Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Bəzi adamlar özləri dərk edirlər ki, yazıqdırlar - bu faciədir. Bəzi adamlar isə özləri dərk eləmirlər ki, yazıqdırlar - bu artıq komediyadır.

2.

Ədəbiyyat həmişə nəyinsə qırıldığı yerdən başlayır. Düz yerdən ədəbiyyat başlaya bilməz.

3.

Mirzə Səfər: “Darvazamızı fələk vurubdu...”

 Ölməz Haqverdiyevin ölməz qəhrəmanı!..

4.

Əsl poeziya o poeziyadır ki, onun misralarını nəsrə çevirib cümlə şəklində vermək mümkün olmasın. Yəni, şeir qafiyələnmiş məqaləyə çevrilməsin.

5.

Vaqif Bayatlı: “Dənizin ortasında bir xəyal...

Ya o sənin gözlərinə görükür, ya sən onun.”

Obraz budur! Bədii-fəlsəfi düşüncə budur!

6.

Bundan daha dərin olmazlıq - müşkül işdir.

7.

Molyerin pyesinin qəhrəmanı Jurden günlərin bir günü xəbər tutur ki, o, bütün ömrü boyu, sən demə, nəsrlə danışırmış. Jurden səmimi-qəlbdən təəccüblənir və yanındakılardan “Nəsr? Bu nədir?” deyə soruşur.

İndi də yavaş-yavaş bəlli olur ki, biz başdan-başa qeyri-səlis düşüncə torunun içində imişik. Dilimizə, təfəkkürümüzə qeyri-səlis məntiq elə daxil olub ki, onsuz artıq mümkün deyil. O zaman riyazi uzlaşmaya görə belə çıxır ki, biz də müasir Jurdenlərik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Pərvanə Məmmədova-Kəlağayı – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

İlin hər fəsli gözəldir. Kiminə bolluq fəslidir payız, kiminin ən çox sevdiyi fəsil; A.S.Puşkin, N.A.Nekrasov, Nizami Gəncəvi kimi...

Nizami Gəncəvi yazırdı: 

Əsdi xəzan yeli, payız yetişdi,

Bağların əhvalı tamam dəyişdi.

Küləklər taladı bağçanı, bağı,

Soldu al güllərin yanar çırağı.

Arxlar kənarında otlar sapsarı,

Töküldü reyhanın şux yarpaqları.

Sanki ağaclıqda odlar qalandı,

Əlvan yarpaqları alışdı, yandı.

Yaradıcı insanlar üçün də ən məhsuldar fəsildir. Onlar bu fəslin hər elementindən ilhamlanıb gözəl əsərlər yaradırlar. Parlaq və ifadəli payız tablosunda  hər kəs  fərqli şey görür. Kimdəsə gözəl və heyrətamiz, kimdəsə ən ziddiyyətli hissləri oyadır payız.

Mən payızın gəlişinə həm sevinir, həm də kədərlənirəm. Rənglərin çalarına heyran olur və bu gözəlliyin solmasını görüb qüssələnirəm. Xatirələrin soyuq yellərini xatırladan küləkləri hiss etdikcə, həyatı yarım qalmış yarpaqları, ac qalmamaq üçün ağacdakı meyvələri dimdikləyən sərçələri, dağılmış qaranquş yuvalarını, el-obasından uzaq düşən durnaları, quşları, bir zaman  ağaclarda fərəhlə, nazla yellənən yaşıl yarpaqların indi ayaqlar altında xışıldayan xəzələ dönüşünü, tükənmiş insan kimi hər an ağlamağa hazır olan buludları, heç yerə gedə bilməyən, yağışlar altında çarəsiz islanan ağacları gördükcə, kövrəklik yaranır qəlbimdə.

Bir şeirimdə fəsilləri insan ömrünə bənzətmişdim... 

ÖMRÜN FƏSİLLƏRİ

İnsanın ömründə  vardır 4 fəsil,         

Həyatın əvvəli bahardır əsil.

Yaşayıb qayğısız uşaqlığını,

Görərsən yaz kimi şıltaqlığını.

Gülüşün hər yana  şölələr saçar,               

Körpə qönçələrin  tər güllər açar.                 

Yaz yağışıtək  töküb  göz yaşın,                  

Göyqurşaqlarına qarışar başın.

Gənclik də eşqilə edib  məharət,

Bir yay fəsli kimi verər hərarət.

Hər kəsə, hamıya qaynayar qanı,

Yalnız sevdiyinə qurbandır  canı.

Aşiq qəlb isidər  məhəbbətilə, 

Əğyarı kül edər məşəqqətilə.

Bürünər qumaşa al-əlvan gəzər,

Zövq, səfasıyla həyatı bəzər.

Elə ki, gəncliyi  yetişdi sona,

Aramsız yağışlar dost olar ona.                           

