsuz arzular doğurduğunu da söyləyiblər. Abduşükür Qumtur ailəsi ilə birlikdə Azərbaycanın böyük zəfərindən sonra geri aldığı torpaqlarını, xüsusilə Şuşa, Laçın və Kəlbəcəri görmək istədiyini dilə gətirib. Abduşükür Qumtur və xanımının muzey ziyarətində muzeyin elmi işçisi,  Abdulla Şaiqin yağlı boya ilə çəkillən bütün şəkillərinin müəllifi, unudulmaz rəssam, Talıbzadələr ailəsinin ən yaxın dostu Tofiq Kərimovun oğlu Rauf Kərimov,  muzey əməkdaşı  Nurxanım və bu sətirlərin müəllifi -  "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının əməkdaşı Ülviyyə Əbülfəzqızı da iştirak ediblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün nəsr saatıdır, Məmməd Məmmədlinin “27 yaşımda öləcəm...” hekayəsi ilə tanışlıqdır.

Xəstəxanaya çataçatda şəhərə qaranlıq çökdü, günün gündüzündə günəş qeybə çəkildi, ətrafda səs kəsildi. Dünyanın sonu gəldiyini düşündülər. Nə baş verdiyini anlamırdılar, bir anlıq nitqləri tutuldu. Emin canındakı xofu qovub bərkdən qışqırdı:

– Hə, təbrik edirəm, Allahın qəzəbinə gəldin! Cəhənnəmə getmək istəyirsən, mənsiz get! Həyatından bezmisən, mənim nə günahım var...

Coşqun mızıldandı, lakin heç nə demədi. Allahın günahkar bəndəsi başındakı qarma-qarışıqlığı sahmana salmağa çalışdı. Beynini ha çalışdırmaq istədi, heç nə alınmadı. Yazıq-yazıq onun üzünə baxdı, susdu.

Qarşıda yalnız beşmərtəbəli bir bina görünürdü. Aləm zülmətə dönsə də, bulanıq, sarımtıl rəngdə bərq vuran xəstəxananı seçə bildilər. Gördüyü mənzərənin sehrinə düşən Coşqun “biz ora getməliyik!” – deyib, dostunun qolundan dartdı.

Xəstəxananın qapıları bağlı idi, ancaq hansısa qüvvə onları maqnit kimi içəri dartırdı. İzaholunmaz bir gücün qarşısında sanki hipnoz olurdular. Coşqun öz-özünə danışırmış kimi divardan yapışdı:

– Yuxarı çıxmaq lazımdı! – deyib, kərtənkələ təki dırmaşmağa başladı.

Coşqunun inadkarlığına etiraz edə bilməyən Emin də kərtənkələ yerişini aldı. Sanki fövqəltəbii bir varlıq ona görünməmiş güc verdi.

Xəstəxananın damında ürəkləri bulanır, canlarında yüksək hərarət hiss edirdilər. Coşqunun spontan hərəkətləri Emini özündən çıxarırdı. Həyatı elə bura qədər imiş... nə etdiyini anlamır, beynində pozuntular baş qaldırırdı. Düşüncələr içində kənara çəkilib, çarəsiz-çarəsiz hadisələrin gedişatını gözlədi. Bir dost kimi əlindən gələni etmişdi, bundan sonra artıq özü bilər...

Başlarının üstünü yadplanetli obyekt alanda qorxu canlarına elə sarmaşdı ki, yerlərində donub qaldılar. Nə gizlənə, nə də qaça bilirdilər. Təslim oldular...

Arada yaranan çəkisizlik ayaqlarını binanın damından üzdü. Onlar burula-burula naməlum obyektin içinə sovruldular...

***

Cimi Hendriksə qulaq asırdı. Payız günəşinin isitdiyi yarıqaranlıq otaqda boynunu büküb oturmuşdu. “Woodstock” festivalındakı konsertlərini dəfələrlə izləmişdi. Ən çox da 1969-cu ilin videoyazılarını dinləməyi sevirdi. Ağ stratokasterdə “Foxey Lady” mahnısını qıvrıla-qıvrıla ifa edən Hendriksi özü dəfələrlə dostlarının arasında təkrarlamışdı. Həmişə də Cimi Hendriks kimi şan-şöhrətli ifaçı olmağı arzulamışdı. Amma Coşqunu Bakının “Deja vu” rok-klubundan o yana tanımırdılar. Pis ifa etmirdi, musiqiyə ürəyini qoymuşdu, səhnədə özünü unudur, Hendriks kimi tamaşaçıların gözlərini qamaşdırırdı. Daha o qaradərilinin taleyini yaşamaq istəmirdi! Bu vaxt qapı döyüldü. Qalxmağa halı olmadığından elə oturduğu yerdən səsləndi:

– Gəl!

Emin içəri keçəndə gözlərinə inanmadı. Dostu onunla zarafat etmirdi. Coşqunun oturduğu divanın bir tərəfi al-qana boyanmışdı.

– Sən... Niyə özünü bu günə qoymusan?

– Emin, məni xəstəxanaya çatdır...

– Məsləhət görərdim əvvəlcə başını yoxladasan. Heç utanırsan? Bir qaradərilinin üstündə özünü öldürmək ancaq sənin kimi axmağın ağlına gələrdi, – Deyinə-deyinə bu ağıldan zayın qolundan tutub, ehmalca onu dikəltdi.

Xoşbəxtlikdən, xəstəxana yaxında idi. Yol boyu Emin ona həyatın astar üzünü başa salırdı.

– Sən bilirsənmi, insanın özünü öldürməsi Allah qarşısında işlətdiyi ən böyük günahıdır?

Coşqunun canından üşütmə keçdi.

– Sən bu hərəkəti eliyəndə heç ata-ananı düşündün? – Emin davam etdi. – Məlumun olsun ki, səndən fərqli, Cimi Hendriks özünü öldürməyib. Sən yaxşı ifaçısan, amma başqasının yolunu gedirsən. Bu səni məşhur etməyəcək... bunu birdəfəlik qulağında sırğa elə...

Coşqun ağzına su alıbmış kimi yazıq-yazıq dostunun üzünə baxırdı. Susmağı ilə sanki Eminin fikirləri ilə razılaşırdı.

Qəflətən hava qaraldı, günəş yoxa çıxdı. Küçələrdən insanlar, maşınlar qeybə çəkildi. Dostların canına vicvicə düşdü...

***

Gitarasını səsgücləndiriciyə qoşub 70-ci illərin dəbdə olan rok mahnılarını çalırdı. Səsi o qədər qaldırmışdı ki, küçədəkilər səs gələn tərəfə baxır, narazı-narazı ötüb keçirdilər. Qonşularsa bu dəliqanlı gitaraçının musiqisinə çoxdan öyrəncəli idilər. Həftəsonu dostlarını başına yığan Coşqun 27 yaşını qeyd etmək üçün bu dəfə evində “parti” keçirirdi. Dostları da deyib-gülür, qızlı-oğlanlı oynayır, kresloda yayxanıb Xırdalan pivəsindən içə-içə Coşqunun ifasına qulaq asırdı. Kefləri saz idi... O qədər siqaret üfürmüşdülər ki, günəş işığı içəri düşməyə çətinlik çəkirdi. Coşqun da Hendriks kimi qıvrılır, gitaranı boynunun arxasında çalırdı, hərdən də simlərini dişi ilə tərpədirdi. Üç saatlıq “səs-küy”dən sonra qonaqlar dağılışdı.

Coşqun günü “yaxşı” başa vurmağı planlaşdırmışdı. Görəsən, həyatı bu gün bitsəydi, necə olardı? Odur ki, Cimi Hendriksin “Woodstock”dakı konsertlərini qoşub divanda özünə yer elədi. Damağında Marlboro, bir əlində də pivə şüşəsindən yapışan dəliqanlı gənc həyatını vərəqləməyə başladı. Öləndən sonra yaddaşlarda qalacağına inanırdı. “27-lər klubu”nun üzvü olmaq ümidi ilə cibindəki “lezva”nı çıxartdı. Kağızını cırıb qolun bükülən yerindən astaca sürtdü. Həmən dərisi açıldı... ağappaq damarı üzə çıxdı... İkinci cəhddən sonra içəridə axan tünd-qırmızı mayeni azadlığa buraxdı. Qan fəvvarə təki elə fışqırdı ki, divanı, yeri, hətta tavanı belə qırmızı rəngə boyadı. Damağındakı siqareti buraxmadan qanı ilə çəkdiyi mənzərəyə tamaşa edirdi...

