İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir dəfə Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələr Veteranları Təşkilatının sədri, polkovnik Cəlil Xəlilov tədbirlərdən birində Arif Əmrahoğlu barədə ağızdolusu xoş sözlər danışdı, polkvnik heç vaxt heç kəsi boşuna tərifləməz, onun bu sözlərindən sonra məndə Arif Əmrahoğlu şəxsiyyətinə simpatiya yarandı.

Mərhum həqiqətən hır kəsin xüyrinə-.ərinə yarayan, çalışdığı idarədə hörmət bəslənilən biri olubdur. Bu gün onun doğum günüdür deyə biz də onu xatırlayırıq. Yaşasaydı, 71 yaşını qeyd edərdi.

Arif Əmrahoğlu 1954-cü il oktyabrın 28-də Gürcüstanın Marneuli rayonunun Ağqula kəndində anadan olub. Orta məktəbi Ermənistanın Noyemberyan rayonu Ləmbəli kəndində bitirib. Əmək fəaliyyətinə Sumqayıt şəhərində tikinti idarəsində maşinist köməkçisi kimi başlayıb. ADU-nun filologiya fakültəsində təhsil alıb. Zaqafqaziya komsomol məktəbini bitirib.

Azərbaycan EA Ədəbiyyat İnstitutunun XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində baş laborant, kiçik elmi işçi, institutun Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin elmi işçisi, Azərbaycan EA-nın Ədəbiyyat muzeyinin elmi işlər üzrə direktor müavini, Prezident Aparatında milli siyasət şöbəsində işləyib. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi olub.

Ədəbi fəaliyyətə erkən başlayıb. İlk mətbu hekayəsi "Axali Marneuli" qəzetinin 8 mart 1974-cü il tarixli sayında dərc edilib. Klassik və müasir Azərbaycan nəsrinin bədii axtarışları, sənətkarlıq məsələləri ilə ardıcıl məşğul olub. "Klassik Azərbaycan nəsrində təhkiyə məsələləri (XIX əsrin ikinci yarısı)" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. Onun ədəbi-tənqidi, elmi məqalələrində bədii ədəbiyyatın poetik özünəməxsusluğunun, təhkiyə probleminin tədqiqi başlıca yer tutub.

"Klassik Azərbaycan nəsrinin poetikası" mövzusunda tədqiqat üzərində işləyib, fəal ictimaiyyətçi olub. M.F.Axundovun "Seçilmiş əsərləri"ni tərtib edib Moskvada rus dilində, A.P.Çexovun üçcildlik "Seçilmiş əsərləri"ni, dünya xalqlarının mif və əfsanələrini Azərbaycan dilində çap etdirib. Bədii tərcümə ilə ardıcıl məşğul olub.

Əsərləri

1. Nəsrin poetikası (XIX əsrin II yarısı)

2. Sözə inam sabahımızdır.

3. Epik sözün bədii gücü.

O, 19 iyul 2014-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Batı xan barədədir.

Batı xan  XIII əsrdə yaşamış, Böyük Monqol imperiyasının qərb hissəsində — Qızıl Orda dövlətinin banisi və ilk hökmdarı olmuşgörkəmli türk sərkərdəsi və dövlət xadimidir. O, eyni zamanda, Çingiz xanın nəvəsi, Cuçi xanın oğludur. Tarixdə Batı xan həmmüdrik idarəçilik qabiliyyəti, həm də Avrasiya məkanında türk-islam mədəniyyətinin formalaşmasında oynadığı rolu ilə seçilir.

Xan 1207-ci ildə dünyaya gəlmişdir. Uşaqlıqdan hərbi sənət və dövlət idarəçiliyi üzrə yetişdirilmişdi. Atası Cuçi hələ sağ ikən onu Qərb yürüşlərinə hazırlamışdı. 1236–1242-ci illərdə baş vermiş məşhur Avropa yürüşü məhz Batı xanın rəhbərliyi altında həyata keçirilmişdir. Onun ordusu əvvəlcə Volqa bulqarlarını, daha sonrarus knyazlıqlarını, Polşanı və Macarıstanı fəth etmiş, nəticədə Monqol imperiyasının qərb sərhədləri Dunay çayına qədərgenişlənmişdi.

