“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün Araşdırmaçı Jurnalistlər Liqasının Baş katibi Səfaət Avilbəylinin “Qərbi Azərbaycanın Qarabağı – Qaraqoyunlu” məqaləsi təqdim ediləcək.

Şəfahət AVILBƏYLİ (Əliyev)

QƏRBİ AZƏRBAYCANIN QARABAĞI-QARAQOYUNLU

  Oğuz eli  Qərbi Azərbaycanın zəngin mədəniyyət ocaqları ilə səciyyələnən füsunkar bölgələri sırasında Qaraqoyunlu mahalının da xüsusi yeri olduğu danılmazdır. Coğrafi baxımdan bu mahal Qərbi Azərbaycanın digər  mahallarından unikal təbiəti ilə seçilib. Təbiət bütün gözəllikləri bu bölgənin insanlarından əsirgəməmişdi. Qaraqoyunlu, o cümlədən Göyçə də daxil olmaqla ümumi Azərbaycanın ikinci Qarabağı hesab edilirdi. Dilican dərəsi boyunca uzanan bu mənzərə Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskəni olmuşdur. Tarixən böyük ziyalı ordusuna sahib olan bu bölgənin insanları  özünəməxsus oğuz adət-ənənələrini bu gündə qoruyub saxlamaqdadırlar.

Tarixi mənbələrə görə, Qaraqoyunlu dərəsindən ilk köç hələ 1892-ci ildə baş verib. Bu  köç Osmanlı-Rusiya müharibəsində Çar Rusiyasının Osmanlı qarşısında qoyduğu tələblərdən biri kimi tarixin səhifələrinə keçib.

Çar hökumətinin apardığı işğal siyasətinin tərkib hissəsinə aid olunan bu köçürülmə nəticəsində əhali Türkiyənin Amasiya bölgəsində məskunlaşır.

Bir neçə cəbhədə müharibə aparan Osmanlı hökuməti Qaraqoyunluların dağlıq ərazilərdən köç etməsinə baxmayaraq, onları aranda, isti ərazilərdə yerləşdirməyə məcbur oldu. Beləliklə, əhalinin coğrafi baxımdan bu torpaqlara uyğunlaşa bilməməsi sonradan köç edənlərin bir hissəsini geri – dədə-baba torpaqlarına qayıtmağa məcbur edir. O zaman Osmanlıya köç edənlər  arasında köçkünlük dərdini qələmə alan Hacı Əmirxan bu nisgili qohumu Molla Məhəmmədə yazdığı bir məktubda belə canlandırır:

Əmirxeyrin, Bəryabadın meşəsi,

Açılıb laləsi, tər bənövşəsi.

Dəstə-dəstə gəzir  gəlin, qızlar  dəstəsi,

Bu yerləri  qoyub gedən ağlasın.

Püstə,  Dikdaş, bir də Nigar bulağı,

Qarayasdı Tuklutəpə oylağım.

Tazucan gərdəni, Qanqallı dağı,

Bu yerləri gəzib görən ağlasın.

Yanıqpəyə, Xalıkəndi, Xaraba,

Qaraqaya, Kilsə gəlir xəyala,

Ceyran, cüyür qarışıbdır marala,

Bu yerləri görüb gedən ağlasın.

Qaraqoyunluların bir hissəsi doğma dədə-baba torpaqlarına qayıtsa da, onların digər hissəsi  Osmanlıda qaldı. Ona görə də indiki Türkiyə ərazisinin Əzirkörpü, Tokat, Sivas, Amasiya, Merzifonda Qaraqoyunlular yaşayırlar. Amma onları orada şirvanlı, ya da qarapapaqlar kimi tanıyırlar.  

Tarixi baxımdan Qaraqoyunlu mahalı 1920-ci ildə Sovet hökuməti tərəfindən Qərbi Azərbaycanın əzəli torpaqlarında yaradılan Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməklə  – Çəmbərək (Krasnoselsk) rayonunun ərazisi kimi  rəsmiləşdirilib.

Qaraqoyunlu mahalı qərb tərəfdən Gürcüstan respublikasının tərkibində qalan Borçalı, cənub tərəfdən isə Ermənistan respublikasına verilmiş faktiki Azərbaycan torpağı olan Dilican dərəsi ilə həmsərhəddir. 1988-ci ilə qədər tərkibinə qaraqoyunluların da daxil olduğu İcevan (Karvansaray) rayonunun inzibati mərkəzi olmuşdur. Qaraqoyunluların digər hissəsi isə Göyçənin bir hissəsi ilə birlikdə Çəmbərək (Krasnoselsk) rayonunun tabeliyinə  verilmişdir. İcevan  şəhərini  Qazaxdan 30-35 km, Dilican şəhərini isə  80-85 km məsafə ayırırdı. Beləliklə, coğrafi üstünlüklərə sahib olan bu ərazidə  İcevandan (Karvansaray) Dilicana tərəf gedəndə yolun boyu böyük bir mənzərə ilə  qovuşur. Tarixən bu dərəni  Qaraqoyunlu dövlətinin sahibi Qara Yusifin adı ilə bağlayırlar və bu dərəyə  Qaraqoyunlu dərəsi adı verilib.