Qanın təzyiqi düşdü, fəvvarənin gücü azaldı, ancaq o, huşunu itirmədi... “Qəribədir niyə ölmürəm bəs?” – deyə ağlından keçirdi. Bir anda ölmək fikrindən daşındı. Anladı ki, ömür insana verilən taledir və o, bu taleni yaşamalıdır. “Görünür, vaxtım hələ çatmayıb...” – öz-özünə dedi.

Mobil telefonla dostuna zəng vurdu.

– Emin, damarımı kəsmişəm, tez məni həkimə apar, – deyib telefonu bağladı.

Televizorda “Foxey Lady” mahnısını ifa edən Cimi Hendriks ağ gitarası ilə tamaşaçıları coşdururdu, ancaq Coşqun üçün indi bunun heç bir əhəmiyyəti yox idi...

***

Coşqun yuxudan ayılıb adəti üzrə səhərin siftəsinə siqaretini yandırdı. Tüstülədə-tüstülədə başını pəncərədən çıxarıb yoldan keçən maşınlara, işə tələsən adamlara baxdı. Günəş düz gözünə düşürdü. Kefi kökdür. Necə də olmasın, axı bu gün 27 yaşı tamam olurdu. Özəl günündə valideynlərini qohumlarıgilə yollayıb “parti” keçirmək üçün dostlarını evə çağırdı. Yeyib-içmək, siqaret, bir də gitara... necə deyərlər, budəfəki ad günü yaddaqalan olacaqdı. Emini də unutmadı. Telefonla zəng vurub dəvətinin məqsədini açıqladı:

– Şimal maralı, necəsən? – o, dostunu belə çağırırdı. – Sənə bir sualım var. Sən “27-lər klubu” haqqında nə bilirsən?

– Coşqun, sən elə bir vaxtda zəng vurdun ki... əlimdə işim var, sonra danışarıq.

– Yox e, sən bilirsən ki, Cimi Hendriks, Cennis Coplin, Emi Vaynhaus, Morrison, Kurt Kobeyn...

– Hansı Kurt Kobeyn, “Nirvana” qrupundakını deyirsən?

– Bəli, dostum, özüdür ki, var. Onların hamısı 27 yaşda ölüb. Mənim də bu gün 27 yaşım tamam olur. Odur ki, səni “parti”mə dəvət edirəm.

– Nəsə mənə tam aydın olmadı. Əvvəla, təbrik edirəm, 100 yaşa. Amma sənin “27-lər klubu” ilə nə əlaqən? Bəlkə, kluba üzv olmaq istəyirsən?

– Bəli dostum, düz başa düşdün. Mən bu gün dostlarımla vidalaşıram.

– Nəsə gözümə “yaxşı” dəyirsən. Amma mən bu gün məşğulam. Sabah bir yerdə oturarıq, – deyib telefonu bağladı.

Coşqunun kefi saz idi, Hendriksin gitarası kimi... Odur ki, küncə qoyduğu ağ stratokasterini götürüb divanda yerini rahatladı. Gitarasını kökləyib, “Mi” simini “Re”yə endirdi. Bu gün “ağır parti” olacaqdı, bütün dostları ilə yaxşı əylənəcəkdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bütün türk soylu xalqların qəlbində özünə məskən tapmış Yunus Əmrə bir eşq aşiqidir. Onun adı türk-islam dünyasında ən böyük haqq aşiqi kimi çəkilir. Yunusi yaşadan onun haqqa bütün varlığı ilə bağlı olması, şeirlərində insandakı mənəvi ruhi saflığı hər şeydən üstün tutması idi. 

Onun yaradıcılığında yer tutan əsas məsələlərdən biri də təlim-tərbiyə və əxlaq-mənəvi məsələlərdir.

“Mən gəlmədin dava üçün, mənim işim sevgi üçün”, - deyən Y.Əmrə irfanın insan həyatındakı müstəsna rolunu yüksək qiymətləndirir. “Böyük və əhatəli bilik” mənasını verən irfan həyatın və insanlığın mahiyyəti, dünyada baş verən hadisələrin hikməti, Allahın varlığının və sifətlərinin təhlili haqqında bilik və düşüncələrin məcmusudur. Allah elmdən çox irfanla bilinir. İrfan hər gözə, hər könülə görünməyən Tanrını bilməkdir. Buna isə eşq yolu ilə nail olmaq mümkündür.

Haqq aşiqinin eşqi ilahi eşqdir, onun əsərlərində insan sevgisi Tanrı sevgisi ilə birləşir. Yunusun insan sevgisi əslində onun insanda Allahdan bir zərrə olduğunu bilməyindədir. Yunusun fikrincə, hər insanda Allahın bir zərrəsi var. O, zərrənin bütününə – Allaha aşiqdir. Bu üzdən də “Yaradılanı sevdim Yaradandan ötrü”, - söyləyir . Yaradana qovuşmaq mənəvi kamillik – kamilləşmək yolundan keçir.Onun şeirlərində insan sevgisi Tanrı sevgisiylə birləşir. Humanist prinsipləri qoruyub saxlamağı, insanların öz könül dünyasını daim zənginləşdirməsini tövsiyə edən böyük sufi sənətkar bunu Allaha qovuşmağın tək yolu kimi dəyərləndirir.

Mənəvi kamillik yolunun 4 qapısı var: şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət. Bu həm də irfan elminin ana xəttini təşkil edir. Bu mərhələləri keçməyənlərin əli Allah dərgahına yetişməz. (Bəzən bu mərhələlərin sayının 3 olduğunu da söyləyirlər. Belə ki, mərifət ayrıca mərhələ kimi yox, haqqı tanıma elmi, həqiqətin dərki və ilahi bilik kəsbetmə, ariflik mənasında götürülür.)

Şəriət Allahın buyurub, Peyğəmbərin xəbər verdiyi qanun-qaydaların, əməli fəaliyyətlə bağlı göstərişlərin, rəftar və davranış normaları ilə əlaqəli buyruqların məcmusudur. Təriqət şəriət qaydalarına əməl etməklə gedilən yoldur, bu qaydaların əməli şəkildə gerçəkləşdirilməsidir. Həqiqət isə son məqsəd, yəni Haqqın özüdür.

Şəriət, təriqət yoldur varana,

Həqiqət, mərifət ondan içəri.

Alimlər şəriəti tibb kitabına, təriqəti dava-dərmana, həqiqəti isə xəstəlikdən tapılan şəfaya bənzədirlər. VII əsr sufi alimi Əzizəddin Nəhf “əl-insan əl-kamil” kitabında yazır: “Bil ki, şəriət peyğəmbərin sözü, təriqət onun əməli, həqiqət isə peyğəmbərin gördükləridir.”

Haqq nuru ilə yanan şair “mumsuz baldır şəriət, təmiz yağdır təriqət”,- söyləyərək insanları bu nemətlərdən dadmağa, yalançı, fani dünyaya aldanmamağa, üzü Həqqə doğru getməyə səsləyir. Haqq aşiqi göstərir ki, insanın təkcə öz səyi və ağlı ilə kamilliyə yüksəlməsi və Allahına qovuşması – insanlığın yüksək nöqtəsinə çatması çətindir. Təlim-tərbiyə, nəsihət almadan, daxilən təmizlənmədən, paklaşmadan və “əlifnən beyi bilmədən” haqq yoluna nəzər etmək mümkün deyil.

İşbu məclisə gəlməyən, anub nəsihət almayan,
Əlifdən beyi bilməyən oqır kişi olur hər gün.

