Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə təsadüf edən əlamətdar hadisələri diqqətinizə çatdırırıq:

29 oktyabr. Ümumdünya Balet Günü

Həmən baleti sevmədik, baletə getmədik, mədəniyyət arenalarına gedişimiz ən yaxşı halda popkorn alıb moll sinemalarında bayağı yerli komediyalara baxmağımız oldu. Sivil dünyada isə balet sevilir, zövqlü insanların kübarlıq əyarları həm də balet tamaşalarını izləmələri ilə ölçülür. Ümumdünya balet gününün maraqlı bir yaranma tarixçəsi var. 2012-ci ildə Londonun Kral opera teatrı canlı efirdə Royal Ballet Live adı altında 9 saat sərasər balet nümayiş elədi, 200000 insan bu canlı yayımı izlədi, You Tube üzərindən isə 2,5 milyon insan ecazkar baletdən həzz aldılar. O gündən də qərara alındı ki, oktyabr ayının son həftəsində balet günü qeyd edilsin.

29 oktyabr. Ümumdünya insultla mübarizə günü

World Stroke Day. Allah hamımızı belə bir bəladan qorusun. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı bu gün diqqətləri bu xəstəliyə yönəldəcək, bəyan edəcək ki, artıq çəkisi olan, siqaret çəkən, az hərəkət edən, qeyri-sağlam qidalananlar risk qrupunu təşkil edirlər. Sən demə, bütün dünyada ən çox ölümlə nəticələnən xəstəliklər sırasında insult ikinci yerdə dayanır, şikəstliklə nəticələnən xəstəliklər sırasında isə bu bəla sayca üçüncü yerdədir. Eləcə də insult ağıldankəmlilik və depressiya üçün əsas səbəbkardır.

Yoxsul ölkələrdə insult sayı durmadan artır. Sosial problemlər, stress və depresiyalar, yaxşı qidalana bilməmək insanları sanki qaldırıb yerə çırpır, zədələyir, əzib-tökür. İnsult bu gün təkcə tibbi bəla deyil, o daha çox sosial problemdir. Odur ki, gərəkdir ki, ürəyinizi qoruyasınız. Necə? Məsələn, birini mən deyim, birini də siz deyərsiniz. Qubaya gedib oradakı “Shahdağ Guba & Truskavets Medikal Sanatorium”da ürək-damar xəstəliklərinə yol açan fəsadlardan – artıq çəkidən, şlaklardan, xolesterindən xilas ola, ümumi tonusunuzu, immunitetinizi yüksəldə, həm də füsünkar təbiətin qoynunda dincələ bilərsiniz. Fizioterapiya, haloterapiya, ozonoterapiya və daha neçə-neçə terapiyalardan, su və spa prosedurlarından sonra xəzəl olmuş yarpaqların üzəri ilə Qəçrəş meşəsində gəzmək, bol-bol oksigen udmaq heç bilirsiniz sizi neçə il cavanlaşdırar?

29 oktyabr. Pulitser mükafatı

Bu gün üçün çox maraqlı qeydetmə təyinatları var. Ərz eləyim, dinləyin. Onu deyim ki, bu gün sement günüdür. Qaradağ sement zavodunun rəhbərliyi bəlkə də bundan xəbərsizdir, oralara yolu düşənlər lütfən onları agah eləsinlər. Bu gün tərki dünyalıq günüdür. Onsuz da əksəriyyətimiz dünyada tərki-dünya kimi yaşayırıq, islananın yağışdan nə qorxusu, bu günü lazımi səviyyədə qeyd edərik. Koronasiya günü. Həyat hər kəsi layiq olduğundan az və ya çox, onsuz da təltif edir. Oğru dünyasının koronasiyası doğru dünyasına da şamil olunur. Bandana günü. Baş sarğısıdır bu. Plyajdakılar, motosikl sürənlər, rokerlər bandananı çox sevirlər, biləsiniz. Qonşumuz İranda bu gün Kir günüdür. Əhəmənilər imperiyasının qurucusu olan Kirin ad gününə İran toy-büsat qurur. Amerikada isə bu gün milli pişik günüdür. Amerikalı pişik yəqin bizim pişik kimi zavallı deyil, daha tox, daha harındır. Amma amerikalılar pişik günüylə kifayətlənərlərmi, kifayətlənməzlər. Onlarda bu gün yarma günüdür həm də, mətbəxlərdə südlü sıyıqlar bişiriləcək vurhavur.

