Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam, " Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri. "Psixologiya və şeir" rubrikamızı çox sevdiyinizi bilirik.

Həm Psixologiya, həm də şeir ruhun dili ilə danışır. Bu rubrikamızda hisslərin sirri elmin dili ilə Sizə izah edilir. Hər buraxılışımızda biz şeirin şəfasını duyuruq.

Beləliklə, bugünkü rubrikamızın şair qonağı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin keçmiş Baş katibi, hazırda – Məşvərət Şurasının üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, iqtisad elmləri doktoru, bir çox sevilən musiqilərin söz müəllifi Rəsmiyyə Sabirdir.

 Rubrikamızın ikinci qonağı isə Psixo-pedaqoq, metodist, təlimçi, təhsil eksperti Aysel Ərəstunqızıdır. “Hadisəni yox, nəticəni düşündürməlidir söz” deyir Aysel Ərəstunqızı.

RƏSMİYYƏ SABİR:

“Sözlə savaş”

Bir ilahi SÖZ bilir,

Özünə simsar məni.

Qoymur özümdən gedim,

Qoymur bu hasar məni.

Ömrümün gülşən çağı,

Qəm oldu başım tacı,

Dərdlərim dar ağacı,

İçimdə(n) asar məni.

Qələm – külüng,

söz – bir dağ,

Qazdıqca qazıyacaq,

Əldən düşəndə torpaq,

Bağrına basar məni.

AYSEL ƏRƏSTUNQIZI:

“Mən” obrazı insanın özü haqqında təsəvvürləridir, bu şeirdə özünüqiymətləndirmə  insanın özünün özü haqqındakı təsəvvürlərinin adekvat surətdə sözlə avtoportretidir. Sözə verilən dəyər ilahiləşdirilərək müqəddəslik qazanmışdır.

Şeirin ikinci bəndində potensial davranış reaksiyaları insanın özünə verdiyi qiymətlərin onun davranış və rəftarında təzahür edərək yeri gələr dərdi, yeri gələr sevinci ifadə edərək sığınacağı limana çevrilmişdir.

Fiziki, real, ideal, sosial tərəflərdən Mən konsepsiyasını əks etdirən sözlərə verilən bu ahəng şairin özgüvənə çağırışını bir növ oxuyucuya çatdırır…

Şəxsiyyətin dəyərləri onun interpsixoloji fenomendir. Şeirdə bu fenomen həyatın bütün çağlarına toxunularaq həm yumşaq bədiiliklə, həmçinin real axirət sərtliyi ilə yekunlaşdırılmışdır. 

Unutmayaq ki, şeir emosiya, təxəyyül və intuisiyaya diqqət yetirən romantik bir ənənədir. Bizim şeirimizdə də problemlərlə üzləşdikdə güclü xarakterin yansıması oxuyucuya ekstremal vəziyyətlərdə psixoloji gücü dəstəkləyir. Alternativ olaraq fərdin özü ilə barışıq olması fikri həm də bir çox antisosial və empatik şəxslərin özləri ilə barışıqda olması faktı ilə təkzib edilə bilər.

Pozitiv psixologiya yanaşmasında tez-tez istifadə edilən və mütəxəssislərin bu yaxınlarda psixoloji sağlamlığın göstəricisi olduğuna razılaşdıqları anlayışlardan biri də bədii ədəbiyyatdır, qısacası, poeziya müalicəvidir!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün “Ulduz” jurnalı və “Xalq qəzeti”nin “Xalq qəzeti” TV ilə birgə layihəsi olan “Ayrı söhbət” proqramına keçid alacağıq, proqramda Qulu Ağsəsin  növbəti qonağı Xalq artisti Arif Babayevdir.

          – Arif müəllim, evinizdə xoş gördük, necəsiniz?

– Xoş gəlmisiniz. Səsim bir az zəifləyib, qalan hər şey yaxşıdır. Çox şad oldum gəlişinizə.

– Sizin səsiniz yaddaşımızda musiqi möhürü kimi həkk olunub. Heç nə sizin səsinizə xələl gətirə bilməz.

– Səsi gərək qoruyasan, külək, soyuq hava ona pis təsir edir. Konsert zamanı soyuq olanda xırıltı yaranır və bu da çətinlik törədir. Ona görə də xanəndəlik çox çətin sənət sayılır. Uzun illərdir mən buna şahidəm, çox çətindir.

– Siz ömrünüzü idmançı kimi yaşamısınız. Necə ki idmançı öz formasını qoruyur, siz də səsinizi saxlamaq üçün sağlam həyat sürmüsünüz. Nə gəldi yeməmisiniz, vaxtında yatıb-durmusunuz, səsinizə qulluq etmisiniz.

– Dedikləriniz tamamilə doğrudur, səsi səhnədə əsgər kimi qorumaq lazımdır.

– Arif müəllim, deyirlər, siz səsi peşəkarlıqdan üstün tutursunuz.

– Səs Allah vergisidir o təkcə sənin yox, həm də xalqın, tamaşaçınındır. Peşəkarlığı məktəbdə öyrənmək olur, amma səs ya var, ya yoxdur. Onu qorumaq, sənətə çevirmək gərəkdir.

– Siz xalq mahnılarının, muğamların və bəstəkar nəğmələrinin mahir ifaçısısız. Hansısa bir məclisdə sizdən aşıq havası oxumağı istəyən olubmu?

– Bəli, həm də çox oxumuşam. Saz yaxşı çalınanda, mən də oxuyanda sanki özümlə danışıram.

– Operada aşıq rolu oynayanda da oxumusunuz...

– Bəli, baş rollardan biri olan Aşıq Qəribi oynamışam və aşıq kimi oxumuşam.

– Sizi ağırtaxtalı sənətkar kimi tanıyırlar. Aktyorluq və Arif Babayev necə uyuşur?

– Operalarda çox oynamışam. Üzeyir bəyin əsərləri həmişə cavandır. O yaşayıb və daim yaşayacaq. Bu operalar həm də xanəndəni aktyora çevirir. Səhnədə rol aparmaq ayrı, oxumaq isə başqa olsa da, gərək onları birləşdirməyi bacarasan.

– Məcnun rolunu oynamaq bu baxımdan çətindir. Çünki bunun üçün aktyorluq bacarığı lazımdır.

– Əlbəttə, öyrənmək lazımdır. Uzun illərdir operadayam. Səhnədə necə olmaq, xanəndə kimi necə oxumaq lazımdır, çox gözəl bilirəm. Bunu tələbələrimə də öyrətmişəm.

– Bəzən deyirlər ki, əvvəlki səslər indi yoxdur. Xüsusilə Qarabağ səsləri. İndi, şükürlər olsun, Qarabağ qayıdıb. Sizcə, yenidən o səsləri eşidəcəyikmi? Əbülfəzin, Qədirin, Arifin, Səxavətin, Şahmalının səsləri kimi... Yəni torpaq, hava, su səsin yaranmasında vacibdir...

– Niyə də olmasın? Həyatı bilmək olmaz. Deyirlər ki, bəzi səslər əvəzsizdir. Ancaq gözəl ifa edən, yaradıcılıqla məşğul olan, gələcəyin xanəndəsi cavanlarımız olub, olacaq da. Hazırda elə cavan uşaqlarımız var ki, onlar xanəndə kimi sevilirlər.

– Qarabağa getdiniz. Xəyalınızdakı Ağdam, doğulub-böyüdüyünüz Sarıhacılı və gedib gördüyünüz yerlər sizdə necə hisslər yaratdı? Efirdə sizin səfərinizə baxdım və gördüm ki, siz ermənilərin törətdiyi vəhşiliyi, barbarlığı bu dərəcədə təsəvvür etmirmişsiniz.

– Bəli, doğulduğum yerdir Ağdam. Lənətə gəlmiş ermənilər işğal etmişdilər torpağımızı. Ürəyimiz dağlanmışdı. Mən həmişə fikirləşirdim ki, torpaqlarımız alınacaq. Çox şükür ki, dövlət başçımız İlham Əliyevin müdrik siyasəti sayəsində torpaqlarımız işğaldan azad olundu, insanlarımız sevindi və mən bunu görə bildim. Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin, qazilərimizə şəfa, ordumuza isə güc-qüvvət versin. Biz onların sayəsində öz torpaqlarımızda rahat gəzə bilirik. Neyləyək, erməni viran qoyub, biz ondan da yaxşısını tikirik.

– Uzun illərdən sonra Şuşaya şənliyə getdiniz. Sizcə, Şuşa çox dəyişibmi?

– Quldurlar, qarətçilər Şuşanı da xeyli dağıdıblar. Şükürlər olsun ki, artıq yenidən tikilir və Şuşa daha gözəl şəhər olacaq.

– Bu yaşda evdə öz-özünüzə zümzümə edirsinizmi?

– Bəli, hərdən segahlardan zümzümə edirəm. Elə şeylər olur ki, onu məşq edirəm. Məsələn muğamı, onun şöbələrini yadıma salıram. İstəyirəm ki, bildiklərimi ömrümün axırına kimi tələbələrə çatdırım. Mən bunlarla təsəlli tapıram, sevinirəm.

– Sizi bütün tələbələriniz sevir. Bəs Arif Babayevin sevdiyi tələbələri kimlərdir?

– Bütün tələbələrimi sevirəm, onlara fərq qoymuram. Onların gözəl səsləri var.

– Görsəniz ki, bir nəfər sizin kimi oxuyur...

– Ola bilər, buna yalnız sevinərəm. O, Arif Babayevi yaşadar. Amma xanəndə sənətə başlayanda kimisə təqlid etsə də, sonra o öz yolu ilə getməlidir.

– Ağdam şəhəri tikildikdən sonra orada Arif Babayev adına musiqi məktəbi açılmağını eşitsəniz...

– Allah Prezidentimizin canını sağ eləsin. Orada böyük işlər görülür, muğam mərkəzi də tikilir. Bəli, çox istərdim ki, belə bir təşəbbüs olsun. Ömrümün 70 ilini bu sənətə həsr eləmişəm. Əlbəttə, istəyirəm ki, həyatımı dəyişdikdən sonra xalqım, musiqisevərlər məni unutmasınlar.

– İnternetlə aranız necədir? Sosial şəbəkələrdən istifadə edirsinizmi?

– Arada vaxt edəndə yutub kanallarına baxıram, ancaq başqa sosial şəbəkədən istifadə etmirəm.

– Bilirsiniz ki, süni intellektlə insan da yaradırlar – robot danışır, hətta şeir yazır, mahnı bəstələyir. Yüz il sonra ola bilərmi ki, muğamlarımızı robotlar ifa etsin?

– O barədə məlumatım yoxdur, ola bilsin ki, belə bir ifa yaratsınlar.

– Arif müəllim, siz 16-cı mərtəbədə yaşayırsınız, bəs sənətin neçənci mərtəbəsindəsiniz?

– Sənəti deyə bilmərəm… Evə gəlincə, dostlarım, yoldaşlarım və tələbələrim gəlir, məni ziyarət edirlər. Sağ olsunlar, çox razıyam. Yaxşı tələbələrim var. Onlardan biri – Səbuhi İbayev Qarabağ Universitetinin vokal və muğam kafedrasının müdiri təyin olunub. Zəng vurub təbrik elədim. Digərləri də var, adlarını yaxşı xatırlamıram.

– Sizə necə, Qarabağ Universitetindən dəvət gəlsə, gedərsinizmi?

– Onu gələcək göstərər. Sağ olsun, qədirbilən dövlətim, indiyə qədər mənə verilən dəyər var, çox razıyam. Lazım gəlsə, Xankəndinə də gedərəm. Bir də ki, tələbəm ordadırsa, mən də ordayam, sənətim ordadır.

– Vikipediyada sizin tərcümeyi-halınıza baxıram, gənc ikən fəxri adlar almısınız – Əməkdar artist, Xalq artisti, professor... Demək olar ki, dövlət tərəfindən əksər ordenlərlə, medallarla təltif olunmusunuz. Amma aydın məsələdir ki, Arif Babayevin çətin, ağır günləri də olub.

– Həyatın çətin günləri olduğu kimi, xoş günləri də var. Niyə gileylənim? Qarabağ yenidən qurulur, çox sevinirəm, alqışlayıram.

– Ağdamda sizə ev verilsəydi...

– Mənim Ağdamda evim var idi. İndi niyə olmasın?

– Ağdam alınandan sonra “Ağam!.. Adam!.. Ağdam!..” adlı şeirimi yazdım. Ağdamlı müğənnilər, xanəndələr, dirijor Əyyub Quliyev və başqaları o şeiri səsləndirmişdilər...

– Oxuya bilərsiz?

– "Sən öl"ü, "sağ ol"u bəlli,  
yaranandan üzü bəri
yasında Yasin oxunan,
toyunda tüfəng atılan –
                                  şəhərim!
Dünyanı bazara çıxaran,
dünya bazarında satılan –
                                  şəhərim!
Yuxarı başına keçən kafirə
yuxarıdan aşağı baxan,
Allahdan da çəkinməyən,
bircə əsarətdən qorxan!
Ağ alınlı qızılı atların vətəni,
seyid cəddinə içilən andların vətəni!
Sən dar gündə
Şuşaya arxa,
Xocalıya ümid oldun,
son nəfəsəcən döyüşdün,
son nəfərəcən şəhid oldun...
Ağam şəhərim!..
Adam şəhərim!..
Ağdam şəhərim!..
Şükür külünə,
şükür qayıdış gününə!
Sevincdən ağlımız çaşıb,
yüz min dəliynən gəlirik.
Bir "Uzundərə" havası çal,
çıx Bərdə yoluna –
Uzundərəynən gəlirik!..