Ona görə də o, bu zirvəyə çatmış kamil və yetkin şəxslərin - ərənlərin ətəyindən tutmalı, müdərris və mürəbbilərdən (müəllim və tərbiyəçi) öyrənməlidir:

Gəlmək gərək tərbiyətə, pis işlərdən əl çəkə,
Nə söylərsə, mürəbbisi, ancaq onu tuta gərək.

Şairinin fikrincə, insan özünü dərk etmək üçün “gərək çox bilə, gərək çox öyüd ala”. Təsadüfi deyildir ki, allah kəlamı olan Quranın 750 ayəsində öyrənmək tələbi irəli sürülür. Yunus Əmrənin “oxudum, bildim demə” sözləri Məhəmməd peyğəmbərin “Beşikdən qəbir evinə kimi öyrənin” buyruğuna haq verir, şair deyir:

Elm eli bilməkdir, özünü dərk etməkdir.
Sən özünü bilməsən, elm nəyə gərəkdir.

Elm, bilik bizim gələcəyimizi aydınlaşdırır. Ayağımızı inamla yerə basmağımıza kömək edir. Bilik öyrənməklə əvvəlcə özümüzü tanıyırıq. Özümüzə istinadən başqalarını, başqalarından və təbiətdən öyrəndiklərimizlə yenidən özümüzü tanıyırıq. Beləliklə, bu günümüzü yaşayır və gələcəyimizi qururuq.

Biliksiz insan savaş davuluna bənzəyir, səsi çox, içi boş olur (S.Şirazi). Aldığı bilik sayəsində insanın özünü tanıması böyük nemətdir. Bilik insanı küləyin səmtinə əsməkdən xilas etməli, onun nə istədiyini və nə üçün istədiyini aydınlatmalıdır. İnsan elmə sahib olmaqla bilməlidir ki, onun borcu həm özünün, həm də başqalarının haqlarını qorumaqdır. İnsan oxuduğuna, biliyinə uyğun hərəkət etməlidir. “Nə qədər oxuyursan oxu, biliyinə uyğun hərəkət etmirsənsə, cahilsən.”

Oxuduğunun nə manası, əgər haqqı bilməsən.

Haqqı ki bilmədin sən demək quru əməkdir.

Müdrik ozana görə, sevgi, maraq və həvəs bilik öyrənməyin hərəkətverici qüvvəsidir. Onun fikrincə, həvəssiz və sevgisiz bir könül qara daşdır. “Daş könüldə nə bitər?” Elm öyrənmək əyləncə deyil, səbir və zəhmət tələb edir. Şair özü demişkən, elm öyrənmək istəyən “şərbəti əlindən qoyub, ağunu nuş etməlidir ki, haq yolunu tapa, doğru yola vara bilə.”

Ulu ozanın gözündə insan qəlbini ələ almaq, könülləri sevindirmək bir Kəbə yapmaq qədər qiymətlidir, savabdır. Öz yaradanına üz tutan insan daxilən saf və təmiz olmalıdır. Onun ruhu dünya kirinə bulaşmalı deyil. O, maddiyyat bataqlığında çırpınmalı da deyil. Bu mənada şairin “İşin-taşun murdar ikən, eşq neyləsin sənin ilə” sözləri təsadüfi sayılmamalıdır.Həyatda pislikləri görərək onlardan dərs almaq, nəticə çıxarmaq, yaxşılıqlardan və yaxşılardan nümunə götürmək Yunusun gənclərə verdiyi həyat dərsi idi.

Bircə könül yapdın isə, əl-ətəyin tutdun isə,
Bir yol xeyir etdin isə, lap mində bircə, az deyil.

Şairə görə, “Bir könül yıqdın isə bu qıldığın namaz degil.”Şair şeirlərində könül qıranın

 qıldığı namazın Allahın dərgahında qəbul olunmadığını, bircə insanın könlünü almağın, ehtiyacı olana əl uzatmağın, kiməsə çörək verməyin, digər xeyir işlər görməyin savabını vurğulayır, bunu insan ömrünün zinəti hesab edir. Bu cəhətdən Yunus Əmrəyə görə «Yüz Kəbədən yeyrəkdir, bir könül ziyarəti.»

Haqq aşiqi insanların gözündəki cahillik pərdəsini qaldırmağa çalışır. Y.Əmrəyə görə, cahillərə bilik vermək təhlükəlidir. Çünki “cahil mömün olsa yenə, cahilliyindən qalan deyil, cahil sığal görən deyil.” Şairin fikrincə, cahilin könlü qara daşdan betərdir. “Cahilə söz anlatmaq kora rəng anlatmaq kimidir.” (İmam Evzai). “Cahil kimsənin yanında kitab kimi səssiz olmaq məsləhətdir” (Mövlana)

Dünyayə gələn köçər, bir-bir şərbətin içər,
Bu bir körpüdür keçər, cahillər anı bilməz.

Yunus Əmrə heç zaman xalqdan ayrılmamışdır. “Elim varsa, mən uluyam”, - deyən şair xalqa rəhbərlik edənlərin dinindən və millətindən asılı olmayaraq insanların hamısını bir gözlə görməyi tələb edir:

Yetmiş iki millətə bir göz ilə baqmayan,
Şərin övliyasıysa, həqiqətə asidir.

Və yaxud:

Bütün xəlq olanlara bir göz ilə baxmayan,
Xalqa müdərrisdirsə, həqiqətə asidir.

Şair insanları haqq yolu tutmağa, gözəl əxlaq eyləməyə, doğruçuluğa, daxilən saflaşmağa və kamilləşməyə, ərənlərin və mərifət sahiblərinin qulluğunda durmağa, yaxşılıq etməyə və yaxşı-yaxşı işlər görməyə səsləyir:

Əl üzməyin əhillərdən, uzaq gəzin cahillərdən.
Tanrı bezib bahillərdən, onları heç görən deyil.

Y.Əmrənin görüşləri, fikir və ideyaları hər zaman olduğu kimi indiki günümüzdə də öz müasirliyini və aktuallığını saxlamaqdadır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə UŞAQ ƏDƏBİYYATINI TANIDAQ layihəsində Britaniya və Amerika uşaq şeirindən seçmələr təqdim edilir.  Şeirləri ingilis dilindən tərcümə edən Şahin Xəlillidir.

Bu gün tanış olacağınız şeir Ralf Ualdo Emersona aiddir. O, Amerika şairidir.

Ralf Ualdo Emerson

(1803-1882)

ABŞ

Dağ və dələ

Dağla dələ

Girib bəhsə

Söhbət açdı.

Dağ dələni

Görən kimi

Dedi: – Bu ki

Bapbalaca,

Xırdacadı.

Dələ dedi:

Sən nəhəngsən

Bu biçimdə!

Mən bilirəm,

Öz yeri var

Böyüyün də,

Kiçiyin də.

Havalar da

Cürbəcürdür –

İstisi var,

Sərini var.

Tamamlayır

Gələn ilin

Hər birini

Bu havalar.

Kim istəsə,

Peşkəş kimi

Mən verərəm

Öz yerimi.

Sənin təki

Nəhəng olmaq

Deyil asan.

Sən də dönüb

Mənim boyda

Olammazsan.

Gücüm çatmaz

Meşələri

Sənin təki

Saxlamağa.

Dələ dedi

Sonra dağa:

Bax, sənin də

Gücün çatmaz

Şam qozunu

Sındırmağa.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Şahmatçı kişi feminist qadınla şahmat oynayarkən.

-Xanımsınız, ağlarla oynayıb birinci siz gediş edin.

-Mənə sizin nəzir lazım deyil, bu nə adama girişmək variantdır belə, seksistsiniz siz? 

-Yaxşı, onda qaralarla oynayın. 

-Siz həm də rasist imişsiniz ki.

-Tutulub qaldım. Nə deyim axı? Yaxşı, atla gediş edin.

-Fu! Bu aşkar zoofilizimdir. 

-Yaxşı, heç nə demirəm. Gediş edin.