1241-ci ildə Macarıstan səfəri zamanı Batı xanın ordusu Avropaordularını sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratmış, bu hadisə Avropatarixində "Tatar istilası" kimi yadda qalmışdır. Lakin o, Avropanı tam işğal etmək niyyətində olmasına baxmayaraq, Monqol imperatoru Ögedayın ölüm xəbərinə görə geri dönmüşdür.

O, geri döndükdən sonra Volqa çayı sahilində Saray şəhərinisalmış və burada Qızıl Orda dövlətinin əsasını qoymuşdur. Onunhakimiyyəti dövründə dövlət təkcə hərbi güc baxımından deyil, həm də iqtisadi və mədəni baxımdan inkişaf etmişdi. Ticarətyollarının təhlükəsizliyi təmin edilmiş, Volqa–Xəzər–Qara dəniz bölgəsi beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevrilmişdi.

Onun siyasəti həm də tolerantlıq üzərində qurulmuşdu. O, öz dövlətində müxtəlif xalqlara və dinlərə hörmətlə yanaşır, xüsusən müsəlman tacirləri və alimləri himayə edirdi. Bu siyasət nəticəsində türk-islam mədəniyyəti Qızıl Orda ərazisində möhkəmlənmiş, sonrakı əsrlərdə türk dövlətçiliyinin və dilinin əsas formalaşma mərhələlərindən biri yaranmışdı.

Tarixçilər Batı xanı yalnız bir fateh kimi deyil, həm də uzaqgörən dövlət qurucusu kimi dəyərləndirirlər. Onun yaratdığı Qızıl Orda dövləti üç əsrdən çox yaşamış və türk xalqlarının siyasi-mədəni inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Batı xan təxminən 1255-ci ildə vəfat etmişdir. Onun ölümü ilə Qızıl Orda taxtında bir sıra varislik mübahisələri başlasa da, o, türk və dünya tarixində ədalətli, ağıllı və uzaqgörən bir hökmdar kimi qalmaqda davam edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünyada kimlər məşhurdur? Əlbət ki dünyanın harasında Messi adını çəksən, onu tanıyacaqlar, yainki Ronaldonu, yaxud futboldan musiqiyə adlasaq, Beyonsu, Şakiranı tanımayan olmayacaq. Yəqin, siyasətçiləri də hər yerdə tanıyırlar, müharibə aparan Putinlə Zelenskini niyə də tanımasınlar? Amma istisna hal kimi, biznesmenlər də tanına bilər, məsələn, Bill Qeyts və İlon Mask.

Bill Qeyts— dünyanın ən tanınan sahibkarlarından, ixtiraçılarından və xeyriyyəçilərindən biridir. O, kompüter texnologiyalarının inkişafında və rəqəmsal inqilabın formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Bill Qeyts 28 oktyabr 1955-ci ildə  Sietl şəhərində, Vaşinqton ştatında, ABŞ-da dünyaya göz açıb.

Hələ məktəb illərindən proqramlaşdırmaya maraq göstərib. O, 13 yaşında kompüter proqramlaşdırmasına başlayıb və Lakeside School adlı özəl məktəbdə oxuyarkən ilk proqramlarını yazıb.

1973-cü ildə Harvard Universitetinə daxil olub, lakin 1975-ci ildə təhsilini yarımçıq qoyaraq bizneslə məşğul olmağa başlayıb.

"Microsoft-un yaranması"

1975-ci ildə yaxın dostu Paul Allen ilə birlikdə Microsoft şirkətini təsis edib. Şirkət əvvəlcə kompüterlər üçün proqram təminatı hazırlayıb.