– Çox sağ olun, gözəl yazmısınız.

– Pandemiya vaxtı AzTV-də bu barədə veriliş çəkəndə sizi tapa bilmədik. İstərdim ki, bir gün gəlib sizi çəksinlər və o şeirdən 2 bənd də olsa səsləndirəsiniz.

– Baş üstə!

– Bir gün “Moskva” qəzeti Rəşid Behbudovdan müsahibə alırmış. Sual olunur ki, Rəşid müəllim, siz SSRİ Xalq artistisiniz, fəxri adlarınız var. Həyatınızda necə, narazı olduğunuz nə isə varmı? O da bu sualın qəsdən verildiyini düşünür. Deyir ki, mən hər şeydən razıyam. Müxbir əl çəkməyib dirəşəndə sənətkar deyir: Bəli, narazıyam, o da boyumun qısa olmasıdır. Sizin isə boyunuz, maşallah, ucadır. Amma yenə də, narazı olduğunuz nə isə varmı?

– Var. Elə muğamlarımız var ki, düşünürəm, kaş bunu başqa cür ifa edəydim.

– İfa etmədiyiniz üçün təəssüfləndiyiniz mahnı varmı?

– O qədər xalq mahnıları var ki... “Segah” üstündə xalq mahnıları var. Gərək işlənsin, oxunsun.

– Hazırda mahnı bəstələyirsinizmi?

– Bəli, bəstəkarlıq iddiasında olmasam da, mahnılarımı ifa ediblər, indi də xalq mahnıları kimi yaşadılır. Qoy oxusunlar, yaşasın, mən də dinləyim.

– Bu yaşda eviniz həm də iş yerinizdir. İndi nəsə ifa edə bilərsinizmi?

– Bağışlayın, bunun üçün səhhətim yaxşı olmalıdır. Hələ ki mümkün deyil.

Segah üstə bir çox mahnılarım var: “Bəh-Bəh”, “Gül açdı”, “Apardı sellər Saranı”, “Gəlmədi” və s. Hazırda tələbələrim də onları ifa edir. Dinləyirəm. Baxıram, sevinirəm.

– Bəlkə, yeni bəstələrinizdən də verəsiniz, oxusunlar.

– Əlbəttə, verirəm, oxuyurlar.

– İndiyə qədər sizi tarda ən yaxşı müşayiət edən, sözsüz anlayan kim olub?

– Sərvər İbrahimov, Əhsən Dadaşov. Onlarla uzun müddət işləmişəm.

– Bir dəfə demişdiniz ki, indiki tarzənlər arada mahnını çox uzadırlar. Belələri ifaçını çaşdırırlar, yorurlar...

– O olmamalıdır. Bəli, müşayiət etmək çox çətindir. Bəzi xanəndələr də oxuyanda tarzənlərə müdaxilə edirlər. Hər şeyin öz yeri var. Adlarını çəkməsəm də, gənc tarzənlərimiz, ifaçılarımız var ki, onlar gələcəyin böyük sənətkarı olacaqlar, adları tarixə düşəcək.

– Arif müəllim, xanəndələrdən kimə həvəslə qulaq asırsınız?

– Hamıya qulaq asıram. Xüsusən Cabbara, Seyidə, Xan Şuşinskiyə... Allah hamısına rəhmət eləsin! Cavanlarımızdan da yaxşı xanəndələrimiz var. Yaxşı oxuyurlar.

– “Ayrı söhbət” verilişinin qonaqları sonda redaksiyaya hədiyyə verirlər… 

– Haqqımda yazılan kitablar var. Mən də onlardan birini öz imzamla sizə hədiyyə edirəm.

– Arif müəllim, çox sağ olun ki, bizə vaxt ayırdınız.

– Siz də çox sağ olun ki, gəldiniz. Səhhətimdə narahatlıq olsa da, sizi görməyimə çox şad oldum.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Tələbə yaradıcılığı rubrikasında bu gün sizlərə Ağdam Sosial-İqtisad Kollecinin tələbəsi Ayşən Cəfərlinin essesi təqdim edilir.

Dünyaya gözlərimizi açanda ilk gördüyümüz insanlar ailə üzvlərimiz olur. Ailə – bir uşağın həm evi, həm də yuvasıdır. Onu bütün pisliklərdən və təhlükələrdən qoruyan bir sığınacaqdır. Zamanla yaş aldıqca, hər bir ailədə olduğu kimi, mənim ailəmdə də bir sual yaranmağa başladı. Daha doğrusu, bir problem: "Bu uşaq böyüyəndə nə olsun?"

Düşünürəm ki, abituriyentlərin 90%-nin kim olacağına ailələri qərar verir. Ailə – səni böyüdən, qoruyan və evin olduğunu düşündüyün insanlardır. Onlar sənin pisliyini istəməz, gələcəyin üçün ən yaxşısını seçərlər.

Mən kim olmaq istəyirəm?

Uşaq vaxtı mənim üçün böyük mənası olan bu sual, indi çox da dəyərli görünmür. Həyatda hər şey olur. Ölkədə və dünyada bir çox insan öz sənətini icra edə bilmir.

Bunu belə düşünək: balaca bir uşağı marketə aparırsınız və o, bir neçə oyuncağın içindən yalnız birini seçə bilər. O qədər gözəl oyuncaqların içindən sadəcə birini. Gələcəkdəki peşə seçimi də uşaqlar üçün belə formalaşır – sadəcə bir peşə. Halbuki uşaqlar uşaqkən bir neçə peşə sadalayır: həkim, müəllim və daha nələr-nələr... Hər ikisi olduqca gözəl sənətlərdir, sözsüz. Lakin niyə kiçik düşünək ki? Niyə mütləq həkim və ya müəllim?

Bir qız hərbiyə də sənəd verə bilərdi. Jurnalist də ola bilərdi. Tərcüməçi, xarici ölkələrə səyahət edən bloger... Lakin dediyim kimi, bizə "Kim olmaq istəyirsən?" sualını verənlər, əslində olmaq istədiyimiz şeyi seçməyimizə icazə vermirlər.

Bəzi evlərdə vəziyyət tam fərqlidir. İstedadı olan bir çox uşaq, sırf ailəsi icazə vermədiyi üçün seçdiyi yoldan geri dönür. Bu hallar xüsusilə rəssamlıq, dizaynerlik, rejissorluq, aktyorluq kimi sənətlərdə daha çox müşahidə olunur. Bir çox ailə "o sənətdə pul yoxdur", "dizayner, yaxud aktyor nə işdir?", "dövlət işi daha yaxşıdır" deyib uşaqlarının həm arzularını, həm də istedadını öldürür.

Nəticə nədir? "Kim olmaq istəyirsən?" deyib, övladlarını olmalarını istədikləri insanlara çevirirlər. Bəzi ailələr yaşaya bilmədikləri uşaqlıqlarını, ola bilmədikləri insanı, öz uşaqlarında yaşatmağa çalışırlar.

Mən ilk vaxtlar ədəbiyyat müəllimi olmaq istəmişdim. Bir il sonra isə tibb bacısı. Mənim fərqim ondadır ki, hər iki sənətə qarşı dərin bir sevgim var idi. Bu da ətraf mühitlə bağlı idi. Hər iki sənəti sevdirən insanlar olmuşdu həyatımda.

Və bir də ətraf mühiti unutmayaq. Əsas yerə qohumları qoyaq. Axı dedim, ailə ana və atanızdır, qardaş-bacılarınızdır  – bu onun görünən hissəsidir. Qalanı isə uzaq-yaxın fərq etməz – qohumlarınızdır. "Kim olmaq istəyirsən?" sualında onların da rolu böyükdür.

– Mən jurnalist olmaq istəyirəm!
– Qız uşağı hara, jurnalist hara? Bizim ailədə kimsə televizora çıxa bilməz!

Bu kimi nümunələri daha çox sadalaya bilərəm, lakin düşünürəm ki, siz oxuduqca öz səbəbləriniz gözünüzün önündə canlanır.

Bir yerdə oxumuşdum: "Gələcəkdə kim olacağınıza 17-18 yaşında bir yeniyetmə qərar verir." Lakin bu doğru deyil. Gələcəkdə kim olacağınıza əslində ailəniz qərar verir. Bəzi ailələr uşaqlarını sərbəst böyüdür, olmaq istədikləri insan olması üçün şərait yaradır. Bəziləri isə tam əksinə.

Bir də, niyə insanın yalnız bir peşəsi olsun ki? Eyni anda həm müəllim, həm tibb bacısı ola bilməzdimmi? Olardım. İnsan istəsə, hər şey olar. Sadəcə çabalamaq lazımdır. Dediyim kimi, ailə hər şeydir – sözsüz. Lakin gələcək sənindir. O seçilən peşədə illərini sən xərcləyəcəksən. Öz peşmançılıqlarını və səhvlərini başqalarını günahlandıraraq gizlətmə.

Kitablar həyatıma daxil olduqdan bir neçə ay sonra seçdiyim bütün peşələri unutdum. Artıq gündəliyimə yeni bir peşə əlavə olunmuşdu: Yazarlıq. İnsanların, qohumlarımın və ailəmin tənqid edəcəyi, heç vaxt qəbul etməyəcəyi, vaxt itkisi adlandıracağı bir "peşə". Hətta buna peşə deməyənlər də var.

Mən kim olmaq istəyirəm? – uzun müddət bu sual mənim üçün əhəmiyyətsiz idi. Əsas olan maaş olsun, dövlət işi olsun deyib keçirdiyim bu sual artıq mənim üçün vacibləşmişdi. Çünki artıq kim olmaq istədiyimi tapmışdım – yazar.

İnsan seçdiyi peşəni sevərək icra etməlidir. Sevgi, hər şeyin ən gözəl halını yaradar. Sevgiylə görülən hər iş sözsüz mükəmməl olar. Həyatda kim olmaq istədiyinizi, hal-hazırda olduğunuz yeri və gələcəyinizi düşünün. Peşəni maaşınıza, evə yaxınlığına, ailənizin istəyinə görə yox, qəlbinizə görə seçin. Ömrünüzü xərcləyəcəyiniz o peşəni özünüz seçin.

Siz kimsiniz? Bir xəyalpərəst, yoxsa realist?

Hər axşam olmaq istədiyiniz yer haqqında qurduğunuz o xəyallar niyə gerçəkləşməsin ki? Yaxud siz onları gerçəkləşdirmək üçün nə etmisiniz?

Mən kiməm və kim olmaq istəyirəm?

Mən tələbəyəm, hazırda müəllim olma yolunda addımlayıram. Lakin bu, mənim ömürlük seçdiyim peşə deyil. İkinci təhsil almaq fikrim var. Mən eyni zamanda yazıram. Yazmanın, oxumanın insanı daha da yaxşılaşdırdığına inanıram. Qapanmayan hər yaranın yazaraq sağaldığına inanıram.

Hər zaman öyrənməyə açıq olun. Çalışın, bir yerdə ilişib qalmayasınız. Və... son olaraq: Xəyallarınızı öldürməyin. Onların arxasınca gedin və onları xəyal olmaqdan azad edin. Kim və ya nə olacağınıza başqaları deyil, siz özünüz qərar verin. Heç bir şey üçün gec deyil.

Çox sevdiyim bir söz var:

“Hələ son deyil, ümidini itirmək üçün isə hələ tezdir.”

Kim olmaq istədiyinizi düşünün. Və bu dəfə sadəcə qəlbinizin səsini dinləyin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Məmməd Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

İspan yazıçısı Sabina Urrakadan bir tərcüməm var. Bu, onun ən çox təbliğ olunan romanından parçadır. Müəllifin bioqrafiyasını və onun müsahibəsini də əlavə etmişəm.

Əslən İspaniyanın Bask əyalətindən olan Sabina Urraka Tenerifedə boya-başa çatıb, 15 ildən artıqdır ki, Madriddə yaşayır. O, sığorta satış təmsilçisi, ofisiant, ssenarist, müxbir və teleaparıcı kimi çalışıb. Hazırda İspaniyanın El País, El Diario.es, Vice və Cinemanía nəşrləri ilə əməkdaşlıq edir. Sabina Urraka “Fulgencio Pimentel” nəşriyyatında çap olunan, “Xavier Morote” mükafatı qazanmış “Əcaib əkizlər” romanın müəllifidir. “NewSpanishBooks” biblioqrafiyasının kataloqunda yer alan bu əsər həm də İspaniya Kitab Satıcıları Assosiasiyası və Gildiyaları Konfederasiyası tərəfindən təbliğ olunur. O, “Gəzəyən qız” hekayə toplusu və “Trankilas– Gecə vaxtı evdən tək çıxan qızlar üçün” kitabında çıxış edən müəlliflərdən biridir. Sabina Urraka 2017-ci ildə TEDx layihəsində “Əcaib qızdan necə yaxa qurtarmaq olar” başlıqlı monoloq söyləyib. Hazırda “Fuentetaja”yazı emalatxanasında bədii yazı üzrə dərs deyir.