-Mən hərəkətliyəm, gedə bilirəm, bəs əngəllilər necə olsun? Niyə onların heysiyyatına toxunursunuz?

2.

“Noğul” adlı qənnadı fabriki şəkərli diabet olanları işə qəbul edir.

3.

Ölkə sürətlə inkişaf edir. Baxın, yazın əvəzinə sürətli inkişaf nəticəsində yay gəldi. Bu da son deyil. Daha əzmlə çalışıb bir qədər də irəli gedəcəyik.

4.

Əgər sənin içində emosiyalar qaynayırsa, qapağı əsla qaldırma. 

5.

-Ay qız, Güləndam, harda işləyirsən?

-Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında.

-Boy. Nə gurultulu çıxdı. Ay qız, daha dəqiq!

-Genetika institutunda.

-Bir az da dəqiq.

-Eksperimentlər üçün material toplayan qrupda. 

-Bəs daha konkret desək!

-Analizlər üçün siçan tuturam. 

6.

Rus lətifəsi.

Uşaq bağçadan evə gələrkən atası soruşur:

-Bu gün nə iş gördüz?

-Ana şəkli çəkdik.

-Axı dünən də ana şəkli çəkmişdiz.

-Aha.

-Srağa gün də.

-Aha.

-Bu necə olur ki?

-Biz hər gün ana şəkli çəkirik. Tərbiyəçi üstümüzə qışqırır ki, “hamı sakit oturub şəkil çəksin. Sizin ananızı!”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

AYRIC

4.                 

Mədinə əli ilə ağzını tutub onu cavab verməyə qoymadı. Hotelin qeydiyyat şöbəsində sənədlərini yoxlasaydılar, məsələ əməlli-başlı şişəcəkdi. Əlac ancaq susub deyilənlərə tabe olmaq idi.

Polis otaqdan daha səs çıxmayacağına əmin olduqdan sonra qapını yenə arxadan açarla bağladı. Bir qədər sonra isə dəhlizdən onun uzaqlaşan ayaq səsləri eşidildi.

Yaman yerdə axşamladı. Hoteldən çıxmaq daha mümkün olmayacaqdı. Ən azı vəziyyət durulana qədər gözləmək lazım idi. Bəlkə kimi isə tapıb ovcuna pul bassın? Ağlına gələn ilk fikir bu oldu. Pul açan qapını qanun da açmır. Dünəndən söndürdüyü əl telefonunu şəbəkəyə qoşub oğluna zəng etdi. Həqiqəti ona olduğu kimi danışmalıydı. Başqa çarə qalmamışdı.

Oğlunun səsi küskün idi. Hiss olunurdu ki, bütün gecəni yatmayıb. Səsini eşidən kimi ağlamsınıb: – Ay ata, hardasan? Ürək-göbək qoymadın məndə! Dünəndən səndən nigaranam. Anam da bu gecə gözünü yummayıb. Bilmirik ölmüsən, qalmısan. Telefonunu da söndürmüsən. Qəzaya-zada düşməmisən ki? Şəhərin bütün xəstəxanalarını, morqlarını gəzmişəm. Yağlı əppək olub çəkilmisən göyə. Adam belə eləyər? Hardasan indi? Gəlirsən? – dedi.

– Ay bala, bir mafar ver də danışım. Yox, gələ bilmirəm. Məni karantinə salıblar!

– Necə yəni karantinə salıblar? Harda salıblar? Kim salıb? Xəstələnmisən bəyəm? Hardasan indi? Xəstəxanadasan? Bu dəqiqə yerini de, gəlim ora! – oğlu sualı suala calamışdı.

– “Sirat” otelinə gəl. Mərdəkan yolundan Şağana burulan döngənin üstündədir. Hündür, dördkünc binadır. Qabağında da cürbəcür bayraqlar asılıb. Qırx altıncı otaqdayam. Aşağıdan soruşsan, sənə deyəcəklər. Burda kimisə KOVİD tutub deyə hamımızı basıblar karantinə. Bir xeyli təzə yoluxan da var. İkisi gecəynən ölüb. Hələ anana bir söz demə ha. Bura gəl. Səninlə işim var. Özünlə pul da götür gələndə. Burda kimisə tap, onunla əməlli-başlı danış, ovcuna pul bas. Bir sözlə, neynirsən elə, məni burdan qurtar!

Yarım saatdan sonra oğlu hotelin foyesindən zəng etdi.

– Burdayam. Məni də içəri buraxmırlar. Çıx eyvana, heç olmasa üzünü görüm. Sənin oteldə nə işin vardı axı?

Eyvana çıxdı. Oğlu çarəsiz görünürdü. Onunla da sına-sına danışırdı: – Özün həmişə deyirdin ki, tülkünün bazarda nə ölümü var ki, dərisinə qiymət qoysunlar. Təzyiqin-zadın qalxmayıb ki? Təksən orda?

– Gic köpəyoğlu... o məsəlin yeridir indi mənimçün çəkirsən?! Kiminlə olacam? Əlbəttə təkəm. Təzyiqim də qalxacaq! İki yüzə qalxacaq. Keç içəri, otelin müdiriynən, həkimlərnən, nə bilim, kiminlə istəyirsən, dil tap, danış da. Mənə misal nöş çəkirsən? Polis deyilsən? Bunlar da polisdilər də. Curların deyil? Məni burda niyə saxlayıblar? Xəstə-zadam mən? – deyib hirslə içəri keçdi.

Mədinə yorğanı başına çəkib yatmışdı.

Bir azdan oğlu bir də zəng edib: – Otelin içindən heç nə etmək mümkün deyil. Burda ancaq icraçılardır. Sən bir az döz, görüm hardansa yuxarıdan oteldəki qərargaha təziyq elətdirə bilirəmmi? Anama deyim sənə yemək-zad hazırlasın? – soruşdu.

– Oğlum, hələ heç kəsə heç nə demə. Bir dəfə də kişi kimi hərəkət elə. Anana de ki, Filippinə-zada məzuniyyətə gedib. Denən, bilmirəm haçan qayıdacaq. Çox soruşsa, denən ölüb. Nə bilim, özün bir şey uydur de də. Amma məni bu gün burdan çıxart. Qoyma burda qalım. Biabır olmayaq da hər ikimiz. Bir dəfə oğulluq elə də mənə heç olmasa, – deyib əlini bərkdən eyvanın məhəccərinə vurdu.

Oğlunun sonda “Yaxşı” deyib söhbəti bitirməsi də heç xoşuna gəlmədi. Oğlu “Yaxşı” sözünü də heç yaxşı-yaxşı demədi. Axtardığı adamları da belə axtarsa, heç nə! İşləri yaxşı olmayacaqdı.

İçəri keçib sakitcə Mədinənin yanına uzandı. Əlini onun yumru döşlərinin üstünə qoyan kimi hər şeyi unutdu. Qadını arxadan qucaqlayıb bir hovurluq gözünü yumdu. Gözlərinin çimirini alıb çarpayıdan qalxmaq istədiyi zaman telefonuna TƏBİB-dən KOVİD-ə yoluxması ilə bağlı mesaj gəldi. Əvvəlcə mesajın ona göndərildiyinə inanmadı. Elektron mətni bir neçə dəfə oxudu. Ad da, soyad da onun idi. Ədəli-dədəli KOVİD-ə yoluxmuşdu. Bu səbəbdən də o və onunla bir otaqda olan Mədinə Verdiyeva daha ciddi karantinə alınırdılar. Onlar bu gündən hotel otağından on dörd gün ərzində çölə çıxa bilməzdilər və bu qadağa artıq Cinayət Məcəlləsinə düşən qanunlarla tənzimlənirdi. Bu isə o demək idi ki, əgər onlar özbaşına otaqdan çıxsalar, artıq həbs də oluna bilərdilər. Yenə də öz gözüylə oxuduqlarına inanmadı. Mesajı təkrar-təkrar bir neçə dəfə də bərkdən oxudu. Sonra Mədinəni yuxudan oyadıb ona da oxutdurdu. Ancaq bundan sonra əmin oldu ki, bəli, mesaj ona gəlib və vəziyyət çox ciddidir. İşin ağırlığını dərk edəndə isə əməlli-başlı qorxdu. Ayağa qalxıb otaqda var gəl edə edə: – Əgər doğurdan da xəstələnmişəmsə, mənə oteldə kim baxacaq? Öləcəm? – qışqırdı. Əslinə qalsa, ucadan olsa da, daha çox özünə verdiyi bu suala Mədinə gülə-gülə cavab verdi: – Kim baxacaq? On dörd günlük halal karantin arvadın xanım Mədinə!