 Qaraqoyunlu dərəsinə  bir-birindən gözəl mənzərəli oğuz kəndləri  Polad , Salah, Qaraqaya, Gölkənd, Çaykənd, dağlar qoynunda Əmirxeyir, Bəryabad, Cıvıxlı, Yanıxpəyə, Mürteyil, Agkilsə kəndləri və Dilican dərəsində yerləşən Haqqıxlı  kəndi aiddir. Böyük bir ərazinin Qaraqoyunlu adlandırılması, türk mənşəli adlar olduğundan bir çox tarixi mənbələr də, bu bölgələrin ta qədim zamandan oğuz eli olduğunu bir daha sübut edir. 1919-cü ilin yazında silahlı ermənilərin hücumuna məruz qalmış bu kəndlərin əhalisi Azərbaycanın Qazax, Gədəbəy, Tovuz rayonlarına qaçmışlar.1922-ci ildə yenidən öz doğma torpaqlarına qayıtmış əhali yenidən 1988-ci ildə erməni təcavüzü nəticəsində əhali eyni faciəni təkrar yaşamışdır.

Elmə, mədəniyyətə böyük maraq göstərən bu bölgədə görkəmli insanlar yaşamışlar. Burada, əsasən, məktəbdarlıq xüsusilə seçilib. Həmin məktəblərdə peşəkar və olduqca tələbkar  müəllimlər çalışıb. Milli adət-ənənələrə sahib olan bölgənin özünəməxsus qayda-qanunları bütövlükdə kənd əhalisinin yaşam tərzinə çevrilmişdi və bu adətlər gənclərin təhsilinə, tərbiyəsinə xüsusi çalarlar qatırdı. Yaxşı təhsil alan kənd uşaqlarını hamı qonaq çağırar və bu xəbər olaraq kənd əhalisi üçün ən yaxşı təbliğat hesab olunardı. Eyni zamanda kiminsə elmi ad alması,yüksək nailiyyətləri, bir qayda olaraq, əsl bayrama çevirilərdi.

Məhz bu motivasiyanın nəticəsidir ki,1988-ci ilin deportasiyasına qədər statistik rəqəmlərində   cəmi 300 ailədən ibarət olan birləşmiş Salah və Əmirxeyir kəndlərində ilk təhsillərini  almış səxslərdən  15 elmlər doktoru və 50-dən çox elmlər namizədi yetişib. Bu rəqəmlər kifayət qədər yüksək göstərici idi.

Təbiətcə çox zəngin olan bu kiçik bölgə Bala Əfəndiyev (1937-ci ilin repressiya qurbanlarındandır) kimi görkəmli dövlət xadimi, tanınmış filosoflar Həmid Əfəndiyev, Asif Ata, siyasi şərhçi, tarix elmləri doktoru  Həmid Əliyev kimi böyük alimlər, Rəşid Nəsiboğlu kimi bəstəkar, Misir Mərdanov kimi dövlət xadimi, böyük və kiçikliyindən asılı olmayaraq, elmin bütün sahələri üzrə sayılan alimlər, minlərlə ali təhsilli mütəxəssislər yetirmişdir.

Bölgənin ən böyük  kəndi Gölkənd  və Çaykənd kəndlərinin orta məktəbində çox güclü ziyalı təbəqəsi çalışmış və məktəb 1988-ci ilin məlum hadisələrinə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Gölkənd  məktəbinin fəxr olunası Həmid Əliyev, Rəşid Əliyev, Həsən Allahverdiyev, Fərman Hacıyev, Niftalı Qocayev, Qara Namazov, Vəli Qocayev, Sabir Əliyev, Qayıbverdi İsgəndərov, Mircəfər Nəbiyev, İlham Səlimov, Nəsimi Kazımov, Vahid Kərimov, Fərman Məmmədov, Cavanşir İsgəndərov, Allahverdi Allahverdiyev, Nəbi Babayev, Ələsgər Sarıyev, Tofiq Süleymanov, Xəlifə Hacıyev, Tofiq Kərimov, Ramiz Rüstəmov, Eldar Məmmədov, Teymur Əlləzov Zeynal Hacıyev, Əmrullah Ağamalıyev, Ağamalı Ağamalıyev, Təhmasib Əliyev və digər neçə-neçə alimi, professoru, elmlər namizədi, həkimi, müəllimi, mühəndisi, iqtisadçısı, kənd təsərrüfatı mütəxəssisi, başqa ixtisas sahibləri olan məzunları olub.