SABİNA URRAKA İLƏ MÜSAHİBƏ

-Nə zaman və nə üçün yazmağa başladın?

-Mən inanılmaz yeniliklər dövründə böyümüşəm, ona görə də yazmağı bacarmazdan əvvəl hekayə qurduğum vaxtları xatırlayıram.

-Hansı mövzularda yazırsan?

-Mənə elə bir hadisəni nəql etmək maraqlı gəlir ki, onu yalnız ədəbiyyat vasitəsilə anlamaq və izah etmək olar. Gün ərzində başıma gələn bütün bədi iməqamları oxucuya ötürmək üçün elə bir hiss keçirirəm ki, buna yalnız aclıq adı vermək olar.

-Ən çox sevdiyin kişi və qadın müəllifləri kimlərdir? Yeni yazmağa başlayanda sənə daha çox kim təsir edib?

-Nataliya Ginzburg, Reymond Karver, Valeri Mrejen, Nabokov, Şarlotta Roş, Selincer, A.M. Homs. Komiks müəlliflərindən Elison Bexdel, Çester Braun, Daniel Klouz, Juli Duse, Tamburini və Liberatore. Bir də istifadə etdiyimiz sosial şəbəkələr – heç zaman tükənməyən sonsuz ədəbiyyat mənbələri.

-Bir nasir kimi son illərdə çap olunan kitablarda hansı yeniliklər diqqətini çəkir, hansı tendensiyalar sənə daha maraqlı gəlir?

-Tükənmiş, aciz və absurd dünyada yaşadığımızı etiraf edən yazılar məni daha çox cəzb edir. Açıq fikirləri üzə çıxarıb onları utanmadan, cəsarətlə oxucuya ötürən ədəbiyyatı çox dəyərləndirirəm. İfrat dərəcədə özünüdərketmə, özünütənqidetmə və bir insanın kənardan özünə kinayə ilə yanaşması mənə maraqlı gəlir. Lidiya Devis, Mariana Enrikes, Fabian Kasası həvəslə oxuyuram. Maria Fernanda Ampuero, Xorxe de Kaskante, Elisa Viktoria,y axud da Mersedes Sebrianın qələmində də yuxarıda adlarını çəkdiyim müəlliflərlə oxşarlıq görürəm.

-Hansı dövrdə və ölkədə yazıçı olmaq istərdin?

-Harda yazıçıya ehtiyac var orada. Yazmağım özümə görədir, yazdığım mətnə ehtiyac duyduqları üçün deyil, daxildən partlamamaq üçün yazıram.

-İşlədiyin layihə barəd əməlumat verə bilərsən?

-İndi 15 gün ərzində qısqanc bir itin başına gələnlər barədə yazıram. O, özünə sual verir: görəsən insanlar da seks və ya sevgi üstündə yolu keçərkən maşın təkəri altında qalıb ölməyə hazırdır? Cavab şübhəsiz, “hə” olacaq. Sual bundadır –necə və nə üçün.

ƏCAİB ƏKİZLƏR

(romandan parça)

–Böyük kimdi?

–Onlar əkizdi.

–Şirniquş istəyirsən?

–Yox, onlar şirniquş xoşlamır.

Ana onlara şirin şey yeməyə icazə vermirdi. Pediatr həkim demişdi ki, bu, onlara ziyandır. Hərdən “Dunup” içməyə qoyurdu, başqa heç nə. Qatıq, süd, “Cola Cao” isə olmaz.

–O mənə baxır.

–Yox, mənə baxır.

Paula və Raisa Maykl Ceksonun posterinin qarşısında dayanıb onun baxışlarının istiqaməti üstündə bir-birini qırırdılar.

–Görmürsən? O, mənə baxır, mənə!

Əslində qırmızı dəri gödəkcədə qolunu qoluna keçirən Maykl mənə baxırdı. Bütün qızlar bu iki bacının ortasında dayanıb onun baxışlarına tuş gəlmək istəyərdi. Mən heç kimin tərəfini saxlamırdım, sadəcə onlar özləri katalizatorluq edib bomba kimi açılırdılar. Mən onlara baxmaqdan zövq alırdım.

Hərdən Paula və Raisa əlində bıçaq evdə o baş-bu baş bir-birini izləyirdi. Anaları da başını masaya söykəyib ağlayırdı. Köynəyin manjetinə bağladığı yaylıqla dünyaya gətirdiyi və bir-birinin ölümünü arzulayan qızlarına görə acı göz yaşını silirdi. Sonra da mənə baxıb, dua edənlər kimi dilinin altında danışırdı:

Ya İsa

Nə pis iş gördüyümü artıq bilmirəm...

İsam mənim, gəl apar məni...

Deyib, parça salfetləri səliqə ilə bükür, belindən tər-su axa-axa, yaylıqla üzünü silir, bazar günü üçün ailəvi nahar süfrəsi hazırlayırdı. Mən də sözüm olmadığından qəlyanaltı eliyirdim. Mətbəx şkafında (ancaq mənim üçün) bir “Cola Cao” butulkası vardı.

–Sən ki ağıllısan, bu vəhşilərə qarşılıqlı hörmətin nə olduğunu başa sala bilməzsən?

Nə cavab verim. Bilməli idi ki, əgər mən hər cümə axşamı bu saatda, gitara dərslərindən sonra onların evinə gəlirəmsə, demək tamaşaya baxmaq üçün gəlirəm.

O dava-dalaşlar həyatımda heç zaman görmədiyim ən gözəl tamaşaydı. Enerjili heyvanlar kimi bütün bədən əzalarını maksimum dərəcədə gərərək, vəhşi səslər çıxara-çıxara yerdə süpürləşir, bir-birinin qolunu bururdular. Bu, yavaşıdılmış kadrda iki şirin boğuşmasına bənzəyirdi. Onların daxili üzə çıxırdı elə bil; hər bir hərəkət bədəndə gərilməyə səbəb olurdu ki, bu da onların əzələ sistemini görməyə, sümüklərin quruluşunu təxmin etməyə imkan verirdi. Paulanın bacısı ilə döyüşündə ağzını açan bir timsahı, bütöv bir qabanı udmağa hazırlaşan nəhəng boa ilanını, ayağımın altındakı torpağı zəlzələ təki titrədən, ürkmüş bizon sürüsünün ibtidai qaçışını sezmək olardı.

Ümumilikdə baxanda əkizlər arasında gedən mübarizə sanki bir mif, yaxud da adamın özü ilə duelə çıxmasının canlı nümunəsi idi. Elə bil insan şəxsi iradəsini zorlayır, canını əzir, özünü üstələməklə qalib gəlməyə çalışır.

Qollar, ayaqlar və dişlər bəs eləməyəndə Paula deyirdi:

–Gəl indi də bıçaqlarımızı çıxaraq.

Bu zaman ürəyimə qorxu düşür, həm də gördüyüm mənzərədən ləzzət alırdım. Analarına baxırdım. O da əlində toxuduğu parçanı yarımçıq qoyub, güclə “ay bala” deyərək yenidən göz yaşlarının içində boğulurdu. Təlaşa düşərək ayağa qalxır, sonra da qayıdıb yerində otururdu, əli ilə sinəsində xaç çəkirdi.

Ya İsa

Axı mən nə pis iş tutdum?!

Ataları radio həvəskarı idi. Bütün gününü dəhlizin o başındakı otağında keçirirdi. Qapının arxasındakı radio aparatından xışıltılar çıxırdı, gurultulu səslər, bəzən də pıçıltılar eşidilirdi. Orada gülüş səsləri yaxud da eşidilə biləcək danışıqlar olmazdı.

Evdə qaraqış qırıq salsalar da, bıçaqlar dilə gəlsə də, tavan başına çöksə də radioya qulaq asmağına davam edirdi və danışdığı adamın kim olduğunu da yalnız elə o adamın özü bilirdi. Radio həvəskarlarından həmişə qorxmuşam. Uzaqda yaşayan qərib insanlardı onlar, dostluq elədiyim uşaqların ataları, bağda-həyətdə düzəltdikləri kabinələrdə birdən-birə peyda olan, qəfildən də yoxa çıxan, heç kimə dəyib dolaşmayan amorf insanlardı. Kiminlə danışır? Heç kim bilmir. Yəqin o da bunun kimi əldəqayırma radio ilə evin qaranlıq bir küncündən siqnal ötürürdü.

Cinsiyyət üzvünün vaginanın içinə girib ağımsov mayenin fısqırtdığını ilk dəfə biləndə belə boztəhər və sakit təbiətli bir adamın Raisa və Paula kimi iki enerjili qızı mayalandırmaq üçün bi rdəfəyə o mayedən nə qədər ifraz etdiyini təsəvvürümə gətirə bilmirəm... Ana göz yaşları axıdır və ağlayırdı, amma əslində o, ərazisini qoruyan bir əjdahaydı. Onu rahat buraxmalarını istəyirdi.

Fotoatelyelərin birində onun hamilə qaldığı vaxtların cavan şəklinə baxırdım. O qədər dəhşətli bir hamiləlik keçiribmiş ki, başı bapbalaca görünürdü. Ancaq gözlərində bədənini deformasiya edən bu iki məxluqdan uzaq alovlu baxışını sezmək olardı. Onda elə bir vəhşi fikir, azadlıq yanğısı yox idi. Sadəcə, xoşbəxt adamlar kimi ipi toxuya-toxuya gözucu televizora baxardı, hərdən də dibçəkdəki güllərin yarpaqlarını təmizləyərdi. Bu deyilənlər həmin şəkildəki qadının gözlərindən oxuduğum sözlər idi. Raisa və Paula bir-birlərilə saçyolduya çıxanda o, dərindən köks ötürür, gözləri içində gizlənən arzusunu dilə gətirirdi:

–Əlbəttə, subay qalsaydım daha yaxşı olardı.

Məncə, ikimiz də belə düşünürdük ki, Paula və Raisa evin bütün dəlmə-deşiklərini yaxşı tanıdıqları üçün əzilmirdilər. Əkizlər bir-birlərinə xəsarət yetirməsinlər deyə, düşünülmüş zərbələri ilə nifrətin sanki mürəkkəb xoreoqrafiyasını xatırladırdılar. Tək-tük hallarda burunlarından qan axar, ya da yumruqları ilə dımır-dımır divarı dəlmədeşik edərdilər. Həmən anda onlardan biri qarnından tutub özünü ölülüyə vurardı. O birisi də yaxınlaşıb ayağının ucu ilə yerdəkini yoxlayardı.

–Eh, sən. Dur ayağa, gicbəsər.

Bir qədər nəfəsini dərib gözləyərdi, hiss orqanlarını hazır vəziyyətə gətirərdi. Bir anda qan təəssüratı yox olur və yenidən partlayış baş verirdi. Yenə ordan-burdan təpik-yumruq, bir-birlərinin üstünə tüpürmə başlayırdı. Ana da gözünün yaşını silə-silə qabları yuyurdu.

Axırda da tərli-tərli, yorğun oturub bir yerdə “Əjdaha topu” cizgi filminə baxırdılar. Saat 2-də səs-səsə verib seriallardakı mahnıları oxumağı xoşlayırdılar. Mahnının birinci sətrini oxuyub, dalını gətirmək üstündə yarışırdılar.

Ana gətirdiyi iri süd butulkasını xalçanın üstünə qoyub otaqdan çıxırdı. Növbə ilə şüşəni başımıza çəkib cizgi filmlərinə baxırdıq. Südü içəndən sonra ağzımda qalan tər və heç vaxt göstərmədiyim şiddəti hiss edirdim.

Yanlış bir hərəkət, bir göz qırpımında ortada közərən nifrəti yenidən alovlandırırdı. Paula bir gözü bacısında, yerindən qalxaraq kənara çəkilib, arxasınca qışqırırdı:

–Gəl bıçaqlarımızı çıxaraq...

Ana özünü eyvana atırdı.

–Mən özümü öldürəcəm, öldürəcəm... Belə yaşamaq olmaz! Öldürəcəyəm özümü...

Sızıldaya-sızıldaya, acısını dibçəkdəki ətirşah gülün yarpaqlarının tozunu almaqla çıxarırdı. Əlini qabağa uzadıb yağışın yağıb-yağmadığına baxırdı. Əlində təzəcə yuduğu paltarı sıxıb üstünə “şpilka” vururdu.

Ya İsa, gəl məni burdan apar...

Hərdən özlərini qorumaq üçün məndən qalxan kimi istifadə edirdilər. Mübarizənin tərkib hissəsinə çevrilmək məni həm qorxudur, həm də ehtirasa gətirirdi. Məni bir yerdən o biri yerə atırdılar. Çox az hallarda canıma zərər yetirərdilər. Belə olanda saatlarla könlümü alır, şokolad verirdilər. Çarpayıda mənimçün yumşaq mütəkkələr düzəldir, bir tərəfdən də “Cola Cao”nu elə içizdirirdilər ki, əlim şüşəyə belə dəymirdi.

Evə bir ətək şokoladla qayıdırdım. Hərdən yerə düşən kölgəmlə məşq edirdim, özümü yerə atır, qara siluetimlə güləşirdim.

Ümumiyyətlə, didişmə adi bir səbəbdən yaranırdı. Mübahisənin ortasında davanın əslində nədən başladığını xatırlamazdılar. Belə hallarda söhbəti qızışdırmaq üçün əllərində mütləq tutarlı bir bəhanə olurdu.