Payız xəzanını ömür bəxş edər,  

Köçəri quşlartək doğmalar  gedər.

Kiminin ağacı  verər bar-bəhər,  

Kimi “yarpaq tökər”, eyləyər qəhər.

Dağların başına sis - duman gələr,

Qəlblərə dərd, qüssə, nisgillər ələr.

Qocalıq tən olar fəslin  qışına,

Cadar torpaq bənzər üz qırışına.

Üşüdər insanı bərk soyuq, ayaz.

Görünər saçları qar kimi bəyaz.

Gecələr, gündüzlər  boran, qar olar,

Bənizi, rüxsarı gül kimi solar.

İnsanın gözündə son ümid sönər.

Yaranan hər varlıq torpağa dönər.

İnsan ömründəki nisgili xatırladan payız dumanını, çənini sevməsəm də, vurğunu olduğum şəhərimi - Şəkimi qoynuna alan dağların rəng çalarını sevirəm. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam,  "Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri. Bu dəfə də "Psixologiya və Şeir" rubrikasında gözəl bir şeiri psixoloji prizmadan təhlil edəcəyik.

Şair qonağımız Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü İqbal Nəhmət, psixoloq qonağımız isə " Empat" psixologiya mərkəzinin psixoloqu, təlimçisi Şahnaz xanım Sultanlıdır.

Şahnaz xanım Təhsildə sosial - psixoloji xidmət ixtisasını bitirib və uşaq, yeniyetmə, yetişkinlərlə bağlı müxtəlif təlimlər alıb bu sahələr üzrə təlimlər təşkil edir.

Poeziya insanın sükutda gizlətdiyi duyğularını göstərən bir aynadır.

Hər sətirdə duyğular gizlənir və bu duyğular insan psixologiyasını təzahür etdirir.

İqbal Nəhmətin "Torpağıma qarışmağa gələrsən" adlı şeirinə - poeziya nümunəsinə psixoloji güzgüdən birlikdə boylanaq.

ŞEİR:

Torpağıma qarışmağa gələrsən...

Külək əsər, yağış yağar, gün çıxar,

Bir alarsan, əvəzinə min çıxar,

Əlbət bir gün yuxuların çın çıxar,

Həqiqəti danışmağa gələrsən.

O dinləyən, sən oxuyan, mən yazan,

Qismətimi qismətinə tən yazan,

Qoy bu dəfə mən uduzum, sən qazan,

Son bir dəfə yarışmağa gələrsən.

Ömür zəhər, ya baldısa deyəcəm,

Bilmədiyin nə qaldısa deyəcəm,

Bu canımı kim aldısa deyəcəm,

Yaşadınmı? Soruşmağa gələrsən.

Arzumuzu biçə-biçə ağladıq,

Döngə döndük, küçə-küçə ağladıq,

Bu dünyada küsə-küsə ağladıq,

O dünyada barışmağa gələrsən.

Xeyli vaxtdı çevirmisən üzünü,

Əyrilərə calamısan düzünü,

Ölər olsam çatdırmasan özünü,

Torpağıma qarışmağa gələrsən.

PSİXOLOQ

Xoş gördük, Ülviyyə xanım, bu maraqlı layihənizə dəvət etdiyiniz üçün Sizə təşəkkürümü bildirirəm.

Ədəbiyyat, insan ruhunun ən incə dəhlizlərini işıqlandıran güclü bir vasitədir. Şeir xüsusilə, müəllifin daxili dünyasını, çəkdiyi əzabları, ümidlərini və mənalar axtarışını ən sıx şəkildə ifadə etdiyi bir forma kimi qarşımıza çıxır. Bu təhlildə, müasir Azərbaycan lirikasından nümunə olaraq götürülmüş, ölüm, itki, nədən və barışma kimi universal temaları ehtiva edən bir şeiri psixoloji perspektivdən təhlil edəcəyik. Şeir, "xəyal" adlı bir qəhrəmanın şüur axını formasında, dərin emosional bir səfər təklif edir.

1. Bənd: Təbiət Dövrü və Psixoloji Dirçəliş Ümidi

Şeirin ilk bəndindəki "Külək əsər, yağış yağar, gün çıxar" kimi təbiət təsvirləri, təkcə fiziki dünyanı deyil, həm də psixoloji vəziyyətləri təmsil edir. Külək və yağış, həyatın çətinliklərini və emosional fırtınaları simvolizə edir. Lakin onların ardından günün çıxması, psixoloji dirçəliş və yeni başlanğıc ümidini göstərir. "Bir alarsan, əvəzinə min çıxar" ifadəsi, Kognitiv Davranış Terapiyasında (KDT) tez-tez istinad edilən "mənfi düşüncələrin yenidən qurulması" prinsipinə bənzəyir. Burada, fərd itkiləri mütləq bir son kimi yox, gələcək inkişaf üçün bir fürsət kimi qəbul etməyə çalışır. "Həqiqəti danışmağa gələrsən" sözləri isə, psixoloji səhiyyənin əsas daşlarından biri olan "etiraf etmə" və həqiqi duyğularını ifadə etmə ehtiyacına işarədir.