1903-cü ildə Əmirxeyir kəndində  anadan olmuş Şəmşəd Sarı oğlu Əliyev, 1907-ci ildə Əmirxeyirdə anadan olmuş Alı Qələndər oğlu Alıyev (1948-ci ildə Pantürkist kimi Sibirə sürgün edilmiş repressiya qurbanı), 1908-ci ildə yenə də Əmirxeyirdə doğulmuş, İrəvan Pedaqoji Texnikumunu, Bakıda ali məktəbi bitirərək, ali məktəbdə işləmiş Reyis Niftalı oğlu Məmmədov, 1908-ci ildə Çaykənddə dünyaya göz açmış, Sumqayıt Boru Prokat Zavodunda işləmiş və Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüş Murad Mahmud oğlu Zeynalov və başqaları ilk təhsillərini Çaykənd məktəbində almışlar.

Ermənistanda ilk azərbaycanlı kimi Ermənistan Respublikasının Əməkdar müəllimi adına layiq görülmüş Şəmşad Sarı oğlu Əliyev 1903-cü ildə Əmirxeyir kəndində anadan olmuşdur. Ümumiyyətlə, Qaraqoyunlu dərəsinin  pedaqoji mühiti deyiləndə Əmirxeyir məktəbinin adını fəxrlə çəkmək olar. Əsası Şəmşad Sarı oğlu Əliyev tərəfindən qoyulmuş bu məktəbin məzunlarının adları sonradan respublikamızın elm sahəsinə böyük töhfələr vermişdir.

Əliyev Şəmşəd Sarı oğlu 1903-cü ildə Gəncə quberniyasının Qazax qəzasının Dilican nahiyəsinin  Əmirxeyir kəndində anadan olmuşdur. O, ilk yeddiillik  təhsilini Çaykənd kəndində fəaliyyət göstərən  məktəbdə almışdır. Şəmşəd Əliyev  7-ci sinfi bitirdikdən sonra  kamil biliyə sahib olduğu nəzərə alınaraq  Əmirxeyir kənd məktəbində  müəllim kimi fəaliyyətə başlayır. Daha sonra təhsilini davam etdirmək üçün Basarkeçər rayonuna ixtisasartırma kursuna göndərilir. Kursu müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra  Əmirxeyir kəndində   ibtidai təhsil məktəbinin əsasını qoyur və uzun illər  məktəb  müdiri kimi fəaliyyət göstərir. Şəmşad Əliyevin  əvəz olunmaz xidmətlərindən biridə Əmirxeyir kəndində savadsızlığın ləğv edilməsində axşam kurslarının açması idi. Bu kurslar kənd əhalisinin, eləcədə yaşlı nəslin sərbəst yazıb-oxumasına xidmət edirdi. Kənd əhalisinin savadlanmasında gərgin əmək sərf edən Şəmşad Əliyev eyni zamanda   qiyabi olaraq  Irəvan şəhərindəki  N.Nərimanov   adına Türk Pedaqoji texnikumuna daxil olur  və 1930-cu ildə  texnikumu müvəffəqiyyətlə bitirir. O zamankı ağır ictimai-siyasi vəziyyəti nəzərə alan pedaqoq kənddə ilk partiya təşkilatını yaradır və partiyanın katibi seçilir.  Daşnak-erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı soyqırımlarının baş alıb getdiyi bir şəraitdə xalq içərisində böyük nüfuzu olan Abbasqulu Ağa Şadlinski Vedidə erməni-daşnak quldur dəstələrinə qarşı könüllü xalq birləşməsi təşkil etmişdi. Həmin könüllülərdən biridə Şəmşəd Əliyev olmuşdur.

 Ş.Əliyev 1948-ci ilə kimi 26 il fasiləsiz olaraq Əmirxeyir məktəbində həm müdir, həm də müəllim kimi dərs deyib.  Qaraqoyunlu dərəsində böyük rəğbət və nüfuz sahibi olan Şəmşad Əliyev maarif sahəsindəki xidmətləri yüksək qiymətləndirilərək, 1940-cı ildə Ermənistan Respublikasının  ilk azərbaycanlı "Əməkdar mü­əllim"i adına layiq görülmüşdür. Əmirxeyir camaatı bu illərdə haqlı olaraq kənd məktəbini "Şəm­şəd məktəbi" adlandırırdılar. Onun vaxti ilə dərs  dediyi 70 evlik kəndin  şagirdlərindən  15 nəfəri  elmlər doktoru, 30-dan çoxu elmlər namizədi adına layiq görülmüşdür.