113 il bundan əvvəl - 1911-ci ilin bu günündə amerikalı jurnalist Jozef Pulitser dünyadan köçüb. Bu o şəxsdir ki, Qərbdə ən nüfuzlu jurnalist mükafatı – Pulitser mükafatı onun adı ilə adlandırılır. 570 il bundan əvvəl – 1451-ci ilin bu günüdə isə Amerikanı kəşf etmiş ispan səyyahı Xristofor Kolumb dünyaya gəlib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

       YANVAR ŞEİRLƏRİ

Həsəd çəkmədim heç vaxt,

Heç bir zaman heç kəsə.

Qısqanmadım kiminsə

şöhrətinə, dövlətinə, adına…

güclü istedadına

Ömrün son müddətində

İllər ötdüyü zaman

qısqanıram mən yaman

özüm bilmirəm haçan

gələcək Gələcəyə

Mənsiz keçən illərçün

qəribsəyirəm hər an.

Bir gün mən olmayanda

Necə yad edəcəklər,

nələr söyləyəcəklər?

İçində dərd çəkən kim?

Guya ki, dərd çəkən kim?

Şux, şən zarafatları

yada salıb gülən kim?

Ayrılığa dözməyib

həsrətindən ölən kim?

Bəlkə də haqlıdırlar

Hindistan müdrikləri,

Ölən insan da bir gün

Dönüb qayıdır geri,

Quş kimi, balıq kimi,

Ağactək, gül-çiçəktək.

Quşları ovlayırlar,

Balıqları tuturlar,

Ağacları kəsirlər,

gül-çiçəyi dərirlər,

yenə məhv olur dönən,

Mən hansıymışam, görən?

Tutalım, lap belədir,

Dünyamı dəyişərkən

Bir də dönəcəm geri

Kim tanıyacaq məni?

Dünya bir pəncərədir.

qapatma pəncərəni…

                        12 yanvar 2020

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İlqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

Portalın əməkdaşlarının cavablandırdıqları növbəti ekspress-sorğu hazırda sərin-ilıq günlərini yaşadığımız payız fəsli ilə bağlıdır. Payızı niyə sevmək, yaxud niyə sevməmək?

Mənim bu suala cavabım həm əhatəli, həm də aydındır. Bilirsizmi, fəsillər Ulu Tanrının ilk əzəldən yaratdığı təbiət gözəlliklərindəndir və hər bir fəsilin öz xüsusiyyəti və öz gözəlliyi var. Əgər insanın yaşam tərzi, sağlamlığı və rifahı yerindədirsə, bütün fəsillərin öz gözəlliyi və öz özəlliyi olur.

Məsələn kiminin maddi imkanları azdırsa, təbii ki, yaz və yay fəsillərini daha çox sevir. Çünki bu aylarda kommunal ödənişlər nisbətən azalır. Üstəlik meyvə-tərəvəz də bol olur. Lakin belələri payızı və qışı sevmirlər. Çünki həmin fəsillər maddi durumu zəif olan təbəqə üçün çox çətin keçir. Bu,  ümumilikdə fəsillərə yanaşma məsələsində maddi-məişət faktorunun təsirini göstərir.

Bu arada fəsillərdə baş vermiş hadisələrin də o fəsilləri sevib-sevməməkdə bir-başa təsiri olur. Məsələn payız fəslində həqiqi sevgi yaşayan, həyatına ruhunun əkizi və tən yarısı daxil olmuş insanın sevgi və ehtirası təbii ki, hər ilin payız fəslində coşur və beləliklə də həmin fəsli sevməyə başlayır. Lakin məsələn payız fəslində əzizini itirən və ya sevgilisindən xəyanət görən şəxs hər ilin payız fəslində acı anlar yaşamağa məhkum olur və bir çox hallarda həmin fəsilə nifrət edir ki, bu da uyğun mövzuda psixoloji faktoru önə çıxarır...