2. Bənd: Münasibətlərin Qarmaşıqlığı və Təslimiyyət

İkinci bənd, keçmişdəki bir münasibətin dinamikasını araşdırır. "O dinləyən, sən oxuyan, mən yazan" ifadəsi, bir vaxtlar mövcud olan uyğunluğu və qarşılıqlı anlaşmanı göstərir. Ancaq "Qismətimi qismətinə tən yazan" sətiri, bu uyğunluğun pozulduğunu və talelərin bir-biri ilə toqquşduğunu göstərir. Bu, münasibətlərdə tez-tez rast gəlinən "psixoloji uyğunsuzluq" vəziyyətini əks etdirir. "Qoy bu dəfə mən uduzum, sən qazan" ifadəsi isə, münaqişədən yorulma və sülh əldə etmək üçün öz mövqeyindən imtina etmə kimi başa düşülə bilər. Bu, həqiqətən də, terapiyada tez-tez müşahidə olunan bir müdafiə mexanizmidir – münaqişəni dayandırmaq üçün "təslim olmaq".

3. Bənd: Ömrə Nədən və Məna Axtarışı

Üçüncü bənd, şeirin emosional zirvəsini təmsil edir. "Ömür zəhər" ifadəsi, dərin bir depressiv vəziyyəti və həyatdan bezginliyi göstərir. Bu, Varoluşçu Terapiya çərçivəsində, həyatın mənasız olduğu hissinin (anomiya) güclü bir ifadəsidir. "Bilmədiyin nə qaldısa, deyəcəm" sözləri isə, həyatın sonuna yaxınlaşdıqca fərdlərin yaşadığı "psixoloği yekunlaşdırma" (life review) ehtiyacına işarədir. Bu prosesdə insan, keçmişi ilə barışmaq, etdiyi səhvləri etiraf etmək və həyatının hesabını vermək ehtiyacı hiss edir. "Yaşadınmı?" sualı isə, həyatın keyfiyyəti və dəyəri haqqında fundamental bir sorğudur.

4. Bənd: Kədərin Coğrafiyası və Transsendental Barışma

Dördüncü bənd, kədərin şəhər məkanı ilə necə birləşdiyini göstərir. "Döngə döndük, küçə-küçə ağladıq" ifadəsi, insanın psixoloji izolyasiyasını və mənəvi azğınlığını göstərir. Bu, tez-tez depressiyada müşahidə olunan "zehni dönə-dönə düşüncələr" (rumination) ilə paralellik təşkil edir. "Küsə-küsə ağladıq" ifadəsi isə, həll olunmamış münasibət problemlərinin yaratdığı dərin kədəri göstərir. Ancaq bu bəndin ən diqqətçəkən hissəsi, barışma ümidinin ölümdən sonrakı həyata qoyulmasıdır: "O dünyada barışmağa gələrsən". Bu, fərdin bu dünyada həll edə bilmədiyi problemləri transsendental (aşkın) bir səviyyəyə köçürməsi kimi başa düşülə bilər.

5. Bənd: Qırıqlıq, Ədalət və Nəhayət, Qəbullanma

Sonuncu bənd, bütün bu emosional gərginliyin yekun nöqtəsini təmsil edir. "Çevirmisən üzünü" ifadəsi, tərk edilmə və xəyanət hissini göstərir. "Əyrilərə calamısan düzünü" ifadəsi isə, ədalət və həqiqət axtarışının simvoludur. Lakin şeir, bu emosional fırtınaların hamısını "Torpağıma qarışmağa gələrsən" ifadəsi ilə başa çatdırır. Bu, psixoloji cəhətdən "qəbullanma" vəziyyətini göstərir. Fərd, nəhayət, ölümü və həyatın keçiciliyini qəbul edir. Maraqlıdır ki, şair, hətta ölümdən sonra belə, bu münasibətin davam edəcəyini göstərir. Bu, psixoloji asılılığın və ya həll olunmamış emosional bağlılığın son ifadəsi ola bilər.

Xülasə:

Bu şeir, müasir insanın psixoloji portretini çəkməklə yanaşı, eyni zamanda insanın ölümlülüyü, məna axtarışı və barışma ehtiyacı kimi universal psixoloji mövzulara da toxunur. Şeir, fərdin daxili konfliktlərindən başlayaraq, nəhayət, transsendental bir sülh axtarışına qədər uzanan mürəkkəb bir psixoloji səfəri təmsil edir. Bu səbəbdən, şeir təkcə ədəbi bir məhsul kimi yox, həm də insan psixologiyasının dərinliklərini araşdıran bir sənəd kimi dəyərləndirilə bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

"5-ci kolon" nədir?