Eyvana çıxıb dalbadal iki siqaret çəkdi.

İçəri keçəndə Mədinənin güzgü qarşısında dayanıb sakit-sakit bəzəndiyini gördü. Mədinə həyatın bir parçası kimiydi. Heç nəyə münasibəti yox idi. Olanları olmalı olan olacaq kimi qəbul edirdi. Bununla belə, o həm də qadın idi. Qadın kimi də bütün hallarda və vəziyyətlərdə sığallanırdı. Mədinənin sakit davranışı içində yaranmış qəfil həyəcanını bircə anda ovutsa da, hələ də axıra qədər sakitləşə bilmirdi. Uşaqlıqdan xəstəlikdən qorxurdu. Məsələ heç də xəstə kimi yataqda keçirəcək günlərdə, ona vurulacaq iynələrdə və ya içəcəyi dava-dərmanda deyildi. Dar otaqda qalmaq, özünü xəstə kimi hiss etmək də onun üçün daha böyük işgəncəydi. Adını biləndən, özünü tanıyandan qapalı yerlərdə ürəyi sıxılırdı. Hələ bu günə qədər liftə, metroya minməmişdi. Dar otaqda heç vaxt tək oturmamışdı. Otaq nədir? Əyninə dar köynək belə geyinməmişdi. Dar dəhlizlərdə də ürəyi ağzına gəlirdi. Hamamda çiməndə belə qapını açıq qoyurdu. Həbsxanadan da daha çox bağlı qapılarına görə qorxurdu. İndi onun üçün ən çətini bu havasız otaqda on dörd gün sərasər xəstə kimi qalması idi. Buna dözə biləcəkdimi? Adının bədnam olması bir yana qalsın, bu darıxmaq işi, sıxılmaq halı ona xəstəlikdən çox əziyyət verəcəkdi. Ən qəribəsi də bu idi ki, xəstələndiyini təsdiqləyən xəbər gələndən özünü daha yaxşı hiss etməyə başlamışdı. Nə qızdırması vardı, nə öskürürdü, nə tərləyirdi, nə də ki başqa bir xəstəlik əlaməti duyulurdu. Bəlkə həkimlər səhv edib ona başqa bir adamın yaxmasının cavabını göndərmişdilər?

Qapıya yaxınlaşıb içəridən astaca döydü.

Bir müddət sonra tanış polis qapının arxasından: – Yenə nə istəyirsən? – soruşdu.

– Tələb edirəm ki, test üçün məndən təzədən yaxma götürsünlər! Mənə göndərilən mesaj səhvdir. Mən xəstə deyiləm. Özümü çox yaxşı hiss edirəm! Heç zaman olmadığı kimi də gümraham! – dedi.

Polis qapının arxasından: – Qeydlərinizi qərargaha çatdıraram! – söylədi.

Mədinə yatıb yuxusunu almışdı. İndi də masanın arxasında oturub gözlərini geniş açaraq maraqla tavandan asılmış çilçırağın şüşə şamdanlarına baxırdı. Qəfildən qadın nə sənə, nə mənə, pişik kimi divandan mizin üstünə hoppandı. Əli çatsın deyə ayaq barmaqlarının ucunda dikəlib çilçırağın şüşə şamdanlarını bir-bir çıxarıb divanın üstünə atdı. Sonra yenə aşağı enib otağın qalın qış pərdələrinin üzünə çəkilmiş ağ tülü rəzələrindən çıxartdı. Və dinməzcə divana əyləşib səbirlə şüşə şamdanları tül pərdənin kənarlarına bərkitməyə başladı. Ayaq üstündə dayanıb Mədinənin cani-dildən nə etdiyini anlamaq istəyirdi. Ağlına hələ heç nə gəlməmişdi. Ona sual verməyə də həvəsi yox idi. Sadəcə, başının üstündə dayanıb təmkinlə qadının əllərinə tamaşa edirdi.

Mədinə karnizin bəzi plastik tutacaqlarının hələ də üstündə qaldığı tül pərdəni son dəfə əliylə hamarladıqdan sonra ayağa qalxıb dedi: – Bilirsən səninlə eyni damın altında yaşamaq üçün nə qədər dualar edib, şam yandırmışam? Bu gün dualarım müstəcəb olub. Qorxma. Arvadın duyuq düşsə, deyərsən ki, otaq təmizləyənəm. Onun artıq özünü aldadan vaxtıdır, inanacaq! Nə desən, özünü inandıracaq. Bundan sonra səni atıb gedəsi deyil ha. Sən artıq dövlətin qarantı ilə mənim on dörd günlük ərimsən. Bizi tale bir otağa salıb, özü də qoruyacaq ki, qaçmayasan. Gəl səninlə iki həftə ideal ailə həyatı yaşayaq. Bir azdan toy edəcəyik. Qoy gəlinliyimi hazırlayım. Dizayn özümündür ha. Eksklüziv Mədinə brendi, – Mədinə qəzəl deyirmiş kimi əruzda danışırdı.

– İdeal ailə necə olur ki? – beynini yoran suallardan yorulub Mədinənin oyununa sığındı.

– Gör kim məndən nə soruşur. Mən hardan bilim, adə, ailə necə olur? Mən ailə görmüşəm? Mən ancaq uzaqdan-uzağa səni sevmişəm. Və sən yanımda olmayanda darıxmamağı öyrənmişəm. Geyin pencəyini, gəl bəy kimi otur böyrümdə. Sonra görək başımıza nə gələcək! – deyib Mədinə üzündən öpdü.

Sonra divardakı şəkildə Dionisə baş əyən ağ qırçın donlu yunan qadını kimi qarşısında baş əyib: – Tanrım, mən bu gündən sənin qulunam, istəsən məni Allah yolunda qurban kimi kəsə də bilərsən, istəsən sevə də bilərsən! – pıçıldadı və tül pərdədən hazırladığı ətəyi şamdanlı toy paltarını gülə-gülə əyninə geyindi. Paltar, həqiqətən də, gözəl alınmışdı. Bahalı butiklərdə satılan gəlinlikləri xatırladırdı.

Hər ikisi qəribə bir sevinclə miz arxasında oturmuşdular.

Mədinə süfrəyə haradansa yemək də tapıb düzmüşdü. Bir kənarda mini barın içkiləri sıraya düzülmüş əsgər taqımı kimi farağat durmuşdular. Sanki bu dəqiqə çiyinlərindəki silahlardan öldürülmüş dostlarının şərəfinə göyə yaylım atəşləri açacaqdılar.

Oturub sevgiylə bir-birinin üzünə baxırdılar. Mədinənin ürəyi, onun da üzü gülürdü.

Nəhayət, Mədinə mizin arxasından ayağa qalxıb: – Sənə üç sualım olacaq. Amma əvvəlcədən söz ver ki, nə qədər burdayıq, cavab verəndən sonra keçmişə qayıtmayacaqsan! – pıçıldadı.

– Buyur, Dədə Qorqud! – dedi.

– Bütün günü pul dalınca qaçırsan. Pul səni xoşbəxt edib? – Mədinənin birinci sualı onun üçün gözlənilməz oldu.

– Canavarı ayaqları doyurur. Ora-bura qaçmasam, nə yiyərəm? Dünyanın açarı puldur! – dedi.

– Arzuladığım bu on döpd günü səninlə birgə yaşamağım üçün mənim karıma pul gəldi? – Mədinə demək istədiyini indi dedi.