–Ana, kimin böyük olduğunu ona denən.

Bu zaman anaları çiyinlərini çəkirdi.

–Bilmirəm! Mənə o qədər narkoz vermişdilər ki, yuxuda olmuşam...

Ancaq uşaqları yalvarırdı ki, çalışıb yadına salsın. İstəyirdilər desin ki, böyük kimdir, ən yaxşı kimdir, haqlı olan kimdir.

Duşun altında çiməndə ilk uşağın kim olduğunu təsdiqləyən bir nişanə tapmaq ümidi ilə diqqətlə özlərinin buğdayı bədənlərinə, bədəndəki tükə, tünd, bir qədər də iri gözlərinə baxırdılar.

O günü bir saat fərqlə dişləri düşəndə qızların birincilik iddiası bir qədər öləzidi. Alüminium folqaya bükdüyüm dişlər mənim üçün ən gözəl hədiyyə oldu və o vaxtdan onları çantamda gəzdirməyə başladım. Hərdən bacıların enerjisini özümdə hiss etmək istəyəndə əlimi çantama atıb, bükülü folqanı bərk-bərk sıxırdım.

Həmin axşam eyvanda idik. Əllərindəki ömür xəttini müqayisə edirdilər, görək kimdə daha uzundur. Yəni kim əvvəl doğulub. Bu zaman Raisa daxilində boğduğu qəzəbi azadlığa buraxaraq Paulanı elə itələdi ki, hər ikisinin dişi sürahiyə dəydi.

Dəmir sürahi gurultulu səslə şaqqıldadı. Paula mexaniki tərzdə yerdən qalxdı. Rəngi ağarmışdı. Əlini ağzına apardı. Damağından gələn qan biləyinə tökülür oradan da saqqız kimi axıb yerə süzülürdü. Paula sakitcə evin girişinə doğru yeridi. Qapıda dayanıb qanla dolmuş ağzını açdı və:

–Görərik hələ kim böyükdü. Mən indi gedib doğum evindən soruşaram, - deyib qapını çırpdı.

Raisa çiyinlərini çəkib, dəniz döyüşü oyununu çıxardı.

Bir qədər sonra qəribə qışqırıq səsləri eşitdik. Səs elə uzaqdan gəlirdi ki, küçədə hansısa bir alkaşın yıxılıb qaldığını zənn etdik. İtdən də belə səs çıxmazdı.

Ana mətbəxdən deyindi.

–İndi nə oldu? Bu dəfə məni ikinizin arasında basdıracaqsız! Sizi doğan yerdə qara daş doğaydım...

Dəniz döyüşü oynadığımız yerdə Raisanın rəngi ağarmağa başladı. Oyunun sonuna az qalmışdı ki, tez gəmilərin yerini dəyişib yerindən dik atıldı və qapıya tərəf qaçdı. Arxasınca düşdüm. Qapı açıq idi, pilləkənlərdən qışqırıq səsləri eşidilirdi. Bir onda gördüm ki, Raisa bacısının qoluna girib yuxarı qalxır. Paula süst düşmüşdü, ağzından qanla bərabər inilti səsləri süzülürdü. Üst-başı qana bulaşmış Raisa sakit görünsə də ağlamsınırdı.

Paula xəstəxanada olduğu vaxt Raisa kollecə getmədi. Bizim onlara yazdığımız mətnləri müəllimləri qırmızı qələmlə düzəliş edirdi.

Növbəti cümə axşamı, gitara dərslərindən sonra onları görməyə getdim. Divanda oturub, televizora baxırdılar. Paula danışa bilmirdi. Başına protez qoyulmuşdu. Ağzından çıxan dəmir hissələr boynunu tərpətməyə imkan verməyən mexanizmlə birləşirdi. Üzünün aşağı nahiyəsi şişmiş, bir qədər də göyərmişdi. Divanın başında asılan sistemdən çıxan iynə qızın qolunun bükük yerinə sancılmışdı.

Mən divanın bir küncündə oturub onlara tamaşa edirdim. Heç biri də gözünü televizordan çəkmirdi.

Anası əlində məcməyi içəri girdi. Peçenye, iki “Cola Cao” və bir qutu dərman. Yeməkdən məhrum olan Paula gözünün ucu ilə məcməyiyə baxıb, güclə ağzını açdı. Anası həbi dilinin üstünə qoyaraq ehtiyatla suyu qızına içizdirdi. Elə məsum-məsum baxırdılar ki, elə bil məndən yeməyə bir şey istəyirdilər. Sonra Raisa ağzını açdı ki, anası ona dərmanı versin. Həbi “Cola Cao” ilə içdi və yorulmuş kimi bacısının böyründə gizləndi. Ekranda “Ranma” cizgi filminin əvvəlində açılan pərdə açıldı. Birinci Raisa, dalınca da Paula filmdəki melodiyanı zümzümə etməyə başladı.

Həyat çətindir,

Gərək mübarizə aparasan.

Heç Ranma üçün də

asan deyil.

Paula güclə mızıldanırdı. Raisa gözlərini ekrandan çəkmədən nəvazişlə bacısının saçlarını qarışdırdı. Paula gücsüzlüyün qulu təki başını onun sinəsinə söykədi.

Mən gedəndə onlar simmetrik şəkildə, üz-üzə çöməlmiş yuxuya getmişdilər. İkisi də eyni adamın əksinə bənzəyirdi – avtomobil qəzasından əvvəl və sonra.

Binaya girəndə məhəccərin üstündə Henrinin tapdalanmış gödəkcəsini gördüm. Bəlkə də kimsə onu pilləkənin üstünə atıldığını görüb götürüb.

Bilirdim ki, indilərdə içkinin təsirindən divanda yıxılıb yatır. Odur ki, gödəkcəni götürüb səliqə ilə qatlamağa başladım. Bükəndə barmaqlarım yoruldu və gödəkcə yerə düşdü.

Mənzilə girən kimi hamam otağına keçdim. Cibimdən bükdüyüm gümüş folqanı çıxarıb açdım. Əkizlərin dişləri əvvəl gördüyümdən elə bil bir az da saralmışdı. Folqanın arasından onları götürüb dilimin altına qoydum və birbaşa krandan su içdim. Boğazımdan cıra-cıra keçdiyini hiss etdim.

Güzgüdə özümə baxdım. Orada bir qız uşağının zərif çöhrəsini gördüm. Əlində bıçaq, üzündə zərbə izləri, damağında yırtıq yox idi. Mənim öz əlim həmən, qeyri-adi bir güclə hərəkətə keçdi. Quru bir zərbə alındı. Bunu özüm-özümə əmr etsəm də heç təəccüblənmədim. Gözlərimdə alışan qəzəbi, yanaqlarımdakı hərarəti sevdim. Gözümdən yaş axsa da, bayaqkı hərəkəti yenidən təkrar etdim.

Növbəti kurs başlayanda anam mənə dedi ki, əkizlər başqa adaya, nənəsigilə köçüblər. Evdə tək qalsın deyə, anaları onları özəl kollecə göndərmişdi. Dəhlizdəki radio səslərini nəzərə almasaq, evdə tək yaşayırdı.

Müqəddəs Həftə bayramında “El Pequeño País” jurnalı vasitəsilə qalisiyalı bir oğlanla məktublaşırdım.

Mənə göndərdiyi pasport şəklinin arxasında bu sözlər yazılmışdı: “Şəkil çoxdankı şəkildi. İndi bu qədər sızanağım yoxdu.”

Postskriptumda isə deyilirdi: “Səninlə yazışmaq çox xoşuma gəlir. Sən, ailəmizdən kənar tanıdığım yeganə qızsan.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şairlik peşə deyil, İlahi təyinatdır. Bu təyinatla dünyaya gələn adam sözlə güləşməyə məhkumdur. Daha doğrusu, “söz boyası” ilə “rəsm çəkməyə”, yeni poeziya nümunəsi yaratmağa. Jurnalist isə sıradan bir peşədir. Hər peşənin olduğu kimi jurnalistikanın da öz incəlikləri var. Bu gün sizə jurnalist işləyib, şairlik təyinatını icra edən Əli Nəcəfxanlıdan söhbət açmaq istəyirəm...

Deyir ki, - “Mənim ilk qələm təcrübəm şeirlə olub. Hələ ibtidai sinifdə oxuyarkən məndə şeir yazmağa böyük həvəs var idi. Şeirlərimə baxsın deyə məni Neft Akademiyasını bitirən və Elmi Tədqiqat İnstitunda işləyən mühəndis dayımın yanına aparırdılar. Bakı haqqında, neft haqqında şeir formasında analoji yazılar yazırdım və bu da məni ruhlandırırdı. Orta məktəbi bitirərkən şairlik məktəbi olmadığı üçün mən də ona yaxın bir sahəni, jurnalistikanı seçməyə qərar verdim və hazırda hər iki sahədə qələmimi sınayıram”…

Əli Nəcəfxanlı 1957-ci il iyunun 2-də Sumqayıtda dünyaya gəlib. Şəhərdəki 17 nömrəli orta məktəbi bitirib. Ali təhsil aldıqdan sonra bir sıra yerlərdə çalışıb. Uzun müddət AzTV-də fəaliyyət göstərib. Hazırda "Xalq qəzeti"ndə işləyir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı, yaradıcı insanları ilə bağlı silsilə məqalə və oçerkləri müntəzəm şəkildə dövlət mətbuatında çap olunur. Bədii yaradıcılıq nümunələri vaxtaşırı olaraq "Azərbaycan", "Ulduz" jurnallarında, "Ədəbiyyat qəzeti", "525-ci qəzet" Türkiyə dərgiləri və digər mətbuat orqanlarında dərc edilir. Bir neçə şeirlər kitabı işıq üzü görüb. Respublikanın əməkdar jurnalistidir...

“Əməkhaqqı olaraq ilk dəfə məktəbli ikən “Sumqayıt” qəzetindən qonorar almışam. 1974-cü ildə isə mənə o vaxtkı Sintetik kauçuk zavodunda radio qovşağının diktoru kimi ilk maaş verilib. İkiillik zəruri stajım olmadığına görə həmin il universitetdə müsabiqədən keçə bilmədim deyə, orada işə düzəlib hərbi xidmətə qədər həmin vəzifədə çalışdım. Əsgərlikdən sonra jurfakın qiyabi şöbəsinə qəbul olundum. İlyarım fəhlə işlədim, 1979-cu ildən “Kimyaçı” qəzetində müxbir kimi çalışmağa başladım. Diplomlu jurnalist olunca isə, dövlət televiziyasına işə qəbul edildim və 20 ilə qədər orada çalışdım. Amma bütün “ilk”lərim Sumqayıtla bağlıdır. Bəlkə də ilk qonorarımı, ilk maaşımı Sumqayıtdan aldığım üçündür ki, hər zaman çörəyim olub, möhtaclıq hiss etməmişəm. Bu daSumqayıtla bağlı bin-bərəkətin, halallığın nəticəsidir. Sumqayıt, bax, belə mənə şəhərdir.”- söyləyir.

Bəli, o, hazırda "Xalq qəzeti"nin əməkdaşıdır. Bütün ömrü boyu kimdənsə, nədənsə yazıb. Yazdıqca özü də, qələmi də püxtələşib. Necə deyərlər, əvvəlcə imzasını tanıtdırıb, indi də imzası onu tanıtdırır. Bir insan kimi də dəyərlidir. Zəhmətkeş ailədə dünyaya gəlib. Halal süfrənin ətrafında böyüyüb boya-başa çatıb. Dostluqda sədaqətli, mədəni, mehriban, gülərüz adamdır...

Deyir ki:- “Peşəyə məhəbbət varsa, yorulmaq yoxdur. İndiyədək “Uğur olsun, Qarabağ”, “Ürəyimi döyən həvəs”, “Payız prospekti”, “Ürəyimdir yazanım”, “Söz yerə düşməsin” adlı bədii-publisistik və şeirlər kitablarım çap olunub. Eyni zamanda ingilis yazıçısı Corc Oruelin “Kataloniyaya məhəbbətlə”, “Birma günləri”, “Keşiş qızı”, Nil  Geymanın “Koralina” və “Qapı arxası” əsərlərini dilimizə çevirərək çap etdirmişəm. Şəhərimizdəki münbit yaradıcılıq şəraiti bizi gözəl əsərlər yazmağa ruhlandırır. 2017-ci ildə şəhər rəhbərliyinin təşkilatçılığı ilə 60 illik yubileyim qeyd olunub, buna görə bir daha razılığımı biıdirirəm. Mənim hazırda üzərində işlədiyim kitablarım da var...”

 Özünü sevdirməyi bacarır. Xeyir-şərdən, dəvət olunduğu tədbirlərdən heç vaxt geri qalmır. O ki qaldı şairliyinə dostlardan biri yerində deyib: “Əli yaxşı şairdir, amma jurnalistika onu qələm sahibi kimi talayır”. Əslində insanın şairlik təyinatını hansı səviyyədə icra etdiyini dəyərləndirməkdən ötrü bir şeirini nəzərdən keçirmək kifayət edir. Daha doğrusu, şairi şeirindən də tanımaq olur...