Çox insan mənasını bilmədən "5-ci kalon" ifadəsini işlədir.

Gəlin, bu sözün mənşəyinə, tarixinə baxaq.

1936-1939-cu illərdə İspaniyada ordu generalı olan Fransisko Franko demokratik hökumətə qarşı çevriliş həyata keçirdi. Ölkədə vətəndaş müharibəsi başlandı. Madrid şəhəri üç il boyunca hücuma məruz qaldı.

Nəhayət hökumət zəif düşdü, ordunun dörd kolonu şəhəri mühasirəyə alanda, Frankonun yaxını general Emilio Malo çıxış edir və deyir ki, biz 4 kolon ilə hücuma keçsək də, əsas işi içəridə 5-ci kolonna edib. 5-ci kolon kimlər idi?

Daxildə olan təxribatçı, şantajçı, hadisələri böyüdən, insanları vahiməyə salan, ordunu mənfi təbliğ etməklə, əslində təşviş yaradan bir qrup insan idi. Onlar xalqın, dövlətin yanında, içərisində olub, vəzifələnib, guya dəstək adı ilə onlara zərər vururdular. Onlar silahlı hücumçulardan daha təhlükəli idilər.

Sonralar diktator Franko da öz çıxışlarının birində əsl qələbəni "5-ci kolonna"-nın hesabına qazandıqlarını qeyd etmişdi.

İkinci Dünya Müharibəsi dövründə də bir sıra ölkələrdə bu təcrübə sınaqdan keçirildi və 5-ci kollona artıq dövlətləri içdən fəth edən gizli təşkilat rolunu oynamağa başladı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Rəqsanə Babayeva

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri,yazıçı, ”Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Mədəniyyət bir xalqın yaddaşı, onun ruhunun və düşüncə tərzinin güzgüsüdür. O, həm keçmişin izlərini, həm bu günün nəfəsini, həm də gələcəyin istiqamətini daşıyır. Mədəniyyətin formalaşması heç vaxt təkcə sənət və yaradıcılıqla məhdudlaşmayıb; o, cəmiyyətin sosial münasibətlərinin, dəyərlərinin, ailə modelinin və ən əsası – insanlar arasında bərabərliyin təzahürüdür.

Bu baxımdan gender bərabərliyi anlayışı təkcə hüquqi və sosial məsələ deyil, həm də mədəni prosesin ayrılmaz hissəsidir. Çünki mədəniyyətin əsas mahiyyəti insanı mərkəzə qoymaqdır, insanı isə onun cinsi, etnik mənsubiyyəti və ya sosial statusuna görə ayırmadan dəyərləndirməkdir.

Tarixi baxış: ənənə və dəyişiklik arasında

Azərbaycan mədəniyyətinin dərin qatlarına enəndə, qadın və kişinin rolu ilə bağlı ziddiyyətli, lakin bir-birini tamamlayan təsəvvürlər görürük.

Qədim dastanlarda qadın həm qəhrəman, həm ana, həm də ilahi bilik daşıyıcısı kimi təsvir edilir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un qadın obrazları — Burla Xatun, Banıçiçək, Selcan Xatun — dövrün sosial reallıqlarına baxmayaraq, ağıllı, cəsarətli və azad iradəli fiqurlardır. Bu, qədim türk dünyasında qadının mədəni və sosial nüfuzunun güclü olduğunu göstərir.

Sonrakı əsrlərdə isə patriarxal təsəvvürlər, feodal quruluş və dini ənənələrin sərtləşməsi qadının ictimai və mədəni həyatda rolunu məhdudlaşdırdı. Lakin o, yenə də xalq ədəbiyyatında, nağıllarda, atalar sözlərində və folklor nümunələrində evin, ailənin, mənəviyyatın qoruyucusu kimi qalırdı. Bu obraz, bir tərəfdən, qadının dəyərliliyini ifadə etsə də, digər tərəfdən onun ictimai potensialını ailə dairəsində məhdudlaşdırırdı.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycan mədəniyyəti yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Maarifçilik hərəkatı, təhsil islahatları və qadın məktəblərinin açılması ilə qadınların intellektual həyatda görünməsi başladı. Xurşidbanu Natəvan, Qarabağ ədəbi mühitinin parlaq siması olaraq, həm şair, həm də xeyriyyəçi kimi qadının cəmiyyətə verdiyi dəyərin simvoluna çevrildi. Onun yaradıcılığında zərifliklə bərabər, maarifçilik və azadlıq ideyaları da ön plandadır.

Eyni dövrdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi ziyalıların qadın təhsilinə verdiyi dəstək də mədəniyyətin modernləşməsinə zəmin yaratdı.