Ən böyük nailiyyəti MS-DOS və daha sonra Windows əməliyyat sistemlərinin yaradılması olub. Bu sistemlər sayəsində Microsoft dünya texnologiya bazarının liderinə çevrilib.

"Əsas nailiyyətlər"

- 1980: IBM ilə əməkdaşlıq edərək MS-DOS-u təqdim edib.

- 1985: İlk Windows əməliyyat sistemini istifadəyə verib

- 1990-cı illər: Microsoft-un məhsulları (Windows, Office, Internet Explorer) dünya miqyasında milyonlarla insan tərəfindən istifadə olunmağa başlayıb.

- 2000: Şirkətin baş direktoru vəzifəsini Steve Ballmerə təhvil verib.

- 2014: İdarə heyətinin sədri vəzifəsindən istefa verib.

"Sərvəti"

Bill Gates uzun illər dünyanın ən varlı insanı olub. Onun sərvəti uzun müddət Forbes siyahısında birinci yeri tutub.

2025-ci ilə qədər onun sərvətinin 120 milyard dollardan çox olduğu təxmin edilib.

"Xeyriyyəçilik fəaliyyəti"

2000-ci ildə keçmiş həyat yoldaşı ilə birlikdə Bill & Melinda Gates Foundation adlı dünyanın ən böyük xeyriyyə fondundan birini yaradıb.

Fondun məqsədləri:

- yoxsulluğun azaldılması

- qlobal səhiyyə problemləri ilə mübarizə

- təhsilin inkişafına dəstək

- peyvənd proqramlarının təşviqi

Bill Gates xeyriyyəçiliyə milyardlarla dollar ayırıb və “Giving Pledge” adlı təşəbbüslə digər varlı insanları da sərvətlərinin böyük hissəsini xeyriyyə işlərinə yönəltməyə çağırıb.

"Kitabları"

Bill Gates həmçinin bir neçə kitabın müəllifidir:

1. The Road Ahead (Gələcək Yolu) — 1995

2. Business @ the Speed of Thought (Düşüncə Sürətində Biznes) — 1999

3. How to Avoid a Climate Disaster (İqlim Fəlakətinin Qarşısını Necə Almalı) — 2021

Son olaraq Bill Gates yalnız bir texnoloji lider deyil, həm də insanlığa xeyir gətirməyə çalışan böyük xeyriyyəçidir. Onun fəaliyyəti sayəsində həm kompüter dünyası, həm də sosial yardım sahəsi böyük dəyişikliklərə uğrayıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə çağdaş türk dünyasının gənc şairlərinin  şeiriləri təqdim edilir.

İntiqam YAŞAR

(Azərbaycan)

BURASI TƏBRİZ…

"Saat 10 Burası Təbriz.

Güney Azərbaycan Cümhuriyyəti Günaydın, vətənim!.."

Təbriz radiosudur!

Ürəyimi Araza tutub dinləyirəm!

Ürəkmi dedim?

Eh...

İllərdir sabahlar necə açılır Arazdan o yana?

Bilən varmı?

İllərdir ruhumdakı ağrılara başımı qoyub yatıram.

Ağrılar oyaq.

Acılarım ayaqyalın küçələr dolaşır,

Anasız cocuqlar kimi.

Təbriz...

Ərkin¹ üsyan qılıncı kimi sıyrılıb göy üzünə!

Mənim də kimsəm yoxdu Gülüstandan bəri...

Mən də yetiməm!

Mən də kürəyimi divarlarda isidirəm,

Başımı köksümə əymişəm!

Ana...

Ağrılardan sonra Azadlığa inandır məni!

Qeyd: 1-Təbrizdəki Ərk qalası

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)

Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Teatr sənətinin əsasında söz dayanır — lakin bəzən elə anlar olur ki, söz artıq əngəl kimi görünür. Bədən danışmağa başlayır, ritm nəfəsə çevrilir, musiqi duyğunu dilə gətirir. Hərəkətlərin, baxışların və ritmin dili o qədər aydın olur ki, tamaşaçı bir cümlə belə eşitmədən hekayəni anlayır, hiss edir, ağlayır, gülür, düşünür. Məhz bu nöqtədə pantomim və rəqslə teatr tamaşası özünün əsl sənət dərinliyini göstərir.