 Zaman keçir, illər ötür. Budur, bu gün, iyunun 2-də Əli Nəcəfxanlının 68 yaşı tamam olur. Yox, yox, o hələ qocalmayıb, qocalığın cavanlığını yaşayır. Əli bəyi ürəkdən təbrik edirik!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Şəfəq Cəlilli, Filologiya üzrə Fəsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Siyasi fəaliyyətə Odessada, Novorassisk İmperator Universitetində təhsil aldığı illərdə Tələbə hərəkatında başlayan, Tiflisin elmi-mədəni Bakının və Təbrizin ictimai-siyasi mühitində yetişən, Qori Müəllimlər Seminariyasının inqilab abu-havasını ruhuna köçürən, Təbriz hərəkatındakı yerinə və roluna görə Metex qalasına salınan, sonra isə Həştərxana sürgün edilən, Bakıya döndükdən, bəraətindən sonra yenidən siyasi fəaliyyətinin Həştərxan və Moskva dövrünü yaşayan Nəriman Nərimanov Azərbacycan Xalq Cümhuriyyəti Qızıl Ordunun qırmızı terroruna qurban getdikdən, Bakı al qana boyanandıqdan sonra Vətənə qədəm qoydu.

Bu onun müəllim, yazıçı, publisist, həkim, ictimai-siyasi xadim kimi dönüşü idi. Tarixçilər onu Nərimanovun aldanışı, prosesləri diqqətlə incələyib tədqiq etməyənlər, ayrı-ayrı ölkələrin Siyasi Sənədlər arxivində mühafizə olunan rəsmi sənədlərdən, tarixi məktublardan xəbəri olmayanlar Nərimanovun xəyanəti, Şura Hökumətinin “Sapı özümüzdən olan Balta” ilə başımızı kəsməyi kimi qiymətləndirirlər.

Həqiqət isə fərqli, tamamilə fərqlidir. Nərimanov sosial demokrat idi. Xalqını azad, dövlətini müstəqil, millətini firavan görmək istəyirdi. Leninin “Bütün ölkələrin proletarları birləşin” şüarı onu qane edirdi! Güney Azərbaycanda “Mücahid” Partiyasının – daha doğrusu nizamnaməsi partiya sənədindən daha mükəmməl olan Təşkilatın qurucuları sırasında yer alan Nərimanov “Hümmət”in qurucularından idi. Dövrünün bütün sosial demokratları kimi “Ümmətin” nicatını “Hümmət”də, şimalda, Mərkəzdə – RSFSR-də görür, “Şimal Günəşinə” ümid edirdi. Al bayraqları, oraq-çəkicli quruluş özü ilə dəyişən formasiyanı gətirsə də, əldə saxlamaq, tutmaq olmadı…

Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilirdi…

Tarixi faktlar Azərbaycan Respublikası Prezindentinin İşlər İdarəsinin Siyasi sənədlər arxivində qorunan rəsmi sənədlər, Leninin, Çiçerinin 1919-cu ildə Nərimanova, Nərimanovun 1921-ci ildə V.İ.Leninə, Trotskiyə, Çiçerinə ünvanladığı məktublar bir daha sübut edir ki, Marksizm-Leninizm şüarı ilə başlayan, daha doğrusu təməli qoyulan Şura Hökumətinin Marksizm-Leninizm-Stalinizm düsturuna keçidi Orconikidze, Kirov, Myasnikov (Myasnikyan), Maxaradze, Mikoyan-Beriya xəyanətinin Mərkəzdə kök salması, sosializmin prinsiplərinin bəri başdan pozulması, Nərimanovun dili ilə desək Bolşevizmin vəd olunan idarəçilik sistemi, ərazi bütövlüyü məsələlərinin, etimad və etibar mexanizminin çürüməsi, hər şeyin alt-üst olması, yerlərdə hökumətə inamsızlığın yaranması, “banditizm və terrorizm”in meydana çıxması ilə nəticələndi.

Avropanın sərhədlərində yerləşən Latviya, Litva, Estoniya, Moldova kimi dövlətlərin sırasında Şimali Qafqaz respublikalarının, Azərbaycanın da yer alması əslində Qafqazlarda, xüsusi ilə Gürcüstan sərhədlərində, Azərbaycanda tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıların sıxışdırılması, doğma vətənində qurulan Ermənistan SSR-nin torpaq iddiaları, Mərkəzin ermənilərin və gürcülərin istəyi ilə Zəngəzur, Zaqatala məsələsini gündəmə gətirməsi, Qarabağ Muxtar Vilayətinin, Naxçıvan Muxtar Respbublikasının, Dağıstan Muxtar Vilayətinin qurulması Şura hökumətinin təməlinin qoyulması, inqilabın baş tutması üçün Şərq xalqlarını səfərbər edən Nəriman Nərimanovda nigarançılıq və narahatlıq yaradır ki, bu da etiraz məktubları, notaları ilə nəticələnir. Yerli əhalinin etirazını, “Azərbaycan xalqının mənafeyinə zidd siyasəti cəsarətlə özündə ehtiva edən, Mərkəz qarşısında mühüm məsələləri qaldıran “Şərq məsələsi”, “Azərbaycanda vəziyyət” bölmələrindən ibarət “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” irihəcmli məktub-ərizəni Mərkəzi Komitəyə, İ.Stalinə, L.Trotskiyə, K.Radekə göndərən Nərimanov inamla çıxdığı yolda üzləşdiyi inamsızlıqla qələmə aldığı kəlmələrdə Azərbaycan xalqının Mərkəzdəki düşmənlərinin gözünün içinə baxa-baxa kədərlə bildirirdi: “Bu sənədin işıq üzü görməyə imkanı yoxdur, lakin vaxt olacaq ki, tarix bizim qəzanın müqəssirlərini axtaracaqdır…”

“Hal-hazırda Azərbaycanda Azərbaycanı təmsil edən partiya yoxdur… partiya günbəgün deyil, saatbasaat parçalanır… Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilir… Serqo Orconikidze və Stalinin simasında AKP MK biz türklərə etibar etmir və Azərbaycanın taleyini erməni daşnaklarına tapşırır”.

Sovetləşmənin ilk günlərindən Azərbaycanın hakim elitasında milli məsələnin həlli yolları ətrafında ixtilalar başladı

Cümhuriyyət zamanında Qarabağın qubernatoru, hərbi valisi Xosrov bəy Sultanovun müşaviri Qarabağda, Zəngəzurda xüsusi nüfuz sahibi olan, Nərimanovun əmri ilə Şuşa qəzasının İcraiyyə Komitəsinə sədr təyin edilən Şamil bəy Həbib bəy oğlu Mahmudbəyovun 15 fevral 1921-ci ildə komissar Nəriman Nərimanova ünvanladığı məktubda yerli əhalinin daşnaklar tərəfindən terrora məruz qaldığı Xosrov bəy Sultanovun və Sultan bəy Sultanovun Zəngəzur, Qarabağ insanını antiterror əməliyyatları ilə zorla qoruduğu, ümumiyyətlə bu ərazilərdə Şura hökumətinin təhlükə mənbəyinə çevrildiyini qeyd edir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində, 609-cu Fondda mühafizə olunan rəsmi dövlət sənədi hələ Sovet hökumətinin Naxçıvanda da möhkəmlənə bilmədiyini, daşnaklar tərəfindən incidildiyi, güllə-boran edilən xalqın etirazı ilə üzləşdiyini sübut edir ki, Nərimanov bu barədə V.İ.Leninə ünvanladığı məktublarda digər məsələlərdən də söz açır. 1920-ci il mayın 20-də təntənə ilə qədəm qoyduğu Bakıda, Azərbaycanda ilk eşitdiyi acı həqiqətin “Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağ və sola güllələyirlər” düşüncəsinin hələ də qaldığını, davam etdiyini vurğulayır, bunun yaxşı nəticə verməyəcəyini söyləyirdi ki, bu barədə tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev “Xalq qəzeti”nin 19 mart 2024-cü il tarixli sayında dərc olunan “Nəriman Nərimanov və Azərbaycanın milli maraqları” məqaləsində qeyd edir: “Sovetləşmənin ilk günlərindən Azərbaycanın hakim elitasında milli məsələnin həlli yolları ətrafında ixtilalar başladı. Əslində, bu ixtilafların kökü əvvəlki illərdə qoyulmuşdu. 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakı quberniyası ərazisində Sovet hakimiyyətinin qurulmasının acı təcrübəsi, yəni on minlərlə azərbaycanlının soyqırımı, yerli əhali arasında bolşeviklərə qarşı inamsızlıq və mənfi münasibət hisslərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Buna görə 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurucuları arasında 1918-ci ildə Bakı Xalq Komissarları Soveti hökuməti ilə bağlı olan və qanlı Mart hadisələrində fəal iştirak etmiş bir sıra bolşeviklərin olması təbii olaraq azərbaycanlılar arasında birmənalı qarşılanmamışdı. Müsəlman əhalisi “bolşevik” sözündən dəhşətə gəlirdi. Buna görə də, sovet hakimiyyətinin ilk günlərindən Nəriman Nərimanov milli məsələni həll edərkən 1918-ci ilin səhvlərinin təkrarlanmasına imkan verməyəcək bir siyasət yürütməyə çalışmışdı. Bu məsələni Nərimanov Moskvaya, RK (b)P Mərkəzi Komitəsinə, Vladimir İliç Leninin, İosif Stalinin ünvanına göndərdiyi məktublarda Kreml rəhbərliyi qarşısında dəfələrlə qaldırmışdı. Lakin Aprel işğalından sonra sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda ilk addımları bir daha 1918-ci ildəki kimi milli məsələnin həllində səhvlərin təkrarlanacağına əsas verirdi. Təsadüfi deyil ki, 1920-ci ilin mayında N.Nərimanov Bakıya qayıtdıqdan sonra müsəlmanlar onu bu sözlərlə qarşıladılar: “Bəlkə də sizdən əvvəl baş verən bu özbaşınalığa son qoyulacaq … Azərbaycanı hərtərəfli qarət edirlər, sağa-sola güllələyirlər”. Buna görə Nərimanov Azərbaycan İnqilab Komitəsinin təsdiqi olmadan kimi isə güllələməyi qadağan edən bir neçə fərman imzaladı”.

“Nərimanovçuluğa”, daha doğrusu, azərbaycançılığa qarşı savaşda Orconikidze və Kirov daha qüvvətli idi

Bütün bu qeyd olunanlar acı həqiqətlər, Azərbaycan xalqının üzləşdiyi dəhşətlər idi. Siyasi fəaliyyətinin, İnqilab Komitəsinin sədri kimi ilk günlərdən Nərimanovun imzaladığı rəsmi sənədlər, fərman, əmr və göstərişlər isə onun ədalətli mövqeyi, vətənpərvər duyğuları ilə bağlı idi. Onun hakimiyyətə gəldiyi, fəaliyyətə başladığı ilk illər həm də siyasi, mənəvi baxımdan bölünmüş, ikiyə parçalanmış bir iqtidar, idarəçilik sistemi var idi: “Bir qrup kommunistin fikrincə Rusiya ilə bir dövlətdə yaşamaq şəraitində respublikanın hüquqları nisbətən geniş olmalı, dəyişikliklər həyata keçirilərkən yerli şərait, milli adət-ənənələr, din və dil amilləri tam şəkildə nəzərə alınmalı, respublikanın azərbaycanlı kommunistləri tərəfindən idarə edilməsi təmin olunmalı idi. Bu qrupun ən görkəmli nümayəndəsi Azərbaycan İnqilab Komitəsinin və Xalq Komissarları Şurasının sədri Nəriman Nərimanov idi. Beləliklə, Nəriman Nərimanov Azərbaycan Kommunist Partiyası daxilində milli sapınçılıq hərəkatının əsasını qoymuşdur. “Nərimanovçuluq” kimi tarixə daxil olmuş bu ideologiya heç də təsadüfən yaranmamışdı”.

Onun millət, məmləkət, Vətən sevgisini, Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətinin ilk illərində kompleks şəkildə inkişaf etdirdiyi azərbaycançılıq Məfkurəsini özündə ehtiva edirdi. Nərimanovdan 100 il öncə Kazan və Peterburq Universitetinin Şərqşünaslıq bölümlərini qurucusu kimi tarix yaradan, əsərləri Çar Rusiyasında senzuradan kənar dərc edilən Mirzə Kazım bəy Çar Nikolayın hüzurunda tarixi bir kəlam işlətmişdi: “Şərqi xilas və tərəqqi etdirəcək insanlar Şərqin içərisindən çıxmalıdır”.

Mirzə Kazım bəy Dərbənd Şeyxülislamı Məhəmməd Qasım Kazım bəyin oğlu idi. O zamanlar, Şərq deyiləndə həm də Azərbaycan nəzərdə tutulurdu.