XX əsrin əvvəllərində Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan” əsərindəki Gülçöhrə obrazı qadının azad seçimi və müstəqilliyi məsələsini sənət dili ilə gündəmə gətirdi. Bu, artıq təkcə teatr və musiqi deyil, mədəniyyət vasitəsilə sosial dəyişimin çağırışı idi.

İncəsənətdə gender ifadəsi

İncəsənət – cəmiyyətin aynasıdır. Qadın və kişinin bu aynadakı əksi mədəni inkişafın səviyyəsini göstərir. Ədəbiyyatdan kinoya qədər bütün sənət növləri gender münasibətlərini fərqli formalarda əks etdirib.

Ədəbiyyatda, qadın obrazı çox zaman ya idealizə olunmuş, ya da təəssüf ki, faciəvi taleyin daşıyıcısı kimi təqdim olunub. Lakin çağdaş dövrdə yazıçı qadınların artması ilə bu stereotiplər dəyişməyə başlayıb. Elmira Axundova, Afag Məsud, Sevil Alıyeva kimi müəlliflər qadının daxili dünyasını, sosial mübarizəsini və fərdi seçimlərini mərkəzə çəkiblər.

Bu, təkcə qadın yazıçıların uğuru deyil — mədəni düşüncənin yetkinləşməsidir.

Teatr və kino sahəsində də oxşar proses baş verib. 1950–80-ci illərin filmlərində qadın daha çox ailə və fədakarlıq simvolu kimi təqdim olunurdusa, 2000-ci illərdən etibarən rejissorlar qadın qəhrəmanların psixoloji dərinliyinə, onların müstəqillik və özünüifadə axtarışına diqqət yetirməyə başladılar.

Məsələn, Teymur Əmrahovun, Aygün Aslanlının, İlqar Nəcəfin filmlərində qadın təkcə sevən və əzab çəkən deyil, həm də yaradan, düşünən, qərar verən varlıq kimi təqdim olunur.

Musiqidə isə qadın səsi tarix boyu həm zəriflik, həm güc rəmzi olub. Qədim aşıq sənətində qadın ozanların adları az hallarda qorunub saxlanılsa da, Sara Xatun, Aşıq Pəri kimi simalar bu ənənənin başlanğıcını qoyublar. Müasir dövrdə Sara Qədimova, Zeynəb Xanlarova, Flora Kərimova, Brilliant Dadaşova kimi sənətkarlar təkcə musiqidə deyil, qadın azadlığının ifadəsində də önəmli rol oynayıblar.

Müasir dövr: dəyişən dəyərlər və yeni balans

Bugünkü Azərbaycan mədəniyyəti çoxqatlı və rəngarəngdir. Qloballaşma, texnologiyanın inkişafı və sosial medianın təsiri ilə mədəniyyət artıq təkcə peşəkar sənətkarların deyil, geniş ictimaiyyətin yaratdığı bir sahəyə çevrilib. Bu da gender bərabərliyinə yeni fürsətlər açır.

Hazırda mədəniyyət və incəsənət sahələrində qadınların payı ildən-ilə artır. Dövlət teatrlarında, filarmoniya və muzeylərdə qadın rəhbərlərin sayı çoxalıb. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi gender balansına diqqət yetirir, yaradıcı qadınların layihələrini dəstəkləyir.

Bununla yanaşı, kişilərin də mədəni fəaliyyətin zərif istiqamətlərinə – dizayna, rəqsə, teatr estetikasına yönəlməsi cəmiyyətin gender anlayışına daha elastik yanaşdığını göstərir. Beləcə, “kişiyə yaraşan” və “qadına yaraşmayan” peşə anlayışları yavaş-yavaş mənasını itirir.

Mədəniyyətin inkişafı təkcə qadınların uğur qazanması ilə ölçülmür. Həqiqi gender bərabərliyi, kişi və qadının bir-birini tamamlaması, qarşılıqlı hörmət və yaradıcı əməkdaşlıq üzərində qurulmalıdır.

Bu mənada müasir Azərbaycan mədəniyyətində qadın rejissorla kişi operatorun, qadın rəssamla kişi kuratorun birgə layihələri artıq normaya çevrilib.

Təhsil və dövlət siyasətinin rolu

Gender bərabərliyinin mədəniyyətdə dayanıqlı şəkildə yer alması üçün təhsil mühüm rol oynayır. Son illərdə Azərbaycanda ali məktəblərdə “Gender və cəmiyyət”, “Qadın tədqiqatları”, “Mədəniyyət və sosial inkişaf” kimi fənlərin tədris edilməsi bu istiqamətdə böyük addımdır.

UNESCO, UN Women və Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi arasında imzalanan əməkdaşlıq memorandumları, gender mövzularında film festivalları və sənət layihələri bu məsələnin beynəlxalq səviyyədə dəstəkləndiyini göstərir.