Bütün ömrünü əhalinin savadlanmasına xidmətə sərf edən Şəmşad müəllim 1948-ci ildə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası zamanı Gədəbəy rayonunun Arabaçı kəndinə köçmüş, orada da müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmişdir. Ömrünü, bütün əmək fəaliyyətini məktəbə, müəllimlik peşəsinə həsr etmiş Şəmşad Əliyev 1983-cü ildə Gədəbəy rayonunda vəfat etmişdir. Çox qəribə də olsa, Şəmşad müəllimə kənd camaatı "Peyğəmbər  adam" deyirmiş.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Varisin Qırğızıstanın Xalq yazıçısı Sultan Raevin ölkəmizdə nəşr edilən “Dəlixana” romanı barədə qeydlərini diqqətinizə çatdırır.

Son illərdə romançılıq öz əzəli funksiyalarına xeyli korrektə edir. Adı roman olan bu nəsnədə istər-istəməz metaforalar, allyuziyalar, paralellər, iqtibaslar və ən əsas da informasiya və sənədlilik - bütün bu müxtəlif formatlar axtarışı oxucunu o qədər alüdə edir ki, bunlarsız mütaliə onunçün boş vaxt itkisi hesab olunur. Buna görə də nəsr selinə düşən yazıçı onunla yanaşı həyata keçirə bilmədiyi, içində qaldığı ümidlərinin, düşüncələrinin axdığını müşahidə edir. Bəlkə də, selə təslim olur, “Əcəb əyyam idi əyyəmi sələf, gərək o günlərdə olaydıq tələf” deyərək, “kaş ki, internetsiz, mobil telefonsuz, bol sərbəst vaxta malik oxucuları olan o keçmiş əyyamlarda yaşayıb yaradaydım” düşüncəsinə güc verir.

Amma çağdaş populyar nəsri yaradanlar bu yükün altına lazımi qaydada girməyi, hər halda, bacarırlar.

Bu yükü daşıyanlardan biri də qırğız nəsrinin və dramaturgiyasının görkəmli nümayəndəsi, Qırğızıstanın Xalq yazıçısı Sultan Raevdir.

Qırğız nəsri məhz dünyaşöhrətli Çingiz Aytmatovun səyləri ilə romanın belə bir metaforikasını  yaratdı. Və məhz öz intertekstual roman diskursu ilə zamanı xeyli qabaqlayan bu dahi yazıçı özündən sonra bir neçə varis qoya bildi, Sultan Raev də belə varislərdən biridir, onun ən əhəmiyyətli kitabları "Cəza","Daşqın"… qırğız  nəsrinin mayakları hesab edilir.

Böyük “Manas” eposunun minillik ənənəsi ilə formalaşmış epik təfəkkürə əsaslanan, Aytmatovun “Kötüy”ü ilə yeni bir zirvə fəth edən Qırğız nəsri, qədim mədəniyyətin demək olar ki, bir əsrlik intensiv inkişafı üçün bütün münbit şəraiti özündə ehtiva etməkdədir, Sultan Raevin “Janjaza”sı (romanın orijinalda adı belə səslənir) da bu mərkəzləşdirmənin haradasa lap ortalarında qərarlaşıb. O, tam olaraq qırğız folklorunda pərçimlənib, “Manas”ın dilinə və ruhuna köklənib. Romanın tempo-ritmi sanki köçəri qırğız-qazax xalqlarının uzun məsafələrə at yarışmaları - alaman-bayqe ritmidir.

“Dəlixana” romanının qəhrəmanlarının əhvalatı əlbəttə ki, alleqorikdir, amma burada real hadisələrin elə bir skaynı var ki, o hadisələr ölkəni tərpədən qlobal hadisələrdir həm də. Şəxsən mənimlə söhbətində Sultan Raev Kleopatra obrazının günümüzdə yaşayan prototipinin əsl tarixçəsini danışıbdır və mən bu dəhşətli həqiqətin önündə donub qalmışam.

Romanda həbsxana rejimli dəlixanadan qaçan yeddi psixiki xəstə (əslində cəmiyyətin zorən xəstə etdiyi, zorən xəstəlik diaqnozu qoyduğu zavallılar) ölüm və olum savaşına çıxırlar. Yeddi nəfəri birləşdirən əsas məqsəd Müqəddəs Torpaqlara gedib Tanrıya tövbə etmək, əfv diləmək və günahlardan təmizlənməkdir.

Romanın digər qəhrəmanları isə real və mifik ilanlardır ki, hadisələrin gedişatı boyunca daim yeddiləri inadla müşayiət edir, onlardan qisaslarını almağa çalışırlar.