Nəriman Nərimanov 1920-ci ildə Azərbaycan İnqilab Komitəsinin, sonra isə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri təyin olunmamışdan öncə, 1919-cu ildə Həştərxan Zaqafqaziya müsəlmanlarının işləri üzrə komissarlığın sədri, RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının Yaxın Şərq şöbəsinin müdiri təyin olunmuş, Xalq Milli İşlər komissarının müavini işləmiş, RK(b)PMK-nın qərarı ilə Şimali Qafqazda Sovet hakimiyyətini bərpa etmək üçün aprelin 8-də yaradılan Büronun üzvü seçilmiş, Leninin göstərişi ilə Güney Qafqaz müsəlmanlarının işləri üzrə komissar təyin edilmiş, Vladimir İliç Leninlə əksər görüşlərdə Qafqaz, Şərq, Türk dünyası və Azərbaycanla bağlı məsələləri müzakirə etmişdi. “Qafqazın fəthinə baxış” “Biz Qafqaza hansı şüurla gedirik?” məqalələri ilə Qafqazda bolşevik siyasətinin konturlarını müzakirə etmiş, İran və Türkiyə ilə həmsərhəddə yerləşən Azərbaycana və azərbaycanlılara fərqli münasibət sərgiləməsini tövsiyə etmiş, onların adət-ənənələrinə, milli dəyərlərinə diqqətlə yanaşılmasını İnqilabın, bolşevik hərəkatının vacib amillərindən hesab etmişdir. Onunla eyni kürsünü paylaşan digər Qafqazlı həmfikirləri, daha doğrusu onu gözü götürməyən partiyadaşları Moskvaya, Mərkəzə, Vladimir İliç Leninə açıq-açığına etiraz məktubları yazmaqdan, teleqram vurmaqdan, hətta onu şərləyib ləkələməkdən, nüfuzuna xələl gətirmək üçün siyasətçiyə yaraşmayan addımlardan da çəkinməmişdilər ki, bu barədə pedaqogika üzrə elmlər doktoru Zəhra Muradova “Respublika” qəzetinin 2020-ci il 29 iyul tarixli sayında dərc olunan “Nəriman Nərimanov” adlı məqaləsində qeyd edir: “Nərimanovun gəlişi ərəfəsində Orconikidze və Kirov Leninə teleqram göndərərək, “bütün Qafqaz və daha geniş ərazi üçün səlahiyyət” istəmiş, həm də “Nərimanova belə səlahiyyət verməməyi” məsləhət görmüşdülər. Nərimanovun gəlişindən əvvəl Naxçıvan qəzasından başqa, demək olar, bütün Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmuşdu…”

“Nərimanovçuluğa” daha doğrusu, azərbaycançılığa qarşı savaşda Orconikidze və Kirov daha qüvvətli idi. Onların mövqeyini dəstəkləyən Mikoyan, Mirzoyan, Sarkis Sarkisyan, hətta “sapı özümüzdən olan baltalar” – Ruhulla Axundov, Əliheydər Qarayev kimi solçu mövqeyi ilə Moskvanı dəstəkləyən, Nərimanovun sağçı, sapıncı, “Nərimanovçu” qrupuna daxil olan Möhsün Qədirli, Mircəfər Bağırov, Sultanməcid Əfəndiyev, Dadaş Bünyatzadə kimi milli-mənəvi dəyərlər, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda Mərkəzin üzərinə yeriyən, Zəngəzurun, Qarabağın, Naxçıvanın Ermənistana, Zaqatalanın Gürcüstana birləşdirilməsini, Bakını müstəqil şəhər kimi qalmasını, Azərbaycanın Cənubi Qafqaz Federasiyasına daxil olmasının əleyhinə çıxan, bunun üçün açıq-açığına mübarizə aparan yerli kommunistlər daxil idi. Aparılan araşdırmalar da sübut edir ki, Nəriman Nərimanovun Azərbaycandakı siyasi hakimiyyəti dövründə sağçılar və solçular arasında “soyuq müharibə” davam etmiş, solçular “Nərimanovçuluğu” məhv etmək, milli kadrları sıradan çıxarmaq üçün bütün imkanlarını səfərbər etmişlər. İş hətta o həddə çatmışdır ki, Nəriman Nərimanov dəfələrlə istefa ərizəsi yazmağa məcbur olmuşdur.

Nərimanov “nərimanovçuluq” kodeksinə, azərbaycançılıq məfkurəsinə söykənib milli mənlik, milli kimlik uğrunda mücadilə etdi

Proqramın yazılmasında, Qafqazlara gəlişində xüsusi rol oynayan Şura hökuməti, Mərkəz, Moskva, Vladimir İliç Lenin şübhəsiz ki, Nərimanovun haqlı olduğunu bilir, ancaq milli maraqlara söykənən mövqeyini ona bağışlamırdı. Nərimanovun isə istefa ərizələri yazmaqdan başqa yolu yox idi. O, ancaq bu vasitə ilə Vladimir İliç Leninin Mərkəzin diqqətini Azərbaycana, onun problemlərinə yönəldə bilərdi. Digər bir fakt isə bu idi ki, Nərimanovun ölkənin baş kommunisti Vladimir İliç Lenin yanında əsl kommunist partiya qurucusu kimi xüsusi nüfuzu var idi. Bu səbəbdən də onun Moskvaya ünvanladığı tarixi məktubları, istefa ərizələri diqqətdən kənar qalmır. Qaldırdığı məsələlər müzakirəyə çıxarılır, Orconokidzenin, Mikoyan və Mirzoyanın, Kirovun təhdid dolu çıxışlarına baxmayaraq komissar Nərimanovu siyasi səhnədən birdən çıxarmaq, tutduğu vəzifədən kənarlaşdırmaq olmurdu. Bu digər ucqarların, orada fəaliyyət göstərən kommunistlərin Mərkəzə inamını itirərdi. Tarix elmləri doktoru İlqar Niftəliyev Solçuların Nərimanovu ittiham etdikləri məsələlər barədə rəsmi sənədlərə istinad edərək qeyd edir: “Sollar” hesab edirdi ki, Azərbaycan kəndində inqilab tam baş verməmişdi. Bunun üçün bəy mülklərini yandırmaq və beləliklə kəndlilərə inqilabın baş verdiyini hiss etməyə imkan vermək lazımdır. Sonralar böyük və kiçik burjuaziyaya bölünmədən tam müsadirənin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Sağlar burjuaziyanın ilkin siyahısı və dəqiq ünvanlarının tərtib olunmasını və bu məlumatlar əsasında müsadirənin keçirilməsini təklif edirdi. İdarəetmə orqanlarının və əsas müəssisələrin işçilərinin milli tərkibi məsələsi də, sollara qarşı ittiham siyahısında idi. Azneftin və Bakı Sovetinin tərkibi əsasən qeyri-millətlərdən ibarət idi. Savad baxımından müsəlman fəhlələr ermənilərdən, gürcülərdən və ruslardan geridə idilər. Bunu nəzərə alaraq Nərimanov müsəlmanların səviyyəsini rus işçiləri səviyyəsinə qaldırmağı təklif edirdi ki, sonradan onlar dövlət quruculuğunda fəal iştirak edə bilsinlər. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra Borçalı qəzasında Qızılhacılı qəza məktəbini quran, Bakıya, böyük şəhərə də məktəb açmaq məqsədi ilə gələn, Həbib bəy Mahmudbəyov, Sultan Məcid Qənizadə ilə birlikdə Həsən bəy Zərdabinin, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin arzularını gerçəyə çevirən, Rus-tatar və Realnı məktəbdəki fəaliyyətinə görə III dərəcəli Stanislav ordeninə layiq görülən, haradaa yaşamasından, çalışmasından asılı olmayaraq Ustad-Müəllim müqəddəsliyi yaşayan “Nadanlıq” əsərində qeyd etdiyi kimi “bəşəriyyətin geridə qalmış hissəsinə qüvvəsi çatdığı qədər kömək etmək” barədə düşünən, hətta RSFSR-nin ən ali kürsüsündə əyləşəndə belə, millət, məmləkət naminə bu andına sadiq qalan, 1924-cü il martın 20-də Moskvada partiyanın siyasi bürosunda “Neftdən gələn gəlirin böyük bir hissəsini Azərbaycanda maarifin və səhiyyənin inkişafına xərcləməsi məsələsini qaldırdı. F.Djerjinskinin etirazına baxmayaraq buna nail olan, öz tövsiyələrini Bakıya Xalq Komissarları Sovetinin sədri Qəzənfər Musabəyova ünvanlayan Nəriman Nərimanov “nərimanovçuluq” kodeksinə, azərbaycançılıq məfkurəsinə söykənib milli mənlik, milli kimlik uğrunda mücadilə etdi. Mücahid ömrü sürdü, Şəhid ucalığı, müqəddəsliyi yaşadı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQ ƏDƏBİYYATINI TANIDAQ layihəsində bu gün Britaniya və Amerika uşaq şeirindən seçmələr təqdim ediləcək.  Şeirləri ingilis dilindən tərcümə edən Şahin Xəlillidir.

İlk olaraq tanış olacağınız şeir Uinston Çörçillə aiddir. “Yazıq küçük Puqi-Vud” adlanır. Təəccübləndiniz, deyilmi? Böyük Britaniyaya uzun illər rəhbərlik etmiş bu şəxsin şeir yazmasını yəqin çoxlarınız bilmirdi.

Uinston  Çörçill

(1874-1965)

Böyük Britaniya

Yazıq küçük Puqi-Vuq

Nə olubdur, bilən var,

Bu yazıq Puqi-Vuqa?!

Ver yeməyi tavada,

Öp üzündən, qucaqla.

Tez ol, axtar hər yanı,

Tapıb gətir dərmanı.

Çək üstünə palazı,

Qızdırması azalsın.

Getsin azar-bezarı,

Puqi-Vuq da sağalsın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən bir şey səni düşündürmək üçün çox ciddi olmağa ehtiyac duymur. Bəzən sənə həyatın ən sərt həqiqətlərini yumşaq animasiya cizgiləriylə göstərir. Və sən... gülərkən içində nəsə çatlayır.

Rick and Morty məhz bu çatlaqdan içəri girir. Bu yazılar bir seriyadır.

Sadəcə bir animasiyanı yox, onun içində gizlənmiş fəlsəfəni, psixologiyanı, sarkazmı, insanın daxili fırtınalarını, modern dünyanın absurdluğunu, ailənin dağılmasını, sevginin mövcud olub-olmadığını, əxlaqın parçalanmasını — qısası, insanı anlamağa yönəlmiş bir seriya.

Biz artıq sadəcə izləyici deyilik. Biz artıq o portalın içindəyik.

Və bu portaldan keçmək, ekranda deyil, öz içimizdə baş verir. Burada izah olunanlar cizgi film deyil, bəşərin qırılmış tüküdür.

Rik, sən demə, sadəcə alim deyilmiş. O, Tanrıyla vuruşmuş, ailəsindən qaçmış, özünü hər versiyada yenidən tərk etmiş travmatik bir insan imiş. O, şüşədə gizlənən utancaqlığımız, sevilmək istəyib də “mənə toxunma” deyən tərəfimiz imiş. O, istedadın içində boğulan kimsə imiş. Və ən betəri, hər şeyi anlamış, amma heç nə edə bilməyəcək qədər gecikmiş biri imiş.

Morti isə sən demə sadəcə qorxaq yeniyetmə deyilmiş. O, içimizdəki uşaq imiş. Dəyişmək istəməyən, dəyişdikcə çirklənən tərəfimiz. Rikin yanında qalaraq, özünü itirən, amma Rikin də içini saxlayan güzgü imiş.

 Bəli, "Rick and Morty" çox əyləncəlidir. Amma bəzən bu əyləncə səni gecənin bir yarısı köhnə mesajlara baxmağa, sevdiyin insanı niyə itirdiyini düşünməyə, ya da özünü niyə bu qədər tənha hiss etdiyini soruşmağa vadar edir. Çünki bu serial bizimlə zarafat etmir. O, bizə zarafatla həqiqəti deyir.

Bu yazı sadəcə bir serial analizi olmayacaq. Hər bölüm, hər personaj, hər portal içimizdəki bir məsələdir. Bəzən bir insanın sevgidən necə qaçdığını, bəzən ailə bağlarının necə pozulduğunu, bəzənsə sadəcə “mən kiməm?” sualının içində boğulmağı danışacağıq. Bunu oxuyarkən sən Rik ola bilərsən.Yaxud Morti.

Yaxud Samer, Bet, Bördperson... Amma sonunda hamımız bir şeyi anlayacağıq, biz bu hekayədə varıq. Çünki bu animasiya yox, bu xatırlamadığımız xatirələrimizdir.

Rick bir obraz deyil. O, bir diaqnozdur. O, bir insanın ağlının sərhədini keçdikdən sonra qarşılaşdığı boşluğun cizgisidir. Elmdə ən yüksək zirvəyə çatmış, zaman və məkanla oynaya bilən bir adam... amma tək. Dərin, içi bomboş bir təkliyin içində boğulan, süni gülüşlərlə örtülmüş, daimi sarkazmın içində gizlənmiş bir faciə. Çünki Rick çox şey bilir. Bəlkə də həddən artıq çox. Və bu dünyada, ya da milyardlarla paralel kainatlarda bir həqiqət dəyişmir:

Bilən insan daha çox əziyyət çəkir.  Sən də hiss etmisən, deyilmi? Bəzən səhər durursan, hər şey öz yerindədir. İşin, dərsin, ailən, telefonun, planların... Amma içində qəribə bir hiss var. Boşluq. Nə qədər insanla əhatə olunsan da, sanki sən o insanların arasında yoxsan. Danışırsan, amma səni heç kim eşitmir. Gülürsən, amma o gülüş sənin dodaqlarından yox, maskandan gəlir. İçindəki səs sakit dayanır: “Sən artıq bir obrazsan. Və bu serialın rejissoru belə deyilsən.”