Təhsil sistemi uşaqlara hələ erkən yaşdan öyrətməlidir ki, yaradıcılıq və qabiliyyət cinsə görə müəyyən olunmur. Rəssam olmaq istəyən bir qız və ya baletlə maraqlanan bir oğlan eyni dərəcədə mədəni inkişafın iştirakçısıdır.

Məktəblərdə keçirilən mədəniyyət günləri, teatr dərnəkləri, ədəbiyyat müsabiqələri bu baxımdan çox vacibdir.

Gələcəyə baxış: gənclər, rəqəmsal mədəniyyət və sosial media

Rəqəmsal dövr mədəniyyətin sərhədlərini genişləndirib. Artıq gənclər üçün sosial şəbəkələr həm yaradıcılıq, həm də fikir ifadə vasitəsidir. Lakin bu məkan həm də yeni gender çağırışları doğurur — stereotiplər, görünüş təzyiqləri, sosial müqayisələr bəzən qadın və kişi gənclərin özünüifadəsinə mane olur.

Buna baxmayaraq, onlayn mədəni layihələr gender bərabərliyini təşviq edən güclü platformalara çevrilib. “FemArt”, “Qadınlar üçün kino emalatxanası”, “Digital Art for Equality” kimi layihələr gənc yaradıcıları bir araya gətirir.

Azərbaycanlı gənc rəssamlar, rejissorlar və yazıçılar sosial mediada gender məsələlərini cəsarətlə müzakirə edir, stereotipləri sənət vasitəsilə qırırlar.

Bütün bunlar göstərir ki, gələcəyin mədəniyyəti həm qadın, həm kişi yaradıcılığının harmoniyasına əsaslanacaq. Qadın zərifliyini, kişi enerjisini itirmədən, hər iki cinsin potensialı mədəni inkişafın mühərrikinə çevrilə bilər.

Mədəniyyətin cinsi yoxdur

Mədəniyyət cəmiyyətin ən humanist güzgüsüdür. O, nə qadındır, nə kişi – insandır.

Gender bərabərliyi isə bu insani mahiyyətin qorunmasının əsas şərtidir. Qadın və kişinin bərabər iştirakı mədəniyyətin davamlılığını təmin edir, onun estetik və mənəvi dəyərlərini zənginləşdirir.

Əgər bir mədəniyyət yalnız bir cinsin baxışı ilə formalaşırsa, o, yarımçıq qalır. Amma qadın və kişi birlikdə yaradırsa – o zaman mədəniyyət tam olur, canlı olur, gələcəyə yönəlir.

Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti məhz bu tamlıq mərhələsinə qədəm qoyur. Qadın və kişi yaradıcılarının birgə imzası ilə yaranan hər bir film, kitab, tamaşa, mahnı bizim gələcəyimizin daha bərabər, daha ədalətli və daha parlaq olacağına ümid verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyasında Yunus Səfdərinin “Bütün şeirlərim...” şeiri

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Yunis Səfdəridir. Şeirlərin orfoqrafiyasına toxunulmayıbdır.

Elə bu yerdə oxucularımıza bildirmək itəyirik ki, İranın xüsusi xidmət orqanı ETELAT şair Əli Çağlanın bütün əlaqə vasitələrini müsadirə edərək bir gün həbsdə saxlayıb, sonra buraxıbdır. Ardınca isə polis soydaşımızı tutub iuşgəncə veribdir. Biz buradan əlaqədar qurumlara səslənirik. İstedadlı gənc şairimizə kömək edin!

Yunus Səfdəri

Təbriz

Bütün şeirlərim onun səsidir,

Gözləri düşüncə pəncərəsidir,

O, dodaqlarımın son misrasıdır,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

Mən ona demədim payızam, qışam,

O durna görmədi mən saralmışam!

Köçdü o, indisə hər səhər-axşam,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

Suçlarım xəzəl tək tökülməz artıq,

Bu elə qayğı ki, çəkilməz artıq,

Cırdığım məktublar tikilməz artıq,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

Dolub gözlərimə, çağlayanda mən,

Onu ağlamışam, ağlayanda mən,

Hər gecə gözümü bağlayanda mən,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

 “Ədəbiyyat  və incəsənət”

(14.10.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

SONUN SONSUZLUĞU

Vaqif Səmədoğluna

Ömrün o uzaq vaxtı,

İlk gənclik çağımızda

“Son yelkəni dolduran

son küləkdir”, – demişdin.

Nə bileydik küləklər

Hələ çox əsəcəkmiş.

Dünya da çox genişdi,

Zaman da çox dəyişdi.

Bəlkə ağ yelkənlər də

dalğaların üstündə

təslim bayraqlarıdır.

Ya bəlkə çılğın eşqin

izlərini saxlamış döşəyin ağlarıdır.

Ağlarmı yelkən olub,

Yelkənlərmi ağ olub?