Yeddilərin çətinliklərə sinə gərərək dəhşətli istidə, ac və susuz məqsədə doğru irəliləməsi fonunda hər birinin real həyat tarixçəsi verilir. Taleyin ironiyası ilə 3-cü minillikdə yaşasalar da pasiyenti olduqları dəlixanada Böyük İskəndər, Çingizxan, Kleopatra, Kral Lir, Tais Afinskaya kimi tarixi qəhərmanların adları ilə adlandırılan bu insanların hər birinin də real tarixçəsi ilə adlarını aldıqları məşhur tarixi şəxsiyyətlərin həyat hekayələri arasında paralelliklər aparılır. Romanın əsas qayəsi də bax budur: biriləri yaşayıb, günahlar tərədib ölüb gedirlər, amma onların ruhları müxtəlif cildlərdə, hətta tək insanlarda deyil, digər canlıların da vücudunda yaşamaqda davam edir, həmin törədilən günahların cəzasını çəkir, bədəlini ödəyirlər.

Bəli, dəlixanadan qaçanlar ucsuz-bucaqsız səhra boyunca irəlilədikcə zaman və şəraitin tam girovuna çevrilirlər. Tezliklə onlar insanlıq cildini itirib vəhşi və amansız kütləyə dönürlər, bir-birilərini “urqula” qışqırtısı ilə öldürürlər, bir yandan da ilanlar onların axırına çıxır, gecə isə meyitləri gəmiricilər didişdirib parçalayır.

Və yeddilərdən cəmi ikisi – içlərində saf və səmimiyyət daşıyanlar, günah bataqlığına düşməyənlər bu cəhənnəmdən qurtula bilirlər.

Məşhur qazax yazarı, dahi Muxtar Auezovun oğlu Murat Auezovun verdiyi tərifin təbirincə desək, roman çoxşaxəlidir, polifonikdir və onun ən əsas məziyyəti insanlara insanlıqlarını qoruyub saxlamağın nə dərəcədə vacib olması mesajının ötürülməsidir.

Və mənimsə əlavəm budur: Roman Böyük Yaradanın insana verdiyi ən qiymətli nemətin qəlb olduğunu anlatmağa xidmət edir, qəlb korşalanda ikiayaqlı insanın dördayaqlı heyvana çevrilməsi prosesi baş verir.

SULTAN RAEV BARƏDƏ

Çağdaş qırğız nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Sultan Raev 1958-ci ilin 13 iyulunda Oş vilayətinin Jooş kəndində dünyaya gəlib. Qırğızıstan Milli Universitetinin Jurnalistika fakültəsini bitirən və əmək fəaliyyətinə qəzetçiliklə başlayan ədib gənc yaşlarından ədəbiyyata meyl edib və nəticədə, ortaya biri-birindən gözəl romanlar qoyub.

Çingiz Aytmatov kimi dahi bir yazıçı özündən sonra bir neçə varis qoymuşdur ki, onlardan biri də Sultan Raevdir. Onun ən əhəmiyyətli kitabları "Daşqın" və “Dəlixana” çağdaş qırğız nəsrinin mayakları hesab edilir.

Sultan Raev 2011-ci ildən Qırğızıstanın Xalq yazıçısı fəxri adını daşıyır. Müxtəlif illərdə  Qırğızıstanın Toxtoqul adına Dövlət Mükafatına, müxtəlif beynəlxalq mükafatlara layiq görülüb. Onun romanları ingilis, rus, türk, çin, macar və digər dillərə tərcümə edilərək böyük oxucu auditoriyası qazana bilib.

Sultan Raev həm də tanınmış dramaturqdur, onun pyesləri London, Moskva, Astana, Mülenhaym, Tehran teatrlarının səhnələrində qoyulub.

“Dəlixana” romanı tarixin heç də izsiz ötüşməməsi, bütün bugün baş verənlərin min illər əvvəlin sonucu olması və min illər sonraların da əvvəli olması qanunauyğunluğunu özlüyündə ehtiva edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.07.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun haqqında Azərbaycan mətbuatında xeyli yazılar dərc olunub. Müəllifi olduğu analitik məqalələr də az deyil…

Deyir ki,- "Azərbaycan mətbuatında tənqidi yazılarla çıxış etsəm də, Niderland mətbuatında əksinə, ölkəmizi həmişə tərifləyirəm"…

Haqqında söhbət açdığım Vüqar Abbasov 1974-cü ildə Beyləqan rayonunda dünyaya gəlib. Bir il sonra ailəsi ilə birlikdə Bakının Kürdəxanı qəsəbəsinə köçüblər. Orta təhsilini 1991-ci ildə 113 nömrəli məktəbdə başa vurub. 1992 - 1997-ci illərdə Qərb Universitetinin "Sosial Siyasi İnzibatçılıq" faklütəsinin axşam şöbəsində ali təhsil alaraq, politoloq ixtisasına yiyələnib. 

Eyni zamanda, 1991 - 1993-cü illərdə müxtəlif idarə və təşkilatlarda çaılşıb. 1993 - 2008–ci illərdə isə AzTv-nin müxtəlif redaksiyalarında işləyib.