Mənə görə, ilin bütün fəsilləri gözəl və sevimlidir. Çünki biz insanlar elə bu fəsillər əsnasında böyüyüb boya-başa çatmış və  kamilliyə doğru irəliləyirik. Fəsillər bizim ömrümüzün bir parçası olduğuna görə onlara nifrət edə bilmirəm. Lakin etiraf edirəm ki, hələ uşaq yaşlarımdan etibarən nədənsə hər ilin payız fəslində kövrəlirəm. Payız fəsli ağacların yarpaqlarının saralması və tökülməsi, havaların soyuması və köçəri quşların qatar-qatar hərəkət etməsi mənim üçün həyatın sanki vidalaşma və ayrılıq nəğməsini tərənnüm edir. Uşaqlıqdan etibarən yaşadığım Cəlilabad şəhərinin üzərindən hər payız fəslində qazlar, ördəklər və durna qatarlarının ötüşməsinin şahidi olmuş, onların hərəkət zamanı həzin, həm də insan qəlbini sızladan səslərinini eşitmişəm. Mən həyatda nə qədər qətiyyətli və əzmkar olsam da hər dəfə bunun şahidi olanda özümdən asılı olmadan kövrəlirəm. Bəzən də bu mənzərənin şahidi olanda Rəşid bəy Əfəndiyevin (1863–1942) "Durna" şeirini xatırlayıb astaca zümzümə edirəm:

Ey havada uçan durna,

Bizi qoyub qaçan durna,

Get, xoş gəldin, səfa gəldin,

Gələcəksən haçan, durna?

Göy çəməndə gəzən durna,

Su üstündə süzən durna,

Gəl, bir gözüm görsün səni,

Al, yaşıla bəzən, durna!

Getmə-getmə, gözüm durna!

Sənə var bir sözüm durna!

Sən gedəndə necə sənin

Həsrətinə dözüm durna?!

Mən elə dünən də gecə saatlarında yaşadığım evin üzərindən durnalar və qazların ötüb keçdiyini duydum. Nə qədər axtardımsa, havanın qaranlığına görə onları görə bilmədim. Amma səslərini aydın şəkildə eşidir və duyurdum...

Bunun sirrini dəqiq bilməsəm də payız öz varlığı, xüsusiyyətləri və təbii olayları ilə vidalaşmadan xəbər verən bir aydır. Amma hər şeyə rəğmən ömrümün şirin və acı, uğurlu və uğursuz olaylarının əsas hissəsi həm də payız fəslində baş verib. Payızda itirdiklərim də olub, tapdıqlarım da. Uğurlarım da olub, uğursuzluqlarım da...

Lakin mən baş verən acı və uğursuz olayların günahını onların baş verdiyi fəsillərdə deyil, daha çox öz həyatımda və öz iradəmlə həyata keçirdiyim əməllərimdə axtarmalıyam. Həyatda məndən asılı olmayan səbəblərin isə tam ayrı hökmü və fərqli mənası var...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

İnsanın təbiətə baxışı hər dövrdə dəyişib, amma təbiətin insana baxışı heç vaxt dəyişməyib. İnsan dağlara qalxıb, dənizlərə enib, səhralardan keçib, kainata baxıb – amma bütün bu səfərlərin sonunda yenə də özünə qayıdıb. Çünki insanın ən dərin axtarışı, əslində, təbiətin yaddaşında gizlidir.

Təbiət və insan — biri yaranan, biri yaradan iki qardaş kimidir. Amma bu iki başlanğıcın münasibəti heç vaxt təkcə sevgi və ya itaət üzərində qurulmayıb; bu, həm də məsuliyyət, həm də dialoq məsələsidir.

 Təbiət – yaradılışın səssiz dili

Təbiət danışmır, amma hər şeyi deyir. Dağın sükutu, çayın axını, küləyin hıçqırtısı – hamısı bir dil, bir duyğu sistemidir. Bu dili anlamaq üçün qulaq deyil, ruh lazımdır.

Azərbaycan torpağının hər guşəsində bu sükutun bir mənası var. Qobustanın qayaları təkcə daş deyil – minillərin nəfəsidir. Qafqazın dağları təkcə torpaq deyil – səbrin simvoludur. Xəzər dənizi isə bəzən təbiətin qəzəbi, bəzən onun göz yaşlarıdır.

İnsan bu dillə danışmağı unudanda təbiət qisas alır. Qasırğalar, quraqlıqlar, daşqınlar – bunların hər biri təbiətin insanla pozulmuş münasibətinin sətirləridir.

Bəşəri səviyyədə baxdıqda, təbiət sadəcə fond deyil, varlığın mənasıdır. İnsanı insan edən mədəniyyətin özü də təbiətdən doğulub. Rəssamın fırçasındakı rənglər, şairin misrasındakı nəfəs, musiqiçinin notundakı səs — hamısı təbiətin yaddaşından gəlir.

İnsan – təbiətin davamı, yoxsa rəqibi?

İnsanın yaratmaq istəyi onun ilahi təbiətindən gəlir. Amma bəzən bu istək yaradıcılıqdan çox hökmranlığa çevrilir. İnsan özünü təbiətin ağası sayanda, əslində, onunla bağını itirir.