Son külək susan zaman

Ütülənmiş dənizlər

Hamarlandığı təkin,

Tarım yelkən də bəlkə

Başqa bir yaşantının

Qəmin-qüssəsin çəkir.

Belədir, belə deyil?

Bilmirəm, unutmuşam

bütün bildiklərimi.

Bu il bildiklərimi,

Həm də bildirkiləri.

O “son yelkən”, “son ağac”,

“son fələk” dünən idi,

...ya yüz il bundan əvvəl...

Qatar pəncərəsindən

vida üçün sallanıb

son yarpaq kimi son əl.

Qatar keçir ömürtək,

Gəncliktək uzaqlaşır

Qatarın son fit səsi.

Bu, son ümiddir bəlkə,

Payızın qürubunda

Çıxdı bir gün qarşıma

Son eşqin möcüzəsi.

                 12 noyabr 1992

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qazax mahalının İncə dərəsi deyilən bir yeri var, özündə 3 kəndi birləşdiri, buradan zaman-zaman çox böyük şairlər çıxmışlar. Davud Nəsib, Ağamalı Sadiq, Məmməd İlqar, Akif Səməd, İbrahim İlyaslı... Bu sırada Aslan Kəmərli də yer alır, bu gün anım günü olması səbəbindən biz də onu yad edəcəyik.

Aslan Kəmərli 1942-ci il noyabrın 19-da Qazax rayonunun Kəmərli kəndində anadan olub. Burada orta məktəbi bitirib, sonra kolxozda çalışıb. Bakı rabitə texnikumunda təhsilini davam etdirib. Ordu sıralarında xidmət edib. Əmək fəaliyyətinə "Neft daşları" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi kimi başlayıb, sonra redaktor işləyib, "Azərbaycan gəncləri" qəzeti redaksiyasının xüsusi müxbiri olub. M.Qorki adına Moskva Ədəbiyyat İnstitutunun poeziya fakültəsini bitirib.

"Pioner" jurnalı redaksiyasında məsul katib, "Azərbaycan" qəzetində müxbir, sonra Gəncə-Qazax zonası üzrə xüsusi müxbir olub.

Hazırda görkəmli ziyalı, professor İlham Pirməmmədovun başçılıq etdiyi "Qazax" Xeyriyyə Cəmiyyətinin yaradıcılarından biri və ilk sədri olubdur Aslan Kəmərli. SSRİ jurnalistlər dəstəsinin tərkibində Türkiyədə olub. Ədəbi yaradıcılığa "Xala bənzər", "Dənizdə şəhər" adlı ilk mətbu şeirləri ilə başlayıb. Həmin lirik şeirləri 1968-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çapdan çıxdıqdan sonra dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edib.

1992-ci il oktyabr ayının 21-də avtomobil qəzası nəticəsində vəfat edib, doğma kəndində dəfn olunub.

Kitabları

1. Kəndimizin baharı

2. Obamıza yönüm düşüb

3. Yadigar şəkil

4. Ömrümə düşən işıq

5. Yolumu gözləyən var.

6. Babamın yüz yaşı var

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Günəşli gündüzüm, ən şirin sözüm,

Əbədi hicrinə mən necə dözüm?

Bağçanda bitibdir nərgiz, bənövşə,

Sənsiz o gülləri mən necə üzüm?

                            Dilbər Axundzadə

İsmayılzadə-Axundzadə Dilbər 29 may 1914-cü ildə Yelizavetpol (indiki Gəncə) şəhərində anadan olmuşdur. 5 yaşından sonra əmisi, tanınmış alim və repressiya qurbanı İdris Axundzadənin himayəsində Bakıda yaşamışdır. Salam Salamzadə onun rəsm müəllimi olmuşdur. O, gəncliyində Gəncə Şəhər Sovetinin və 1934-cü ildə Bakı Şəhər Sovetinin deputatı seçilmişdir.

Dilbərin doğmaca əmisi İdris Axundzadə bir gün qardaşıgilə gəlir və burda qardaşı qızının ögey anası ilə rahat yaşamadığını görür. Onu özü ilə aparır. Daha sonra isə həyat yoldaşı Dilbəri buraxılış gecəsinə gətirir və o, burada Müşfiq ilə tanış olur. Mikayıl əmisinin yaxın dostu olur. Həmin gün Müşfiq onun arxasında oturur və   onların məhəbbətinin poetik rəmzi olan hörüklərini arxaya atanda Mikayılın üzünə toxunur. Şairin sevgisi başlayır Dilbərinə. Müşfiqin sevgisi elə bir həddə olur ki sevgilisinə deyir "Ah, Dilbər, ağlımı başımdan almısan! Qorxuram desinlər ki, Müşfiq məhəbbət şairi olub".

Onların nişanları poeziya bayramı idi. Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Bülbül, Səməd Vurğun, Mir Cəlal, Rəsul Rza və bir çox başqaları iştirak etmişdi bu məhəbbət məclisində.