Pantomim – Sözsüz Sözün Gücü

Pantomim (yunanca “mimeisthai” – təqlid etmək sözündən yaranmışdır) insan bədəninin, mimikanın və jestlərin dili ilə hekayə danışmaq sənətidir. Qədim Yunanıstandan Roma səhnələrinə, oradan da Avropa teatr məktəblərinə qədər pantomim, insan duyğusunun ən saf, ən orijinal ifadə vasitəsi kimi formalaşmışdır.

Bu sənətin mahiyyətində bir paradoks gizlidir: sözsüz danışmaq. Bu paradoks isə tamaşaçıda çoxqatlı emosional reaksiya yaradır. Hər kəs gördüyünü öz həyat təcrübəsinə görə dərk edir, yəni pantomim tamaşası həm kollektiv, həm fərdi anlamda “oxunur”.

Pantomim aktyoru səhnədə danışmadığı üçün onun bütün varlığı “danışan orqan”a çevrilir: əl, barmaq, çiyin, baxış, nəfəs, hətta səssizlik belə. Bu növ tamaşalarda söz yox, anın özü danışır. Aktyorun hərəkətləri yalnız emosional ifadə deyil, həm də ritmik kompozisiyanın bir hissəsidir.

Rəqslə teatrın kəsişməsi

Rəqs və teatr uzun illər bir-birinə paralel inkişaf etmiş, lakin XX əsrdən etibarən bu iki forma birləşərək yeni teatr estetikası yaradıb. Artıq tamaşalarda yalnız dialoqlar və mizanssenlər deyil, bədən hərəkətinin dramatik funksiyası əsas yer tutur.

Rəqs burada sadəcə bəzək elementi deyil – o, konfliktin, hissin, fikrin və daxili təlatümün ifadə vasitəsidir.

Bir aktyorun bədənində həm ritm, həm faciə, həm də səssiz qışqırıq ola bilər. Bu, klassik dramaturgiyada yazılan “pauza”ların bədənə çevrilmiş formasıdır.

Rəqslə teatr tamaşasında hərəkət, sözün yerini tuta biləcək qədər anlam yüklü olmalıdır. Məsələn, bir qadının çiyinlərinin yavaşca enməsi, bir kişinin əllərinin havada donub qalması bəzən onlarla cümlədən daha təsirli olur. Burada sənətkarın məqsədi formanı gözəlləşdirmək yox, hissi tərcümə etməkdir.

Etüd – Bədənin fikirlə dialoqu

Teatr təlimlərində “etüd” anlayışı aktyorun bədən və duyğu reaksiyalarını öyrənməsi üçün əsas mərhələ sayılır. Etüd bir cümləlik ideyanın səssiz hekayəyə çevrilməsidir.

Məsələn, müəllim tələbələrinə bir situasiya verir: “Yaxınını itirmiş bir insan tək qalır”. Heç bir söz yoxdur. Sadəcə musiqi, bədən və zaman.

Bu zaman aktyorun hər hərəkəti — bir nəfəs alma, bir addım, bir dönmə — daxili halın vizual təzahürünə çevrilir. Hər kəs eyni etüdü fərqli oynayır, çünki hərəkət – fərdi ruhun imzasıdır.

Etüd teatr təlimində düşüncə ilə fiziki impuls arasında körpü yaradır. Aktyor öyrənir ki, emosiya sadəcə üz mimikasında deyil, hərəkətin dinamikasında gizlidir. Bu, həm pantomimin, həm də rəqs teatrının bünövrəsidir.

Musiqi – görünməyən rejissor

Sözsüz səhnə formalarının ən vacib dayağı musiqidir. O, hərəkətə ruh, ritm və zaman verir. Əgər pantomim aktyoru səssizliklə “danışırsa”, musiqi o səssizliyin alt qatında emosional ssenari qurur.