 Rik də bir obrazdır, amma çoxumuzdan fərqli olaraq o, bu obrazda qapalı qalmayacaq qədər ağıllıdır. O, maskanı çıxarır. Gülür, amma gülüşünün içində ölüm var. Söyür, amma o söyüş, bütün kainatın mənasızlığına üsyandır. Sevir, amma sevgisinin hər formasında özünü itirir. Və sən bu adamın özünü necə hiss etdiyini başa düşürsənsə, demək sən də az da olsa “Rick”sən. Sadəcə fərq ondadır ki, sənin portal silahın yoxdur. Sən paralel kainata keçib hər şeydən qaça bilməzsən. Sən səhər durub metroya minirsən. Rick isə ulduzlara tüpürüb içki içir. Biraz mənim kimi.. Bizim portal silahımız təslim olmamaqdır.

 Rik bunu bacarmır. O, çoxdan təslim olub. Həyatın içindəki məntiqsizlik, axmaq qaydalar, sistemin saxtalığı, insan münasibətlərindəki səthilik onu içdən çürüdüb. Və o qərara gəlib ki, "Əgər dünya bu qədər mənasızdırsa, mən niyə onu ciddi qəbul etməliyəm?"  Bax, bu cümlənin içində bir inqilab yatır. Bu cür bir düşüncə insanı azad edə bilər, ya da məhv edər.  Rikin faciəsi bundadır, o azad olub... amma hədsiz azadlıq insanı zəncirdən çox daha çox ağrıdır.  İndi sən düşün dostum, sən həqiqətən də azad olsaydın, hər şeydən, sosial rollardan, ailənin gözləntilərindən, öz qorxularından azad olsaydın...Nə edərdin? Hara gedərdin? Kimi sevərdin? Kim olardın?  Bəlkə də cavabın yoxdur. Və bu da səni Rikdən ayıran tək şeydir. Çünki Rik cavab tapıb. Və o cavab: heç nədir.

 O, kainatın ən ağıllı adamıdır. Bir zərrə hissəciklə bütün fizika qanunlarını tərsinə çevirə bilər. Ölümü dondura, həyatın molekulyar şifrəsini yenidən yaza bilər. Amma hər səhər oyananda, əlində bir şüşə içki var. Və hər gecə yatmazdan əvvəl, gözləri dolur... heç kimin görmədiyi bir şəkildə. Rikin özünü məhv etmə səbəbi, sadəcə depressiya deyil. O, öz ağlının yaratdığı cəhənnəmdə yaşayır. Bax, bu cəhənnəm nədir, bilirsən? Hər şeyi bilmək, amma heç nəyə inanmaq istəməmək. Çünki əgər hər şeyin bir izahı varsa, sevgi də, ailə də, inam da sadəcə kimyəvi reaksiyalardırsa, onda niyə yaşayaq? Əgər həyatın sonunda hər şey sıfırlanırsa, niyə bu qədər "doğru" olmağa çalışaq? Əgər bir paralel kainatda sənin ailən səni tanımırsa və başqa birində sənin uşağın belə mövcud deyilsə,onda sən kimə və nəyə görə yaşayırsan? Rik cavab tapmır. O, hər şeyin mənasızlığını dərk etdiyi üçün içir. Öz beynindən, öz düşüncəsindən qurtulmaq üçün. Hər axşam sanki öz “varlıq şüurunu” öldürür. Çünki bu şüur, ona ağrı verir. Və bu ağrı, bəlkə də ən ağır olanıdır.. Heç nəyə inanmamaq.

 Bəziləri deyəcək: “Əgər belədirsə, niyə intihar etmir?” Çünki Rik hələ də bir ehtimalın arxasınca qaçır. O, bəlkə də hər şeyin boş olduğuna inansa da, bir parıltı axtarır. Bəzən bunu Mortidə görür, bəzən Betdə, Bəzən də... keçmiş eşqində. Bax bu çox vacib məqamdır.

Rik bir vaxtlar sevmişdi. Həqiqətən. Və onun həyat yoldaşı öləndə, bütün kainatlar onun üçün dondu. Ən ağıllı adam olmaq, həyatını xilas etmədi. Portal silahı belə onu sevdiyi qadının itkisindən qoruya bilmədi.Ən dəhşətlisi də budur, o qadını o qədər sevirdi ki, onun öldüyü anda öz hisslərinə nifrət etməyə başladı. Və həmin andan sonra Rik bir qərar verdi,mənəvi cəhətdən ölmək. Hər içki qurtumu ilə bir hissəsini daha boğmaq. Hər sarkazmla bir az daha uzaqlaşmaq. Heç kimə bağlanmamaq. Çünki bağlanmaq, zəiflidir. Və Rick zəif olmaq istəmir.

Bu animasiya, cəmiyyətə də bir güzgüdür. Bəlkə sən, mən, biz Rik qədər ağıllı deyilik. Amma çoxumuz eyni yolu seçmişik. Özümüzü gündəlik qaydalarla, sosial şəbəkələrlə, karyera planlarıyla, zarafatlarla boğuruq. Əslində isə içimizdə bir "Rick" oturub, soruşur:“Bunların nə mənası var?” Amma Rikin hekayəsi bizi həm qorxudur, həm təsəlli verir. Çünki onunla özümüzü tanıyırıq. O, hər şeydən qaçır, amma hər dəfə yenidən geri qayıdır. Morti üçün, Bet üçün... bəzən isə sadəcə bir səbəb tapmaq üçün. Bax, bu da onun ən böyük paradoksudur: Hər şeyin mənasız olduğunu bilir, amma hələ də səbəb axtarır.

Və bir də, Morti var.. Səhnəyə ilk baxışda Morti, tipik yeniyetmədir. Utancaq, səsini çox yüksəltməyən, bəzən qorxaqlığı ilə adamı əsəbiləşdirən bir uşaq. Rikin yanında demək olar ki, daim arxa planda qalır. Ətrafında portallar açılır, zaman çökür, kainatlar yox olur. Morti isə sadəcə “Riiiiikk!” deyə qışqırır. Amma... bu səthi görüntünün altında bir dəyişən şüur yatır. Və bu şüur bir gün partlayacaq. Çünki Morti qorxaqlığının içində vicdan daşıyan bir obrazdır. O, bəzən “yox” deməyi bacarır. Rikə qarşı çıxmaq üçün əllərində lazer silahı olan yadplanetlilərə ehtiyac yoxdur. Mortinin “Riiiik, bu doğru deyil!” deməsi bəzən bütün kainatı silkələyir. Bu da vacibdir. Rik dünyanı dəyişə bilər, amma Morti onu sorğulaya bilər. Bu sorğu isə çox vaxt, dünyanı dəyişməkdən daha təhlükəlidir.

  Cəmiyyətlərdə də belədir, dostum. İnqilabları çox vaxt ağıllılar yox, vicdanlı orxaqlar başlayır. Onlar əvvəlcə qorxurlar, çəkinirlər... sonra birdən görürsən ki, sistemə qarşı ilk daşları onlar atır. Morti də bir metaforadır. Zəif görünənlərin içində gizlənmiş güc.

 Bir epizodu var. Morti bir nöqtədə başqa kainatdan gələn öz "alternativ versiyasını", daha güclü, daha amansız, daha “Rikləşmiş” bir Mortini görür. “Evil Morty”. Bu versiya Rikə qarşı çıxır, sistemi dağıdır, planlar qurur, və ən qorxulusu, inanmır. O, artıq sevgi, ailə, həqiqət kimi anlayışlara gülür. Yəni… Rikin klonudur.

 Bu da sualı doğurur. Zəiflikmi daha yaxşıdır, yoxsa ağrının içində gücə çevrilmiş qaranlıqmı? Morti zamanla seçir, qorxaq olmaq, amma insan qalmaq. Yəni bəzən “yox” deməyi, “getmirəm” deməyi seçir. Bu cəsarətdir. Bəlkə də Rikin belə edə bilmədiyi bir cəsarət.  Rik beyni ilə hökm edir. Morti qəlbi ilə. Və hər ikisi bu dünya üçün lazımdır. Çünki biri olmadan digəri ya vəhşiləşir, ya da boğulur.

 Cəmiyyətə mesa isə məncj burdadır: Sən zəif ola bilərsən. Sən qorxa bilərsən. Amma sən “yox” deyə bilirsənsə,dünyanın ən güclü silahına maliksən. Vicdana.

  Rikin bütün kainatları gəzdiyi portal silahı var. Amma heç bir portal onu keçmişindəki o qadına qaytara bilmir. Rik bir qadını sevmişdi. Həqiqətən. Dərindən. Fəlsəfi və fiziki qanunları pozacaq qədər. Onu itirəndən sonra isə heç bir paralel kainat onu tamamlaya bilmədi.

 O qadın kim idi? Biz adını çox eşitmirik. Hətta bəzi epizodlarda onun varlığı belə şübhə altına alınır. Bəzilərinə görə, bu qadın, Rikin həyat yoldaşıdır. Bəzilərinə görə isə, Rikin içində yaratdığı bir xatirə illüziyasıdır. Çünki insan bəzən itirdiyi adamı yaşatmaq üçün, onu artıq özü uydurur. Və Rik kimi bir dahi, bunu ən yaxşı şəkildə bacarar.

 Onu unuda bilmir. Çünki...O qadın Riki hələ insan ikən sevmişdi. Yəni o qadın, Rikin içkiyə başlamadığı, qızına nifrət etmədiyi, əqidəsini itirmədiyi dövrdə, yəni Rikin ruh sahibi olduğu bir dövrdə yanında idi. Bu qadının ölümü (və ya yoxluğu) ilə Rikin içindəki ruh da ölməyə başladı. O vaxtdan bəri Rik sevməyi dayandırdı. O, bəlkə də sevir amma bunu qəbul etmir. Çünki qəbul etsə, yenidən itirmək riski var. Və o, bir dəfə dağıldı. İkinci dəfə dağılsaydı... bəlkə də kainatlar dağılardı. Onun həmin qadına olan eşqi, sadəcə bir romantik hekayə deyil. Bu, onun sonuncu inamıdır. Rik çox şeyə inanmır, Tanrıya, sevgiyə, ailəyə, dostluğa… Amma bəlkə də içində bir parça, o qadının gülüşünə hələ də inanır. Hər dəfə boş otaqda oturub içkisini qaldıranda, sanki onunla “fövqəltəbii” bir kədər paylaşır. Sözsüz bir dialoq. Hər cümləsi içkini bir az da acılaşdıran... O qadın, Rik üçün qayıtmaq istədiyi tək zamandır. Amma nə qədər ağıllı olsa da, zaman maşını belə tikmir. Çünki Rik bilir, zamana qayıtmaq, o qadını qaytarmaz. Çünki bəzən insan birini itirəndə, sadəcə onu yox, özünün bir hissəsini də itirir. 

 Bu, cəmiyyət üçün də bir simvoldur. Bəzən birini sevirik və itiririk. Sonra uzun illər özümüzü dəyişirik, sərtləşirik, “mən indi daha güclüyəm” deyirik. Amma gecənin bir vaxtı, otaqda tək qalanda, onun səsi yenə də beynimizdə əks-səda verir. Çünki bəzi insanlar unudulmur. Onlar bir şəxs olmur, bir zaman olur. Ən gözəl, ən həzin, ən yarımçıq zaman.

 Rik bu eşqin altında əzilib, amma bu eşq onu insan da saxlayıb. Daxilindəki o yanıq, onu içkidən qoruyur, onu dağıtsa da, yenidən qurulmaq üçün səbəb verir. Rik və Morti kainatında ən sarsıdıcı anlardan biri "Evil" Morti ilə tanışlıqdır.

Çünki bu obraz sadəcə bir alternativ Morti deyil, bir ideologiyadır. Qarşısında dayanan sistemin içindən çıxmış bir üsyan. Əzilmiş, idarə edilmiş, istismar olunmuş, təkcə Rik tərəfindən yox, bütün bir sistem tərəfindən formalaşdırılmış bir Morti..

 Mortilər bu kainatda zəifdir. Riklər güclü.

Mortilər qorxur. Riklər idarə edir.

Və bütün "Rick and Morty" kainatı da bu sistemin üzərinə qurulub.

Evil Morti bu nizamı sındırmaq üçün gəlir. O, yalnızca güc istəmir, azadlıq istəyir. Amma azadlığın dəyəri dəhşətli dərəcədə bahadır.

 O, Riklərə nifrət edir. Hətta Mortilərə də. Çünki o, insanlara deyil, şəxsiyyətsizliyə, sürü olmağa nifrət edir. Evil Morti deyir: "Əgər hər kəs eyni taleyi yaşayacaqsa, fərq yaratmağın nə mənası var?”

Bu sual cəmiyyətlərə də tanışdır. Eyni məktəb, eyni iş, eyni həyat... Sonda isə "sən" yoxsan, sadəcə "onlardan biri" var. Sistemin bir nömrəsi. Evil Morti bu nömrədən imtina edəndir. Amma... Onun azadlıq uğrunda savaşı, empatiya hissini öldürüb. O, dünyanı dəyişmək istəyərkən öz içindəki insanı itirib. Əgər Rik ağlın tiranıdırsa, Evil Morti azadlığın zalımıdır. Bu bizi ekzistensial bir dilemmanın ortasına gətirir:  Azadlıq üçün nə qədər pis ola bilərik? Və bəzən sistemdən çıxmaq, bizi daha yaxşı edir, yoxsa daha qəddar?