2008–ci ildən Niderland Krallığında yaşayır. 2012 - 2015 –ci illərdə Niderlandda Davinci Kollecində sosial xidmətlər üzrə təhsil alıb. Azərbaycan və Niderland jurnalistlər birliyinin üzvüdür. 2011- ci ildən Niderlandda qaçqınlarla bağlı təşkilatlardan birində hüquq yardımçısı kimi çalışır.

2015–ci ildə Niderlandda Azərbaycan diasporasının inkişafı üçün Niderlandlı həmkarlarla birlikdə “Connect” təşkilatını yaradıb və bu təşkilata rəhbərlik edir. Niderlandda yaşadığı müddətdə Hollandiya parlamentində millət vəkilləri ilə, yerli bələdiyyə başçıları, siyasət adamları ilə çoxsaylı görüşlər keçirib. Ailəlidir, iki övladı var…

1986-cı ildə əlaçı şagird kimi onu Artek pioner düşərgəsində istirahətə göndərirlər. Burada olarkən, başqa respublikalardan da gələn şagirdlərin dünyagörüşündəki fərqli cəhətləri görür. Bu müqaisə onda daha çox oxumaq, təhsil almaq həvəsi yaradır...

Deyir ki,- "Mirzə Ələkbər Sabirin, Üzeyir bəyin o zaman yazdıqları problemlərin çoxu bu gün də aktualdır. İstəyirəm ki, həmin gerçəkliklər öz aktuallığını itirsin. Təfəkkürdə ciddi dönüşlər olsun. İnsanlar bir-birini sevsinlər, bir-birinin uğuruna şad olsunlar"…

Mehriban, vətənpərvər və həm də zəngin dünyagörüşü olan bu insandan, xarici ölkələrə getmək istəyən soydaşlarımıza nə tövsiyəniz var, deyə soruşanda- "Xaricdə azərbaycanlıların daha çox olmasını mən də arzulayıram. Amma gələrkən qarşılarına məqsəd qoysunlar. Gəlməmişdən əvvəl yaşayacaqları dövlətin dilini öyrənsinlər ki, həmin ölkənin insanlarına tez qaynayıb qarışa bilsinlər"- söylədi…

Çox arzuları həyata keçib, bircə arzusunu hələ ki, reallaşdıra bilmir. Atası əslən Zəngəzurun Vedi rayonundan olub. Vəfat edərkən vəsiyyət edib ki, nə vaxtsa məzarının üstünə Vedi torpağndan səpsinlər…

İyunun 30-u Vüqar bəyin 50 yaşı tamam oldu. Onu bu münasibətlə təbrik edir, möhkəm can sağlığı, firəvan həyat arzulayırıq!

Yubileyi mübarək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Vaqif Yusiflinin Çingiz Əlioğlunun 80 illik yubileyi  münasibətilə yazdığı məqaləsini təqdim edirik. 

Doğrusu, Çingiz Əlioğlunun - bu istedadlı Azərbaycan şairinin 80 yaşına gəlib çatmasına inanmaq istəmirəm. O Çingizi ki, mən illər boyunca son dərəcə cavan, qıvraq, üz-gözündə cavanlıq iksiri əskik olmayan bir gözəl insan, mənim də, çoxlarının da sevdiyi şair. O, müasir Azərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən biridir və lap gəncliyindən bu günə kimi ona ən çox yaraşan söz istedaddır. İstedadının birinci əlaməti poeziyada təcəssüm edir, yəni Çingizin hər hansı bir şeiri məhz Şeirdir və bu şeirlərin cəmi, toplumu poeziyadır. Çingiz professionaldır. O, şeirin düsturuna sığışan nə varsa, məhz istedadı ilə o düsturu həll edir.

Onun çoxlu şeir kitabları çıxıb və bir yazıda bunları əhatə eləmək çətindir. Çünki hər bir kitabı oxucuya yeni söz deyir. O, Azərbaycan şeirinin bütün istiqamətlərini, axınlarını öz poeziyasında əks etdirə bilir.

Çingiz minillik Azərbaycan poeziyasının ənənələrinə, xalq şeiri örnəklərinə sədaqətlidir.

Çingiz hecada da, sərbəstdə də kifayət qədər uğur qazanıb. Amma onu Azərbaycan sərbəst şeirinin özünəməxsus cizgilərini yaradan bir şair kimi də təqdir edirik.

Çingiz modernist şairdir və bu yolda ustadı Rəsul Rzanın yolunu davam etdirir, amma ustaddan təqlid yox, yaradıcı hünər dərsini keçib.

Çingiz realist şairdir, həyatın, yaşadığımız mühitin gözə görünən mənzərələrini və gözə görünməyən gizlinlərini şeirə gətirir.

Çingiz romantik şairdir, ay işığını çox sevir, meşələri, ormanları, dənizi şeir-rəsmlərində vəcdlə canlandırır.