Bir fortepiano akkordu səhnəni dərinləşdirə, bir skripka titrəyişi tamaşaçını ağlada bilər. Musiqi həm aktyorun ritm hissini oyadır, həm də tamaşaçının qavrayışını istiqamətləndirir.

Bu səbəbdən də səssiz teatr tamaşalarında musiqi sadəcə müşayiətçi yox, yaradıcı tərəfdaş funksiyasını daşıyır. Bəzən bir tamaşada musiqi fasilə verir, səssizlik səhnəni bürüyür və tamaşaçı öz nəfəsini eşidir. Məhz o an səhnə “yaşayır”.

 Pafossuz emosiyanın gücü

Sözsüz teatrın ən incə xətti – pafossuz təsir yaratmaqdır. Çünki bədən dili təbiidir, süni ifadəni dərhal ifşa edir. Aktyor burada oynamır – sadəcə yaşayır.

Səhnədə ağlamaq, qışqırmaq, gülmək lazım deyil. Sadəcə daxili titrəyiş lazımdır. Tamaşaçı onu hiss edir. Bu, Stanislavski sisteminin “daxili həqiqət” prinsipi ilə pantomimin “xarici səssizlik” estetikası arasında ortaq nöqtədir.

Hərəkət emosiyanın formasıdır, amma forma təmtəraqla dolu olmamalıdır. Bədən ancaq o zaman təsirli olur ki, o, sözün yükünü daşımaq üçün “hazır”dır. Bu səbəbdən pantomim aktyorunun fiziki hazırlığı qədər daxili səssizliyi də önəmlidir.

 Tamaşaçı ilə görünməz dialoq

Sözsüz tamaşalarda tamaşaçı artıq sadəcə izləyici deyil – o, mənanı özü yaradır. Hər baxış, hər hərəkət onun şüurunda fərqli assosiasiya doğurur. Bu, interaktiv sənətin ilkin formasıdır.

Məsələn, eyni səhnəyə baxan iki insan biri üçün itki, digəri üçün azadlıq görə bilər. Bu, teatrın ən saf anıdır – sənətkar və tamaşaçının ortaq düşüncə yaratdığı an.

Pantomim və rəqslə teatr bu baxımdan “şərhsiz sənət”dir. Tamaşaçıya heç nə diktə olunmur. O, duyğunu özü tamamlayır. Bəzən bir jestin bitməməsi, bir hərəkətin havada donub qalması – məhz bu natamamlıq tamaşaçının təxəyyülünü oyadır.

 Müasir teatr təcrübələri və gələcəyə baxış

Son illərdə dünya teatrında, o cümlədən Azərbaycanda, fiziki teatr istiqaməti geniş yayılmağa başlayıb. Teatr studiyalarında və tədris proqramlarında pantomim, ritm təlimləri, bədən dramaturgiyası artıq əsas fənlərə çevrilir.

Yeni nəsil rejissorlar üçün söz artıq ilkin vasitə deyil – emosional atmosferin hiss etdirilməsi əsas məqsəddir.

Bunun bariz nümunələrindən biri, beynəlxalq festivallarda nümayiş olunan səssiz, lakin musiqi və işıqla qurulmuş tamaşalardır. Onlar göstərir ki, müasir tamaşaçı artıq kəlmədən çox, duyğunu axtarır.

Azərbaycan səhnəsində də bu istiqamətə maraq artır. Xüsusən gənc rejissorların quruluşlarında bədən dramaturgiyası, işıq və səs kompozisiyası vasitəsilə hekayə qurmaq cəhdləri müşahidə olunur. Bu, həm tədris sisteminin yenilənməsi, həm də teatr estetikasının dərinləşməsi üçün vacib mərhələdir.

Səssiz sözün tərbiyə gücü

Pantomim, rəqslə teatr və musiqi ilə səhnə ifadəsi yalnız estetik forma deyil, həm də aktyorun özünü dərk etmə məktəbidir.