– Əlbəttə yox! – deyib razılaşdı.

– Mən səni pulla heç zaman ala bilməzdim. Ancaq arzulaya bilərdim. İndi gördün arzu puldan necə üstündür! – Mədinənin üzü də sözü qədər gülürdü.

– Gördüm! – dedi.

– Sən hələ də gerçəyi anlamırsan. Pul heç nəyi həll etmir! Düzünü de, toy günündə məni xatırladın? – qadının səsi titrədi.

– Yox! – pıçıldadı.

– Yalan deyirsən! Sən məni unudasan deyə evlənirdin! –  Mədinənin gözləri doldu.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)

Ruhəngiz Əşrəfqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 “Əli və Nino” romanı  barəsində  bir  fioloq, yazıçı kimi fikir söyləməyi özümə mənəvi borc bildim. Əsər mənə o qədər təsir etdi ki, “dünya ədəbiyyatında vaxtında öz yerini tapmış, dahilərdən lazımi qiymətini almış “Əli və Nino” doğma vətənində də gərək dəyərli sənət nümunəsi kimi qiymətləndirilsin” düşüncəsi ilə öz söz atımı çapmağa qərar verdim və ..

.

“Sənin əməllərin unudulmazdır, amma nə üçün Ninonun məhəbbəti sənin ömründən uzun oldu?”—15-ci  fəslin ilk cümlələrindən olan bu fikirlə yazıma rəvac verməyim heç də təsadüfi deyi. Xeyir, bu romanın qəhrəmanlarına aid deyil. Aleksandr Qriboyedov  və onun arvadı Nino Çavçavadze haqqındadır. Tiflisdə məşhur şairin qəbir daşına həkk olunmuş bu yazı sonda bizim qəhrəmanlara da şamil ediləcək. Bunu müəllif oxucunun mühakiməsinə buraxaraq məzar daşının sözlərini əsərdə iki dəfə təkrarlayır. İnsanda ağır təsir oyadan, düşüncəsini, hisslərini alıb aparan qəbir daşının sözləri şübhə toxumu da əkir ürəklərə. Və oxucu əvvəlcədən duyur ki, onun da qəhrəmanını eyni aqibət gözləyir. Bəli, bir-birini ürəkdən sevən iki gəncin  taleyi Aleksandr Qriboyedov və onun gənc arvadı Nino Çavçavadzenin  qisməti ilə üst-üstə düşür. Xeyir, mən bu məhəbbəti başqa sevgilərə oxşatmaq, müqayisə etmək istəmirəm. Çünki bu, doğrudan da, fərqli, bənzərsiz, misli görünməmiş bir  məhəbbətdir. Amerikada “The Washinqton Post” qəzeti yazırdı: “Ölməz şedevr... Bədii ədəbiyyatda buna oxşar heç bir məhəbbət tarixini xatırlaya bilmirəm”. Sadəcə talelər eyniyyət yaşayır və...

Romanın qəhrəmanı gənc azərbaycanlı Əli xandır. Özünü əsl asiyalı sayan, ancaq Avropa mədəniyyətinə də bələd olan, qəbul edən Əli xan əsl vətənpərvər biridir. Əli xan rus təhsili alsa da, ingilis dilində danışmağı bacarsa da, onu avropalı saymaq olmaz. Çünki o  özü bunu tələb edir. Bütün roman boyu Əli xan asiyalı olaraq qalır. Onu Avropaya yaxınlşadıran yeganə bir səbəbi var: o da Ninodur, Ninonun sevgisidir. Lakin o, barbar asiyalılardan fərqli olaraq mütərəqqi fikirli şəxsdir. Naxararyan tərəfindən qaçırılan Ninonu xilas edərkən “dəmir qanunlar”a rəğmən sevgilisini öldürmür. Onu sevdiyi üçün, dəyər verdiyi üçün “qadını öldür” pıçıltılarına əhəmiyyət vermir. Axı Əli xan Ninonu ,həqiqətən, ülvi bir məhəbbətlə sevirdi. Amma bu məhəbbət Vətən segisini aşa bilmir. Əli xan Ninosunu , körpə qızını sevə-sevə Vətənin azadlığı uğrunda canını fəda verməkdən çəkinmir. Halbuki o bu azadlığın mümkünsüzlüyünü çox yaxşı bilirdi. Avropanın bütün qapıları bu milyonerin üzünə açıq olduğu halda, Əli xan qürbəti seçmədi. Çünki o, Vətənini sevirdi. Boz səhrada yerləşən, qumlu sahilləri olan köhnə və təzə Bakısını sevirdi. O  öz millətini sevirdi. Bu millətin yaxşısını da, pisini də sevirdi. 

“... Məni dərin və dəhşətli Vətən həsrəti bürüdü. Toz basmış qala və Nargin adasının arxasında batan günəş gəlib gözlərimin qabağında durdu... Mən bu şəhəri heç zaman tərk etməli deyildim. Allahın məni dünyaya gətirdiyi bu şəhəri. Mən bu köhnə təbiətə it öz komasına bağlı olan kimi bağlı idim. Səmaya baxdım. İran ulduzları şahın tacındakı qiymətli daşlar kimi iri və uzaq idi. Mən qəriblik hissini indiki kimi heç zaman duymamışdım. Mən Bakıya mənsubam. Köhnə qalaya, kölgəsində Ninonun gülər gözləri parlayan köhnə qalaya mənsubam”. Əsərdə Əli xanın dilindən İranda olarkən dediyi sözlər qəhrəmanımızın necə böyük vətənpərvər olduğuna ən bariz nümunədir.

Onu başqalarından fərqləndirən elə bir cəhəti yoxdur. Çünki təhsil illərində bütün uşaqlar kimi o da kopya çəkib, müəllimlərini incidib, başqa uşaqlarla dalaşıb. Ən əsası yeniyetmə oğlanlara xas olan  “sevgi” hissini dadıb. Lakin fərq ondadır ki, Əli xanın məhəbbəti ötəri deyil.  Ninoya qarşı sevgisi Vətəninə olan məhəbbəti qədər əbədidir. Əslində müəllif bu iki məhəbbəti açıq şəkildə müqayisə etməsə də, oxucusuna anlatmağa çalışır ki, Əli xanın qəlbində iki sevgi var: Vətən sevgisi, bir də gürcü qızına olan sevgi. Birinci sevgi nə qədər millidirsə, ikinci sevgi bir o qədər əcnəbidir. Amma Əli xan buiki məhəbbəti birləşdirməyi bacarır. Və sonda Nino sevgisi Vətən sevgisinin qucağında əbədiyyətə qovuşur.  

Əli xan bütün əsər boyu Asiya-Avropa qarşıdurmasının öhdəsindən gəlməyə çalışır.  Bəzən bu qarşıdurma Əli-Nino xətləri ilə kəsişir, sərtləşir, bəzən də  Əli-Nino xətləri bu qarşıdurmanı yumşaldır, mülayimləşdirir.Əli xan hiss edir ki, Avropa üstündür, Asiyanı boğmağa, onu kölgədə qoymağa qadirdir. Lakin o, Asiyanın məhv olmasını istəmir. Asiyada qalmaq istəyənlər dar macalda  İrana üz tuturlar. Çünki Asiya  İranda şah rejiminin qüdrətilə qorunub saxlanılır, mühafizə olunur. İranda yaşadığı müddətdə Əli xan Asiyanın ab-havasını bütün qəlbilə duyur. Ancaq onu bu ölkə sıxır. Çünki Avropa-Asiya kəsişməsində mövcud olan Bakı—doğma diyar onu özünə tərəf çəkir. Əli xan rusların, türklərin, ingilislərin, farsların  döyüş meydanına çevrilmiş  Bakısını o qədər sevir ki, silah arxasına keçib uğrunda döyüşə atılır. Romanda işğalçı ruslara qarşı dəruni bir nifrət hissi də sezilir. Əli xan onun Vətənini zəbt etmiş kəslərə qarşı soyuqdur, barışmazdır. Türklərin gəlişini toy-bayramla qarşılayan Əli xanlar rusların  ölkəmizə qədəm basmasına bir o qədər təəssüf, kədər hissi keçirirlər. Türkmənçay, Gülüstan müqavilələrindən qaynaqlanan  rus siyasəti Əli xanın Vətəninin üzərində Domokl qılıncı kimi  asılıb. Bu qılıncı götürüb atmaq isə mümkünsüzdür. Bakı uğrunda müharibə əslində neft səltənəti uğrunda mübarizədir. Həm də Avropanın Asiyaya qarşı elan olnmamış, bəlkə də olunmuş müharibəsi.  Bu müharibədə Əli xanlar məğlub olur,amma tarix  unudulmur və dünənin parlaq bu günü  gələcəyə  işıq salır.  Bugününkü azad Azərbaycan Əli xanın arzu etdiyi, xəyalını qurduğu Vətəndir.