1968-ci ildə, "Ulduz" jurnalının 4-cü sayında Xalq şairi Rəsul Rzanın "İstedad-Zəhmət-Dözüm" adlı bir yazısı dərc edilmişdi və o yazıda Rəsul müəllim gənc şair - 24 yaşlı Çingiz Əlioğlunun şeirlərindən ürəkdolusu söz açmışdı, onu ruhlandırmışdı: "Çingizin şeirləri ilə tanış olanda, ilk baxışda belə bir təsir oyana bilər ki, gənc şair seyrçiliyə uyur, dənizin, qürubun, bağın, çiçəyin təsvirinə çox aludədir. Şeirləri diqqətlə oxuduqda görürsən ki, bütün bu təbiət mənzərələri Çingizə ürək çırpıntılarını, həyat, insan haqqında düşüncələrini ifadə etmək üçün lazımdır".

Ustad şairin bu inamını Çingiz layiqincə doğrultdu. Mən onun "Vağzallar, yollar" (1974) şeirlər kitabında "Qobustan ritmləri", "İçərişəhər", "İçərişəhərdə yağış", "Əli Kərimin xatirəsinə" şeirlərini o illərin poeziyasında artıq özünün poetik üslubunu müəyyənləşdirən bir şairin uğurları hesab etmişəm. O illərdə İçərişəhərə yazılan bir neçə şeir vardı (F.Qocanın, İ.İsmayılzadənin, V.Nəsibin, Ə.Salahzadənin, V.Səmədoğlunun), Çingiz də bu "yarışda" geridə qalmadı. Metaforalarla, istiarələrlə "hörülmüş" bu şeir İçərişəhərin yeni poetik şəkli idi:

Balıqçı toru kimi

nazik

küçələrdən toxunub

bu şəhər.

Axşamlar

pəncərə gözlərində

qızıl balıqlar kimi

çırpınır işıqları.

İçərişəhərdə küçələr

Bir ixtiyarın

Qarışıq

xatirələrinə bənzər.

Bu tipli şeirlər o illərin yenilikçi şairlərinin bütün standartlara, şablonlara qarşı qələbəsi kimi səslənirdi. Ancaq bu o demək deyildi ki, yenilikçi adlandırılan şairlər, o cümlədən, Çingiz Əlioğlu poetik ənənələrimizə qarşıdır. Məsələn, onun "Qobustan ritmləri" şeiri qədim nağıl və dastanlarımıza, folklor mətnlərinə xas olan səs təkrarları - alliterasiyalar üzərində qurulmuşdu.

Fırlandı səma,

açıldı taybatay

günəşə qapı.

Silkələnib oyandı

daşlı qobu,

qayalı qobu.

Ayıldı hövlnak

Daş xəncərin,

qaya qılıncın

qaya qını,

qaya qabı.

Bu şeir sırf alliterasiyalar üzərində qurulub, amma formaya, səslərin təkrarlanaraq gözəl bir ritm yaratmasına hesablanan şeirdə məna və məzmun üzərinə kölgə düşmür. Şeiri oxuyursan, özünü, sanki Qobustanda - o daşların, qayaların yanında hiss edirsən.

Çingizin poeziyası öncə rənglər və səslər üstündə pərvəriş tapdı. O, təbiətin, dünyanın və insan qəlbinin rənglərini şeirlərində əks etdirməyi çox sevir.

Budaqdan qopmuş

nar kimi,

Üfüqdə diyirləndi

gülöyşə günəş -

Qıpqırmızı

nar şirəsinə

bulaşdı qürub.

Bir azdan

dənəvər-dənəvər

mələs ulduzlar

səpiləcək səmaya.

Nar çiçəyi kimi

çıttayacaq

pəncərələrdə işıqlar.

Toğrul Nərimanbəyovun bir tablosundan alınan bu təəssürat həmin tablonun sözlə ifadəsi kimi uğurludur. Amma Çingiz heç də hazır tabloları şeirə köçürmür, özü sözlə tablolar yaradırdı.

Adicə bir predmetdə - səsdə, küləkdə, yaz havasında, işıqda dünyanın rəng və çalarlarını görmək və bunları həssaslıqla poetik müşahidə obyektinə çevirmək hər şairə qismət olmur. Çingizin ilk şeirlərindəki uğurları da məhz buradan başlanırdı.

Çingizin ustadları çoxdur, bütün klassik şairlərimiz və XX əsrin ən novator, modernist şairləri. Amma mənim fikrimcə, onun ustadlarından biri və bəlkə də birincisi Rəsul Rzadır. O, Rəsul Rzadan çox şeylər öyrənib. Amma ilk növbədə, onun sərbəst şeir yolunu ən uğurla davam etdirənlərdən biridir. Onun say etibarilə heca şeirləri ilə sərbəstləri arasında kəmiyyət hesablaması aparmamışam, bəlkə heca şeirləri çoxdu, ya əksinə.