Sözsüz danışmaq bacarığı – insanın daxili aləminə enmək cəsarətidir. Bu formalar aktyoru təkcə sənətkar kimi deyil, hiss edən, müşahidə edən, dinləyən bir varlıq kimi yetişdirir.

Tamaşaçı üçün isə bu növ tamaşalar, bədii zövqü və səssiz düşünmə qabiliyyətini tərbiyə edir.

Bəzən bir baxış, bir musiqi titrəyişi, bir hərəkət bütöv bir fəlsəfə daşıya bilər. Teatrın dərinliyi məhz bu sadəlikdə gizlidir. Çünki səssizlik – sənətin ən səmimi dilidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Yunis Səfdəridir. Şeirlərin orfoqrafiyasına toxunulmayıbdır.

Yunus Səfdəri

Təbriz

Qar yağdı; yenə də yandı ocaqlar,

Dəyir bir-birinə soyuqdan dişlər.

Bəlkə dünən gecə isti uşaqlar,

Göylərdən bir belə qar istəmişlər.

Qar yağdı; bir ildir qar görməmişəm,

Evlərin başına qar səpələndi.

Qar elə yağıb ki, mən bilməmişəm!

Baxıram, küçədə qar dizəcəndi!

Qar yağdı; soyuqdu, hamı geyindi,

Ağ bir örtük örtdü qara damları.

Qar yağdı; uşaqlar yaman sevindi,

Yağdılar küçəyə qar adamları.

Qar yağdı; bir kişi fikirə daldı,

Çatlaq tavanından su dama-dama.

Qar yağdı; bir kişi birdən hay saldı;

Kürəklər iki qat, çıxdılar dama!

Qar yağdı; kiminsə əlləri donur,

Kiminsə evində şuminə yanır.

Birisi xəz papaq, palto geyinir,

Birisi yoxsulluq oduna yanır.

Qar yağdı; bu il qış çətin olacaq,

Paltarsız uşaqlar kaş üşüməsin.

Qar yağdı; ürəyim od tutub ancaq –

Ocaqsız evlərə soyuq dəyməsin!

                            Qeyd: şuminə - ocaq

 “Ədəbiyyat  və incəsənət”

(27.10.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

      XXI ƏSRİN İLK NİKBİN ŞEİRİ

Keçib getdi yüz il, min il,

keçib getdi on il, son il,

keçib gedir son ay, son gün, son dəqiqə,

son saniyə,

əsim-əsim əsir səsim, axı əsir səsim niyə?

Mən əsrimin əsiriyəm,

Mən əsrimin əsəriyəm.

Duyğularım, fikrim, hissim,

Əsəblərim, əsərlərim,

Qəlbimdə qalan sirlərim,

Ağlı-qaralı aylarım,

Fərəhlərim, bayramlarım,

Umudlarım, ağrılarım,

İtkilərim, ağılarım,

Başdaşlarım, göz yaşlarım,

Durmadan artan yaşlarım,

Döyüşlərim,

Görüşlərim,

Gülüşlərim

nəyim yoxdur, nəyim vardır

– bu yüz ildən yadigardır.

Tərk edirəm İyirmini,

Tərk edirəm iki mini,

tərk edirəm vətən kimi.

Ümidimi, həsrətimi

yeni əsrə daşıyıram.

Düşmənlərin acığına

yaşamışam, yaşayıram

İyirmi Bir

– yeni vətən

Min illərin sərhədini mən aşacam,

Yaşamışam, yaşayıram, yaşayacam.

                                       31 dekabr 2000

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)

İlqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”  portalının Cəlilabad təmsilçisi

Portalımızın Şeir saatı rubrikasında bu gün sizlərə Əli Tacəddin Süleyman oğlunun şirləri təqdim edilir. O, Qafqaz Universitetinin Filologiya fakultəsinin məzunu, Cəlilabad ədəbi mühitinin şair nümayəndəsidir.

OLAN, OLMAYAN

Kəlməsinin tamlığı,

Olan var, olmayan var,

Azacıq adamlığı

Olan var, olmayan var.