Realist  nümunə  olan əsər hətta Əli-Nino sevgisini də romantik  dona bürüyə bilmir. Bu məhəbbət  həyati bir dərsdir. İnsanlığınhəyat dərsidir. 

Maraqlı, yaddaqalan obrazlardan biri də Ninodur. Gürcü qızı Nino. Əli xanın sevgilisi Nino. 

“—De görüm, müqəddəs Nino sənin hansı günahını bağışlamalıdır?

--- Səni, Əli xan”.

Əli xanla Ninonun dialoqundan verilmiş nümunə əcnəbi qızının da məhəbbətində üzləşdiyi çətinliklərdən xəbər verir. Nino da anlayır ki, onun Əli xana qarşı sevgisi mənsub olduğu dini, məzhəbi tərəfindən yolverilməzdir. Ancaq o, yenə də bu “günah”ını   qəbullanır və sona qədər Əli xanı sevir, ona yaxşı arvad olur. Dağıstanda yaşadıqları müddətdə  bu aristokrat, milyoner qızı bütün işlərini özü yerinə yetirir. Bulaqdan su gətirir, yemək bişirir, evinin səliqə-sahmanına fikir verir. Bir sözlə, sadə qadın missiyasını həyata keçirir. O bu işləri həvəslə, sevərəkdən edir. Əli xanın atası onlara aşpaz, nökər göndərmək istəyəndə Nino təlaşla etiraz edir, bildirir ki, o, ərinə özü qulluq etmək istəyir. Ninonun atası cənab Kipiani qızının səfil həyatını görüb dəhşətə gəlir və onları israrla Avropaya getməyə məcbur edir. Amma Nino atasına deyir ki, bir qadının vəzifəsi ərinin yanında olmaqdır.

Nino Əli xanın asiyalı olmasını bilir, lakin onu necə var, elə də sevir. Ərinin  dostlarını da  qəbul edir, halbuki onların xarakterləri, hərəkətləri, “kobud asiyalı” olmaları Ninonu çox narahat edir. Ancaq bu insanlar Əli xanın ayrılmaz parçaları olan asiyalılardır. 

“-Bilirəm, darıxırsan. Daim o qədim qalanın və Seyid Mustafa ilə ruhlandırıcı söhbətlərin həsrətini çəkirsən. Amma zərər yoxdur, mən səni sevirəm. Necə varsansa  elə də qal”. 

Nino öz Əli xanını necə var, elə də sevir. Və beləcə bu məhəbbət hər iki tərəfin  öz qabığına çəkilib qarşı tərəfin yaşam tərzinə qarşılıqlı hörmət  səviyyəsində  davam edir: Avropa və Asiya kimi.

Romanda maraqlı dost surətləri var: İlyas bəy, Seyid Mustafa, Arslan Ağa, Məhəmməd Heydər. Hərəsinin özünəməxsus xüsusiyyəti olan bu insanları birləşdirən nədir? --- Vətən sevgisi.  Canlarını doğma Bakı – Vətən uğrunda qurban verməkdən çəkinməyən dostlar  elə bu cəhətlərinə görə yadda qalırlar.

“Arslan Ağa da yanımızda oturmuşdu və onun ağzından, tökülmüş dişlərinin yerindən qan gəlirdi.

--- Qorxuram ,Əli xan, mən çox  qorxağam.

--- Onda qoy silahı yerə, tarlalardan keçib Pula çayından Gürcüstana qaç.

--- Bunu edə bilmərəm, mən vuruşmaq istəyirəm, çünki qorxaq da olsam, vətənimi o biriləri kimi sevirəm”.

Əsərdə  çox gənc olan Arslan Ağa  yazı əhlidir. Qəzetlərə məqalə yazır, hadisələri şərh edir. Atasının Tiflisə qaçmasına baxmayaraq, o, Vətəni uğrunda vuruşmaq istəyir. Ölümdən, düşmən gülləsindən qorxan Arslan Ağa  üçün silah asan deyil. Çünki o, bir ziyalıdır. Vətəninə  öz qələmi ilə xidmət edir. Ancaq dar macalda o, ölməyə də hazırdır.

“Düşmənlə mənim aramda yalnız Arslan Ağanın meyiti durmuşdu. Deməli, insan qorxaq da olsa, yenə öz vətəni uğrunda qəhrəman kimi ölə bilərmiş”.

Bu kəlmələr bəşəriyyətin hər zaman burulğanlı günlər yaşadığı, silahların toqquşduğu, torpaqların zəbt olunduğu, insanların öldürüldüyü, təcavüzə məruz qaldığı və VƏTƏN  anlamının müqəddəs sayıldığı bugünümüzdə də çox dəyərlidir. Bu gün xaricə açılan pəncərənin böyüklüyü çoxlarını çaşdırır, intellekt, problemsiz yaşam, asudə, xoşbəxt həyat arzusunda olanlar Vətəndən uzaqlara üz tutmaqda çıxış yolu tapırlar. Sonda “cəhənnəm  olsun hər şey, mənim başım salamat olsun” fikri Əli xanın dövründə də, bu günümüzdə də  üzdəniraq  vətəndaşalr tərəfindən söylənib və söylənəcək də. Amma  Əli xan və onun dostları kimilər dünən də olub, bu gün də var, sabah da olacaq  inamı insanı qürurlandırır, Azərbaycanın gələcəyinə böyük inam, ümid hissləri doğurur insanda.

Əsərdə maraqlı, deyərdim ki,  Avropa-Asiya  qarşıdurmasında, bəlkə də, sonuncu olan  bir obraz var: Ata, Əli xanın atası. Zahirən sakit, qapalı insan təsiri bağışlayan qoca nə qədər asiyalı olsa da, şüuru, düşüncəsi ilə Avropaya meyilli şəxsdir. Çünki anlayır ki, neft Bakısı öz qapılarını Avropaya açan gündən asiyalılar yavaş-yavaş öz  paltarını, şüurunu, davranışını dəyişdirib.  Hər kəsin qəlbində, gözündə  “  saraylarda olan 40-cı otağın” sirri, sehri yaşayır və  Avropa “40-cı otaqdır” düşüncələrdə. Onun fikrincə, Asiya məhv olmayıb. Əli xanın təlaşla:”Ata, Asiya məhv olub”,- sözlərinə təmkinlə cavab verir:”...Sən rus məktəbinə getmisən, latından başın çıxır.Sənin arvadın da avropalıdır. Sən hələ özünə asiyalı deyirsən? Axı sən qalib gəlsəydin, heç istəmədən Avropa həyat tərzini Bakıya gətirəcəkdin... Asiya məhv olmayıb, onun sərhədləri dəyişilib”.

Ata bu sözləri oğluna o vaxt deyir ki, Bakıda rus-erməni terrorizmi baş alıb gedirdi. 1918-ci ilin mart hadisələri insanları vəhşət içərisində sıxırdı. İmkanı olan da, olmayan da qaçmaq, silahların eşidilmədiyi sakit bir guşədə gizlənmək niyyətində idi. Ata Bakının çox qarışıq  bir zamanda yaşadığını və bütün Avropanın bura ayaq açdığı bir dönəmdə sağlam düşüncə tərzi ilə yanaşır hadisələrə. O anlayır ki, Asiyanı daha Avropadan kəsib ayırmaq mümkün deyil. Bu iki qitənin sərhəddində yerləşən şəhər gec-tez təslim olacaq Avropaya və ... 