 Bax, dostum, məncə, burada çox dərin bir məsaj yatır. Bəzən sistemə qarşı çıxanlar, sistemin yaratdığı travmalardan o qədər zədələnir ki, özləri yeni sistemə çevrilirlər. Evil Morti Rikin zülmünə qarşı çıxır, amma sonda Rikdən daha soyuq, daha amansız olur. Çünki nifrət, çox zaman azadlığın yan təsiridir. Əgər sevgiylə tarazlaşdırılmasa. Evil Morti, bu cəmiyyətin radikallaşmış vicdanıdır. Əvvəlcə həssas idi. Əzilmişdi. Sonra içindəki duyğuları silib yerinə soyuq riyaziyyat və üsyan yerləşdirdi. Bu da onu sistemin tənqidçisi yox, sistemin əksi elədi.

O, bizi bir sualla daha baş-başa qoyur: "Ədalət istəyən biri, zalım olmağa başlayanda, biz kimin tərəfindəyik?*

Bəzən cəmiyyətlər də belə dəyişir;

Azadlıq deyib tiranlığa çevirənlər…

Ədalət deyib diktatura quranlar…

Hiss deyib hər kəsi yandıranlar…

Evil Morti bu sualların bədən tapmış halıdır.

Rikin nihilizmi səssiz bir təslimiyyətdirsə, Evil Mortinin nihilizmi aktiv bir intiqamdır. İkisi də ruhunu itirib, biri içkidə, biri müharibədə.

Rik və Mortiyə baxarkən çoxları sadəcə gülür. Portal silahı, axmaq növlər, ağlasığmaz səhnələr… Amma bir az dərinə baxanlar üçün bu serial bir güzgüdür. Bəli, gülürük. Amma bəlkə də... öz halımıza.

Bəs yaxşı, cəmiyyət içindəki Riklər kimlərdir?

Ağıllı, sarkastik, lakin dərin bir yorğunluq daşıyanlar. Hər şeyə ironiya ilə yanaşanlar. Ümidlərini itirmiş, lakin hələ də gözləməyə davam edənlər. Onlar sevə bilmir, çünki sevdikləri hər şey bir gün ya dəyişir, ya da ölür. Ona görə də Riklər sevməyi özlərinə lazımsız zəiflik kimi göstərirlər. Halbuki hər gecə içdikləri şey içki yox, öz vicdanlarıdır.

Bəs Mortilər kimlərdir?

Əvvəlcə sadəlövh, inanmağa meyilli. Dəyərləri var, lakin çox zaman bu dəyərlər güc qarşısında əzilir. Morti cəmiyyətin ortalama gəncidir, istismar olunan, istifadə olunan, amma içində daha yaxşı biri olmaq istəyən. Əgər Rik təslimdirsə, Morti hələ də dirənişdir.

Evil Morty isə…

Bizim içimizdəki radikal təbiətdir. Uşaqlığımızda bizə edilən haqsızlıqlardan doğan böyük qəzəb. Bəzən bu qəzəb bizi haqlı edir, bəzən haqsızlara çevirir.

Rik və Morti kainatı, əslində bizim gündəlik həyatımızın ekstremallaşdırılmış versiyasıdır. Səhər yuxudan duran, amma niyə durduğunu bilməyən Riklər.

Dərsə və ya işə gedən, amma əslində hara getdiyini bilməyən Mortilər.

Azadlıq deyə-deyə ürəyi buz tutan Evil Mortilər.

Yumorla bəzədilmiş bir depresiya içində yaşayırıq.

Rik deyir: “Kainatda heç nəyin mənası yoxdur. Ona görə də narahat olmağa dəyməz.”

Biz isə deyirik: “Əgər heç nəyin mənası yoxdursa, bəs niyə hələ də hiss edirik?”

Rik və Mortiyə gülmək bir növ müdafiə mexanizmidir. Çünki hər həqiqət ağrıdır, və yumor ağrını yüngülləşdirən maskadır. Serial bizi tənqid edir, amma zarafatla. Yəni deyir: “Sən gülürsən, amma bilirsən ki, danışdığım səndən gedir…” Bu, Dostoyevskinin də toxunduğu məsələdir. İnsan hər şeyə alışa bilər. Hətta mənasızlığa da. Rik isə alışanlardan biridir. Morti isə hələ də etiraz edənlərdən.

Bu hissədəki sual budur: "Biz Riklə zarafat edirik, yoxsa Rik bizə gülür?"

Rik Sançez, kainatlararası səyahət edə bilən, tanrını inkar edən, ölümdən qorxmayan bir məfhumdur. Amma eyni zamanda bir stəkan içki ilə ağlayan, sevdiklərini uzaqlaşdıran, tənhalıqdan çürüyən bir adam. O qəhrəmandır, çünki hamını xilas edə bilər. O günahkardır, çünki heç kimi xilas etmək istəmir. O yalnızdır, çünki özünü belə sevməyə cəsarət etmir.

 Rik bütün kainatı anlasa da, özünü anlaya bilmir. Ona görə də elmə sığınır, özünü "ən ağıllı" adlandırır. Çünki bu, onu "ən hissiz" olmağa məcbur edir. Hər şeyi bilmək, hiss etməməyə bilet kimi işləyir onun üçün. Halbuki əsl bilik, hiss etməklə başlayır. Rikin bütün kainatı gəzməsinin səbəbi, bir yerə çatmaq deyil. Heç yerdə qala bilməməkdir. Çünki dayansa, düşünsə, hiss etsə… Öz içindəki boşluqla üz-üzə qalacaq. O boşluq ki, nə Bet, nə Samer, nə də başqa bir varlıq onu doldura bilməz. Rik sevir. Sadəcə bu sevgini tanıya bilmir. Övladını, nəvəsini, hətta bəzən cizgi pişiyini belə... Amma hər dəfə bu sevgini ağlın süzgəcindən keçirir.Çünki zəif görünməkdən qorxur. Çünki zəiflik, insan olmaqdır. Və o, insan olmaq istəmir. Amma bəzən bir anlıq susur. Gözləri dolur. Nə deyəcəyini bilmir. Orada Rik yox, yalnız bir adam dayanır. Adı Rik olsa da, o sənin atan, qardaşın, dostun, bəlkə də özünsən.

Rikin hekayəsi, insanın hekayəsidir. Düşünən, dağıdan, yaradan, qorxan... Hər şeyə güldüyü halda, içində həmişə ağlayan. O bizə deyir:

“Ən ağıllı olmaq heç nəyi dəyişmir. Əgər ürəyində sevgi yoxdursa, sən də yoxsan.” 

Sonda bizə bir sual qalır.  Rick əslində bizdən biridir, yoxsa biz onsuz da Rikin bir versiyasıyıq?

Və ya bəlkə hər kəsin içində bir Rick yatır. Sadəcə kimimiz onu gizlədirik, Kimimiz isə portalı açıb, onu azad buraxırıq. Bütün bu sözlər, epizodlar, güldüyümüz səhnələr və Rikin içkili halı... Əslində bunların heç biri sadəcə bir animasiya deyilmiş. "Rick and Morty"  rəngli, qarmaqarışıq, ironiyaya bürünmüş bəşəriyyətin manifestidir. O, bizə kainat haqqında nəsə öyrətmək istəmir. O, bizi öz içimizdəki kainatla üzləşdirmək istəyir.

 Sən Rikə baxanda əyləndiyini zənn edirsən, dostum. Amma bəlkə də beynindəki bir hüceyrə səssizcə sənin qulağına pıçıldayır ki, "bu adama niyə belə simpatiya hiss edirsən? Niyə onun bədbinliyində özündən bir şey tapırsan?” Çünki Rik, özünü anlamış, amma qəbul etməmiş insandır. Və əslində hamımız bir gün o nöqtəyə gəlirik.

Bütün cavabları tapdığımız, amma niyə axtardığımızı unutduğumuz yerə.

 Rikin içki şüşəsi bir simvoldur. O, sadəcə alkoqol içmir. O, öz xatirələrini boğur. Əvvəlcə sevdiklərini itirib. Sonra özünü. Ən sonda isə ümidi. Bax, əsl faciə də buradadır. Rik hər şeyi edə bilər. Kainatları yarada, zamanla oynaya, tanrıları aşa bilər. Amma bir qadına, yalnız bir qadına, "qal" deyə bilməz. Çünki qorxur. Çünki hər ayrılıq onun üçün bir yenidən yox olmaqdır.

İndi gəl, bu hekayəyə bir də başqa yöndən baxaq. Morti bizim saflığımızdır. Rik o saflığın əzik, qırılmış gələcəyidir. Yəni bu hekayə bir neçə nəfərin yox, bir insanın daxili savaşıdır. Və hər dəfə portal açıldıqda, sən ya keçmişinlə qarşılaşırsan, ya da özünü tərk edirsən. Hər versiya sənə daha da yad gəlir. Çünki... sən dostum, mənim kimi özünə yadlaşmısan. "Rick and Morty" bizə bunu demir. Amma baxaraq hiss etdirir. Bəzən sənin ən böyük düşmənin sənin ən yaxın versiyandır. Sən özünə qarşı çıxırsan, sən özünlə vuruşursan, sən özünü alt-üst edən bir gücə çevrilmisən. Multik versiyalar, variantlar, əvəzedicilər...  Bütün bunlar sənin öz üzünə baxmaqdan qaçdığın yollardır.

Və sonra gəlirik o suallara. Azadlıq nədir? Ailə nədir? Sevgi nədir?

 Mən kiməm? Rik bu sualları cavablamır. Çünki heç bir cavab yetmir.

Çünki bəzən doğru sual vermək, cavab tapmaqdan daha çox insan edir bizi.

 O gülüşlərimizin altında bir sarsıntı gizlidir. Çünki gülürük, amma dodaqlarımızın kənarında həmişə bir “kaş…” qalır. Kaş Rik özünü bağışlaya biləydi. Kaş Morti o saf halını qoruya biləydi. Kaş Evil Morti yalnız intiqamdan ibarət olmasaydı. Kaş biz... bu qədər içimizdə yalnız qalmasaydıq. Axı bəlkə də portal silahı heç vaxt mövcud olmayıb. Bəlkə də bu serial, qapıları açan silah deyil, güzgüdür. Sənə özünü göstərən, səndə gizlənən Riki, ağlayan Mortini, dirəniş edən Sameri ortaya çıxaran bir güzgü. Və bu güzgü bizə bir şeyi fısıldayır:

 “Gəzmədiyin kainatlar qalmaya bilər. Amma hələ də gəzə bilmədiyin bir yer var… Öz için.”

 "Rick and Morty" uydurma bir dünyadır, bəli. Amma içində gəzdirdiyi duyğular, bizim reallığımızdır. Düşüncənin sərhədsizliyi ilə hissin boşluğunu eyni anda yaşadan,çox güldürüb, azca ağladan və səssizcə ürəyimizə deyən:

 “Əgər hər şey mənasızdırsa, bəs niyə hələ də bu qədər hiss edirik, ha?”

İndi portal bağlandı. Əsl sual budur:

  “Bu səfərdə Rik dəyişdi? Yoxsa sən?”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

O, 1985–1990 cı illər ərzində Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunda böyük sənətkar Şövkət Ələkbərovanın sinifində təhsil alırdı. Təhsil aldığı illərdə görkəmli xanəndə Səxavət Məmmədovun rəhbərlik etdiyi “Qarabağ” ansamblına dəvət edildi. Tezliklə dəyərli sənətkarla birlikdə ilk dəfə Naxçıvan şəhərində konsertdə iştirak elədi. Elə bununla da, onun ulduzu parladı...

Bu gün haqqında söhbət açdığım Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti Almaz Orucovanın doğum günüdür.

O, 2 iyun 1966 cı ildə Zəngilan rayonunda doğulub.1983-cü ildə Zəngilan rayon 1saylı orta məktəbi bitirib. Sonrakı musiqi təhsili barədə artıq sizləri məlumatlandırmışam.

1992-ci ildə Almaniya Respublikasına qastrol səfərinə dəvət edilib və xalq və bəstəkar mahnılarından ibarət ilk diski də orada buraxılıb. 1993-cü ildə Azərbaycan Muğam Teatrında işə başlayıb.

2005-ci ildə Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasına solist dəvət olunub və ilk solo konsertini 2006-cı ildə bu səhnədə verib. Azərbaycan Dövlət Xalq Çalğı Alətləri Orkestri və Mahnı Rəqs ansamblı ilə birlikdə çox dövlət tədbirlərində çıxış edib.

2010-cu ildə Türkmənistanda 21 ölkə arasında keçirilən Beynəlxalq Avaza festivalında sənət dostları ilə birgə Azərbaycan musiqisini uğurla təmsil edərək I-yer Qran Pri ilə mükafatlandırılıblar.

Azərbaycan Dövlət Televiziyasında solist kimi çalışaraq televiziyanın fondunda bir çox muğam və xalq mahnılarından ibarət ifaları var. Almaz Orucova hal hazırda Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasında solist çalışır.

Allah xeyirli ömür nəsib etsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.06.2025)