Tarix göstərir ki, insan təbiətə nə vaxt meydan oxuyubsa, orada bir iz – dağıdıcı, amma dərsverici bir iz qalıb. Sənayeləşmə, texnoloji inkişaf, şəhərləşmə — bunlar insanın zəkasının qələbəsidir, amma bəzən ruhunun məğlubiyyəti də.

Azərbaycan kəndlərinin bir vaxtlar dərin mavi göllərlə, yaşıl bağlarla dolu mənzərələri indi çox yerdə beton divarların arxasında gizlənib. Bu, sadəcə ekologiya problemi deyil – mədəni yaddaşın solmasıdır.

İnsan təbiətdən ayrıldıqca, öz yaradıcılığının da mənasını itirir. Çünki sənət, fəlsəfə, elm — hamısı təbiətin nizamından doğub. Təbiət olmasa idi, biz harmoniya nədir, ahəng nədir, gözəllik nədir, heç bilməzdik.

Yaradıcılıq və təbiətin ruhu

Yaradıcılıq — təbiətin insana verdiyi ən böyük hədiyyədir. O, bir növ təbiətin insan vasitəsilə özünü ifadə etməsidir.

Məsələn, bir rəssam təbiəti çəkəndə o, sadəcə mənzərə yaratmır — o, təbiətin özünü insani duyğularla bəzəyir. Bir musiqiçi dağların sükutunu notlara çevirdikdə, təbiətin səsi insan qəlbinin içindən keçir.

Azərbaycan mədəniyyəti bu birləşmənin gözəl nümunəsidir. Muğamın kökü torpaqdadır — sanki hər səs təbiətin ritmini daşıyır. Qarabağ xalçalarının naxışlarında dağların təkrarsız forması, naxışların içində isə təbiətin nəfəsi yaşayır.

Bəşəri baxışdan isə bu bir qanundur: yaradıcılıq təbiətdən uzaqlaşdıqca süni, təbiətə yaxınlaşdıqca əbədi olur. Leonardo da Vinçi quş qanadlarını öyrənməsəydi, uçmaq ideyası da doğulmazdı. Təbiət insana yol göstərir, amma onu təqlid etmək üçün yox — özünü tapmaq üçün.

Harmoniya və məsuliyyət

Təbiətlə insan arasındakı harmoniya təkcə estetik anlayış deyil, həm də mənəvi məsuliyyətdir. Təbiət bizə gözəllik bəxş edib, biz isə onu qorumağa söz vermişik. Amma bəzən bu sözü pozuruq.

İqlim dəyişikliyi, meşələrin qırılması, dənizlərin çirklənməsi — bunlar sadəcə ekoloji fəlakət deyil, həm də mənəvi böhrandır. Çünki təbiətə laqeydlik, əslində, öz ruhuna biganəlikdir.

Azərbaycan torpağı bunu çox yaxşı bilir. Qarabağ torpağının illərlə yanmış ağacları, susmuş çayları indi yenidən dirçəlir. Bu dirçəliş təkcə ekologiyanın deyil, ruhun da bərpasıdır.

Harmoniya o zaman yaranır ki, insan özünü təbiətin bir hissəsi kimi hiss edir, onu mülk kimi deyil, miras kimi görür. Mülk istismar olunur, miras qorunur.

 Təbiətin tərbiyəvi gücü

Təbiət insana səssizcə tərbiyə verir. Dağlar bizə səbr öyrədir, dəniz dərin düşünməyi, meşə dinləməyi, külək azadlığı. İnsan təbiəti izlədikcə, öz ruhunun aydınlığını da kəşf edir.

Uşaqlığımızda torpaqla oynayarkən hiss etdiyimiz sevinc, yağışdan sonra torpaq qoxusunun doğurduğu nostalji, yazda ağacların açdığı çiçəklər – bunlar sadəcə təbiət hadisəsi deyil, insanın ruhuna yazılan hisslərdir.

Bəşəriyyət bu təbiiliyi itirdikcə, insan daha çox “yaşayır” kimi görünür, amma əslində daha az “hiss edir”.

 Təbiətdən öyrənmək – sadəliyin müdrikliyi

Təbiət mürəkkəb görünür, amma onun mahiyyəti sadədir. Günəş doğur, yağış yağır, külək əsir – və hər şey öz qaydasında baş verir. Bu nizam insan üçün ən böyük dərsdir: həyat mürəkkəb deyil, biz onu mürəkkəbləşdiririk.

Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl”indəki təbiət təsvirləri insan ruhunun mərhələlərinə işarədir. Şair təbiəti bəzək kimi yox, hikmət kimi görür. Təbiət insana daim pıçıldayır: dayan, bax, düşün.

Əgər insan bu pıçıltını eşitmirsə, o zaman ən böyük itki, texnologiyanın yox, ruhun itkisi olur.

 Müasir dövrdə təbiətə dönüş zərurəti

Bu gün bəşəriyyətin ən böyük çağırışı yenidən təbiətə qayıtmaqdır. Amma bu qayıdış keçmişə dönmək deyil — təbiətlə harmoniyada yaşamağı öyrənməkdir.

Texnologiya, şəhər həyatının tələbləri, sənayeləşmə – bunların heç biri pis deyil, əgər təbiətlə münaqişəyə girmirsə. Məsələn, Azərbaycan son illər yaşıl enerji, ağacəkmə, ekoturizm kimi sahələrdə atdığı addımlarla təbiətə qarşı deyil, onunla yanaşı inkişaf etməyin mümkünlüyünü göstərir.

İnsan texnologiya yaratdı, amma indi texnologiyanın içində yenidən təbiəti axtarır: ağac ətri olan şamlar, təbiət səsləri ilə meditasiya, “eko-dizayn” – bütün bunlar, əslində, içdən gələn bir həsrətin əlamətidir.

Təbiət və sənət: eyni başlanğıc

Sənət təbiətin davamıdır, çünki hər iki hadisə yaradıcılıqdan doğur. Təbiət gözəlliyi təsadüfən yaratmır – o, mükəmməlliyin özüdür. Sənət isə bu mükəmməlliyi insanın duyğularına çevirmək cəhdidir.

Azərbaycanın miniatür məktəbindəki rənglərin tarazlığı, xalça sənətindəki kompozisiyalar, aşıq sənətindəki ritm – hamısı təbiətin ahəngindən qaynaqlanır.

Ümumbəşəri səviyyədə də bu belədir: Van Qoqun günəbaxanları, Betxovenin “Pastoral simfoniyası”, haikuların sadəliyi – hamısı təbiətin estetik gücünün insan ruhundakı əksidir.

 İki dünyanın birliyi

İnsan təbiəti təkcə müşahidə etməməli, onunla birgə yaşamağı öyrənməlidir. Təbiət bizim evimiz deyil, özümüzdür. Biz o qədər onun bir parçasıyıq ki, təbiətə zərbə vuranda, əslində, özümüzə zərbə vururuq.

Təbiətlə harmoniyada yaşamaq – bəşəriyyətin ən qədim, amma unudulmuş fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfə yenidən dirilməlidir, çünki insanın gələcəyi onunla birləşəndə mənalı olur.

Sonda bir sual qalır: insan təbiəti dərk etdikcə, yaradıcı olur, yoxsa sadəcə onu təqlid edir?

Cavab bəlkə də budur: insan təbiəti anladığı qədər Yaradanın niyyətini anlayır.

O zaman yaradıcılıq və təbiət birləşir, insan isə nəhayət, öz yerini tapır — kainatın nizamında bir səssiz harmoniya kimi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeiriləri təqdim edilir.

Taleh  MANSUR

(Azərbaycan)

İLAHİ XƏYAL

Şeir qəlbi şah tutasan, şax qala,
Söz başını düz önündə əyəsən.
Qoşulasan ilahi bir xəyala,
Aradabir gedib ərşə dəyəsən.

Azıb yolu duman-çənə düşəsən,
Qızılgülə, yasəmənə düşəsən,
Dönüb şehə – göy çəmənə düşəsən,
Leysan olub çiçəkləri döyəsən.

Şahlar dönür, qullar dönür Allaha,
Qağayılar, qular dönür Allaha.
Ay göz yaşım, sular dönür Allaha,
Bəs nə üçün qayıtmırsan göyə sən?

Batıb-çıxan Günəş insan, Ay insan,
Toparlanıb il olmadın, ay insan,
Cavab axtar, sual vermə, ay insan,
Sən dünyada ən cavabsız niyəsən.

Doğma cismi özgə bilməz kəfənin,
Dirildəcək səni ölməz kəfənin.
Ölüb geysən, əynə gəlməz kəfənin,
Gərək onu dirigözlü geyəsən.

Yalan oldu düzdə qaçan xəyallar,
Qanad saldı quştək uçan xəyallar.
Yer üzünə ayaq açan xəyallar
Göy üzünü unutdular, deyəsən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)