Həyat yoldaşı 3 iyul 1937-ci il tarixdə Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən "əksinqilabi-millətçilik" fəaliyyətdə təqsirli bilinərək güllələnməklə ölüm cəzasına məhkum edilmişdir.

Müşfiqdən sonra Dilbəri də aparırlar. Sonacan Dilbər onu müdafiə edir. Həbsxanada olanda onların məhəbbətinin poetik rəmzi olan hörüklərini kəsirlər. Ona deyirdilər: Müşfiqin milliyyətçi və digər təşkilatlara üzv olması barədə kağızları imzala. O, “yox” cavabını verirdi. Ona deyirdilər: Müşfiqdən imtina et, onun müqəssir olduğunu etiraf et. “Yox”.

Dilbər Axundzadə Azərbaycan SSR CM-nin 72, 73 maddələri ilə 1 yanvar 1938-ci il tarixdən hesablanmaqla 2 noyabr 1937-ci il tarixdə XDİK-in 00486 №-li əmrinə əsasən həbs edilmişdir. Və bu həbs Azərbaycan Tibb İnstitutunda aldığı iki illik təhsilini yarımçıq qoymağa məcbur etmişdir.

Həbsdən azad edildikdən sonra bir müddət Gəncədə məktəbdə müəllim kimi çalışmış, sonra isə yenidən Bakıya qayıtmışdır. Şairəliklə məşğul olmuşdur.

Müşfiqi aparanda masanın üzərində “Dibərnamə” adlı qovluq var idi: o bütün şeirlərini orada saxlayırdı, hamısı da yoxa çıxdı. Bütün ömrü boyu Müşfiq xalq mahnıları, dastanlar və sair toplamışdı, hamısını apardılar. Nə qədər əzab -  əziyyətlər görmüş Dilbər Axundzadə  Müşfiqin ədəbiyyatının bir qismini bərpa etdi, hətta özü də şeir yazdı. Qızı bunu möcüzə adlandırır, çünki Dilbər xanım çox əzab əziyyətlər çəkmişdi. Leyla xanımın dilindən : Bəli, Dilbər xanım, həkimin dediyinə görə, bir çox xəstəliklərə düçar oldu: infarkt, böyrək, sinirlər, şəkərli diabet... Anlayanda ki, ondan heç nə əldə edə bilməyəcəklər, o isə işgəncələrdən aşkar surətdə özündə deyil, onu həbsxana xəstəxanasından psixiatrik xəstəxanaya köçürdülər. Lakin orada qalmaması üçün, onu tanıyan həkimlər guya sağlam olması barədə arayış verdilər. O, Gəncəyə, anasının yanına getdi və uzun müddət orada müalicə olundu. İlk vaxtlar o heç nə danışmırdı, heç nə anlamırdı, nə özünün, nə də Müşfiqin kim olduğunu bilmirdi...

Qızı Leyla Axundzadənin dilindən:

Müşfiq istedadlı idi: o, anamın tarını götürür və sadəcə mahnı oxumurdu, muğam ifa edirdi. Bax, o belə insan idi! Anam Müşfiqlə yaşayırdı, daim çıxışlar edirdi, harasa yazırdı, gah nə isə xatırlayırdı və dərhal da kağız üzərinə köçürürdü... Müşfiqin 80 illiyində o, sanki onunla vidalaşdığını hiss edirdi. Anam çıxış etməməli idi, lakin yenə də sanki gözəgörünməz qüvvələr onu çıxış etdiyi müddətdə qaldırdılar və dəstək verdilər, o isə o qədər zəifləmişdi ki! Mən ona baxırdım və hər an yıxılacağından ehtiyatlanaraq tir-tir əsirdim.

"Müşfiqli günlərim" əsərinin müəllifidir. Dilbər Axundzadə daha sonra dini nikahla yenidən evlənmiş və bu evlilikdən bir oğlu və Leyla adında bir qızı olmuşdur. Oğlu 60 yaşında ölmüşdür. Həyatının son dövründə əsəb pozğunluğu, şəkər və ürək problemləri yaşayırdı. 21 oktyabr 1990-cı ildə Bakı şəhərində vəfat edib

Xatirəsi

2002-ci ildə Mikayıl Müşfiqlə bağlı "Qeybdən gələn səs" filmi çəkilmiş və filmdə Dilbər rolunu İlahə Səfərova canlandırmışdır.

2022-ci il dekabrın 17-də Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Stalin repressiyaları dövründə repressiyaya məruz qalmış siyasi məhbusların həyat yoldaşlarının, qızlarının eləcə də repressiyaya məruz qalan qadınların başına gələn hadisələr haqqında "Kod adı: "V. X. A."" və ya Kod adı "Vətən xainlərinin arvadları" tamaşasının premyerası olub. Tamaşada Dilbər Axundzadənin həbsi də təsvir edilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)