Dünya, boyun bircə qarış...

Qarı dünya, qımış, görüm.

Ürəyimdə yağ qalmamış,

Dünya, mənnən danış, görüm...

A qırışmal, gidi dünya,

Neynədin igidi, dünya?

Mən bilmirəm, sən bilirsən...

Dünya, mənnən barış, görüm.

Bu, Çingizin hecada yazdığı şeirlərdən biridir və ilk baxışda heç bir qəribəliyilə seçilmir. Amma diqqətlə nəzər yetirdikdə, həm deyilən fikirlər, həm də bunların poetik ifadəsi uğurludur.

Çingizin şeirlərində sakitlik də var, həzinlik də, rəqs də, gurultu da... amma patetika, boş hay-küy yoxdur. Ən ümdəsi isə, bu şeirlərin əksəriyyətində uğurlu təşbehlər, metaforalar diqqəti cəlb edir.

Çingiz ən yaxşı şeirlərində obraz yaratmağa can atır və çox zaman buna müvəffəq olur. Məsələn, "O qadın" şeirində Çingiz darıxan qadın əllərini təsvir edir. Çöldə, bayırda "harın-harın, yekəqarın, kefqom kişilər divar boyu düzülüb soyuq çaxır içirlər". İçəridə isə bir qadın darıxır, "kobud kişi əlinə həsrət çəkir əlləri".

Professor Nizaməddin Şəmsizadə "Ucalığın tənhalığı" məqaləsində yazır: "O, (Ç.Əlioğlu) poeziyada eksperiment aparmağı və eksperimentlərdən vaxtında ayrılmağı bacarır".

Çingiz Əlioğlu doğrudan da, şeirdə eksperiment aparmağı xoşlayır. Bu eksperimentlər yetmişinci illərdən başlamışdı və onların bir çoxu özünü doğrultdu, yaşam hüququ qazandı. Onun "postmodernist paradiqma hüdudlarında tişə-fırçayla qazılıb-yazılmış simfopoema yaratmaq cəhdi" kimi səciyyələndirdiyi "OF!!!" silsiləsi də oxuculara təqdim etdiyi yeni bir eksperimentdir.

Çingizin poetik axtarışları onun "Ruhumun həndəsəsi" kitabında toplanan şeirlərində daha çox hiss olunur. Əgər siz şeirimizdə yeni əsrin ruhunu, nəfəsini və XXI əsr insanının düşüncə tərzini aramaq istəyirsinizsə, bu yolda Çingiz Əlioğlunun şeirləri bələdçi rolunu oynaya bilər. Çingizin, sözün həqiqi mənasında, novator şair səciyyəsi bu kitabdakı şeirlərdə dolğun əks olunub. Onun bu kitabında ötən illərin şeirlərindən də nümunələr var və onları yeni yazdığı şeirləri ilə müqayisə etdikdə, doğrudan da, ənənəçi Çingizin, sərbəst şeir məkanında ilk uğurlarını qazanan bir şairin illər keçdikcə poetik axtarışlarında bir üslubun (fərdi!) müxtəlif variasiyalarının şahidi oluruq.

Onun şeirlərindən söz açan müəlliflər - içi mən qarışıq - nədənsə, Çingizin sevgi şeirlərindən bəhs etməmişlər (ya da çox cüzi). Halbuki onun sevgi şeirləri sonu duvaqqapma ilə bitməyən bir dastanı xatırladır. Bu "dastan"da klassik poeziyadan və bayatılardan, ayrılıq nəğmələrindən qopub gələn, əvvəli vüsalla başlayan, sonu hicrana köklənən etiraflar səslənir. "Fikir axını" bu şeirlərə də hakim kəsilir.

Səni ayrılıq deyil,

Vüsal məndən alıbdır.

Üzünü görmədiyim

Günlər yadda qalıbdır.

Vurmadığın zərbənin

Yarası daha dərin.

Demədiyin sözləri

Çətin unudam, çətin!

Çingiz Əlioğlu dünya ədəbiyyatına, o sıradan bizim müasir poeziyamıza  yaxşı bələddir. Onun 2006-cı ildə çap olunan "Fraqmentlər" kitabında esseləri, müsahibələri, ədəbiyyat haqqında düşüncələri əks olunub. Xüsusilə, onun  ustadı Rəsul Rza, həmçinin Ələkbər Salahzadə, Tofiq Abdin, Kəramət, Əsəd Cahangir, Səlim Babullaoğlu, Tofiq Qaraqaya və s. haqqında qələmə aldığı yazıları maraqla oxunub.

Çingiz Əlioğlu... Sizə - sizin şeirlərinizə - sizin şəxsiyyətinizə - sizin dünyanıza Salam deyirik... Yaş o yaş deyil, yaş həm də bu yaşdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2024)