Romanda bir neçə ölkənin adı çəkilməklə yanaşı, oradakı mühit də göstərilir: İran, Dağıstan, Gürcüstan,. Ancaq ortaq məxrəc  Bakıdır, Azərbaycandır.İran da, Dağıstan da, Gürcüstan da, hələ adı gedən Paris də, Avropanın digər şəhərləri, ölkələri də Əli xana Bakı qədər doğma, Bakı qədər  munis, əziz ola bilməz. Bütün əsər boyu Bakı- qürbət qarşıdurması var. İranda olarkən onu sıxıntı içində  üzən məngənə, qədim Şərq adət-ənənəsi, saray mühiti  müasir Əli xana zövq verə bilməzdi. Həmçinin Dağıstanın nisbətən azad  kəndli həyatı,  Tiflisin mərkəz də olsa, müəyyən dövrdə mədəniyyət beşiyi sayılsa da,  yaşam tərzi  Əli xanı  rahatlada bilməzdi. O, Bakını sevirdi, yalnız onun qucağında ovuna bilərdi, göz yaşlarını burda  silər, burda üzü gülərdi.

AXC zamanı dövlətin idarə olunmasında iştirak edən qəhrəman Xarici İşlər Nazirliyinin xətti ilə Paris konsulluğuna təyinatını eşidəndə qəzəblənir. Dərhal Xarici İşlər nazirinə etirazını bildirir: “Amma mən Parisə getmək istəmirəm  və məni buna məcbur etmək istəyirsənsə, mən vəzifəmdən çıxıram. Mən yad aləmə nifrət edirəm, yad küçələrə, yad insanlara və yad adətlərə nifrət edirəm”. Avropaya can atan arvadına isə belə deyir:” ... Gəl burada, Asiya və Avropanın  hiss edilməyən şəkildə bir-birinə qarışdığı Bakıda qalaq. Mən Parisə gedə bilmərəm... Mən vaxtdan-vaxta Asiyanın ruhu ilə qidalanmalıyam ki, bizim ölkəmizə gələn çoxlu əcnəbiyə dözə bilim... Mən bu ölkədə anadan olmuşam, burada  ölmək istəyirəm”. 

Maraqlıdır, müəllif Vətən və Qürbət arasında sərhədi kəskin qoyur. Halbuki bu günümüzdə, elə dünənimizdə də çoxları üçün bu məfhumlar eyniyyət təşkil edir və edib də. Ancaq Q.Səid üçün bu, aralarında Yer və Göy qədər olan məsafədir. Və bu məsafəni keçib getmək istəyənlərə  Vətəndə yer yoxdur müəllifin və onun qəhrəmanı Əlinin fikrincə. Əslində  Q.Səid  qəhrəmanı Əlinin timsalında özünü, öz düşüncələrini əks etdirir. Çünki qürbətin acısınıdadmış, Vətənə dönməyə qapıları bağlanmış roman müəllifi  ancaq  “başına gələn başmaqçı olar”  məsəlinin yükü altında qalaraq qələmini bu qədər ustalıqla işlədə bilərdi. Əfsus ki, ona, yəni Q.Səidə doğma Bakısına geri dönmək qismət olmadı. Bəlkə də,  bu əsəri yazarkən gözləri önündə canlandırdığı doğma yerlərə qayıtmağın mümkünlüyünü yaşayırdı sənətkar. Bəlkə nə vaxtsa... 

Buna görə qəhrəmanını qürbətdə yox, Vətən torpağında ölümə məhkum etmişdi. Vətən torpağına qarışmaq, onu bir qarış artırmaq   müəllifin ,şübhəsiz,  ən böyük arzusu idi. Amma bu gün Q.Səid romanı öz Vətənindədir. Doğma Bakısının mətbəələrində çap olunaraq  kitab evlərində, dükanlarında  oxucularını mütəəssir edir, həyəcanlandırır. “Əli və Nino” müəllifindən fərqli olaraq  Vətəndə  azaddır, illərin sınağına dözərək geri dönə bilmişdir. Müstəqil, azad ölkəmizdə həmvətənlərinin təkcə bədii zövqünü oxşamır, həm də vətənpərvərlik hisslərini  coşdurur, onlara  Vətən məfhumunun müqəddəsliyini anladır.Bugünümüzdə -- Qarabağın azad olunduğu bir dönəmdə vətənpərvərlik hisslərinin mənbəyi  Əli xanlardan, İlyas bəylərdən, Arslan Ağalardan  qaynaqlanaraq gəlib. Çünki biz onların nəvələriyik, 23 ay  yaşayan Cumhiriyyət qurucularının meyvələriyik. Qanımızda, canımızda o günümüzü hiss edərək, duyaraq müstəqilliyimizin bərpası uğrunda qan da tökdük, can da verdik. “Əli və Nino”dan qidalandıq. Şərq-Qərb qarşıdurmasını  Əli xan kimi qəbullanaraq yaşayırıq. 

Əsəri oxuyarkən kövrəkliyinin qarşısına sədd qoymaq mümkün deyil. Çox səhifələrdə oxucunun göz yaşlarının izi qalır. Çox sətirlərin altından oxucu tərəfindən karandaşla xətt çəkilir ki, bu fikirləri unutmasın. Əlbəttə, bu, müəllif qələminin yaratdığı əsrarəngiz  sehrin gücüdür. Qürbətin dadını görmüş Qurban Səid, bəlkə də, Əli xanın prototipidir. Müəllif uşaqkən doğma yurdundan qoparılıb  Avropaya  sovrularkən yeniyetməlik, gənclik illərinin həsrətini ifadə etmək üçün ölməz bir əsər yaratmışdır.

Bu gün Gürcüstanda  bir sevgi heykəli ucaldılıb. Batumi şəhərində dənizkənarı bulvarda  yerləşən bu heykəlin müəllifi Tamar  Kvesitadzedir. Heykəltəraş əsəri yaradərkən Qurban Səidin azərbaycanlı gənclə gürcü qızı arasındakı sevgisindən bəhs edən "Əli və Nino" romanından ilhamlandığını, bu iki gəncin əbədi segisi üçün abidə ucaltmaq istədiyini bildirib. Müəllif əsərinin ideyasını belə izah edir: “İnsanlar abidəni sevgi ilə assosiasiya edir və bu, seyrçilərdə müsbət emosiyalar yaradır. Hər kəs bu abidəni bir cür izah edə bilər. Mənim əsərim bunu ifadə edir: birlikdə olmaq yalnız bir müddət mümkündür. Bu qısa müddət kimin üçünsə bir əsr ola bilər”.

Həmçinin  roman əsasında bədii filmlər də çəkilib. 33 dilə tərcümə edilən, 66 ölkədə nəşr edilən roman XX əsrin “Ölməz şedevr”i  adlandırılıb. XXI əsrdə də populyarlığını qoruyub saxlayan  “Əli və Nino” gələcəyə işıq salaraq  neçə-neçə nəsillərə örnəkdir. Qəhrəmanlarının ömrü yarımçıq qalsa da, vaxtsız dünyasını dəyişsə  də, roman öz bədii xüsusiyyətləri, dili, mövzusu ilə əbədiyaşarlıq qazanmışdır.

Yazımı romandan gətirdiyim nümunə ilə bitirmək istəyirəm:

“--- Əli xan altıya on beş dəqiqə işləmiş Gəncə körpüsündə pulemyot arxasındakı mövqeyində həlak oldu. Onun meyiti qurumuş çaya düşmüşdü. Bədənini səkkiz güllə deşmişdi... onu məscidin həyətində dəfn etdik. Cümhuriyyətimizin ömrü Əli xan Şirvanşirin ömrü kimi sona çatdı.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.06.2024)