Gözlərinin işığı,

Ömrünün yaraşığı,

Qucağında uşağı

Olan var, olmayan var.

Haqqın haqdır tərəfi,

Nahaqq onun hədəfi,

Şəxsiyyəti, şərəfi,

Olan var, olmayan var.

Sinəsində ürəyi,

Gözündə gözbəbəyi,

Süfrəsində çörəyi,

Olan var, olmayan var.

Uzun sözün qısası,

İnsanlıq ən əsası,

Üzərində libası,

Olan var, olmayan var.

TƏBİB

Ürəyim ağrıyır, çarə et təbib,

İnsanlar vəfasız, həyat nanəcib,

Mənim min günahım bir günahdadır,

Ağrım bədənimdə deyil, ruhdadır,

Fərz et bədənimdən ruhu çıxardın,

Ruhumun ağrısın nə cür tapardın?

Bilirəm, dərdimə dərmanın olmaz,

Ölümdən o yana fərmanın olmaz,

Bu qədər dərd ilə bu yer üzündə,

Bu qədər şərt ilə bu yer üzündə,

Yaşamaq yaratmaq ən sonuncu şey...

Bir ümid yanardı gözlərimdə hey

Artıq o da yanmır çünki sönükdür

O da həyat kimi üzü dönükdür.

ADAM YANAR

Adam yanar içindən,

Hər şey gələr üstünə.

Doğma gələr üstünə,

Ögey gələr üstünə.

Başımızda bəlalar,

Canımızda xəstəlik,

Gələcək qayğılar da,

Sıxır bizi üstəlik.

Bu qədər dərd içində

“Ümidli ol!”- deyirlər

Bizə ümid verənlər,

Ömrümüzü yeyirlər.

Ən sevdiyim mahnı da,

Bəzən tökər zəhləni,

Çıxmaz küçə sanarsan

Yaşadığın məhləni.

Ruhun kabab tək çıxar

İçindəki təndirdən.

Çıxıb yüksək bir yerə

Hayqırasan hündürdən.

QORXURAM

Qorxuram ki bir gün yadından çıxam

Yayın istisində, qışın qarında

Bax onda söyərəm gəlib keçmisin,

Eşqin, sədaqətin, etibarın da.

Eşqinin oduna mən az yanmadım,

Əritdin qəlbimi həsrət şamında,

Qorxuram ki bir gün yadından çıxam,

Payız səhərində, yaz axşamında.

Qorxuram ki bir gün yadından çıxam,

Məni gördüyündə dönüb kiməsə

Uzaqdan uzağa baxıb deyəsən:

“Mənə tanış gəlir bu adam nəsə”

Qorxuram ki, bir gün yadından çıxam,

Sənin yaddaşından silinəm tamam,

Yüz adam içində sənə yad ola,

Sənə illərini verən bir adam

MƏN ÖLƏNDƏN SONRA

Mən öləndən sora qəbrim üstə gəl,

Bəlkə günahından onda keçəm mən.

Mən səndə tapmışam bütünlüyümü,

İnan qəbirdə də sənsiz heçəm mən.

Səndən istəmirəm ətirli güllər,

O solğun, pərişan saçını gətir.

Mənim taleyim tək qarma-qarışıq,

Çiynində dolaşan saçını gətir.

Cavabsız qoyduğun suallarıma

Qəbrimin üstündə gəlib cavab ver.

De ki, “həsrətimdən çox üşüyərdin,

Bəs indi necədir yatdığın bu yer?”

De ki "sən demişdin bu sevgi ancaq

Məzarda bitəcək - "bitdimi burda?"

Qayıdıb deyərəm sənin sevgini

Sığdıra bilməzdim bu dar çuxurda.

Deyərdim sevgimi göylərə verdim.

Buludlar ovcunun içində tutsun.

Yarım o qədər də vəfasız deyil

Mən öləndən sora məni unutsun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Portalın əməkdaşlarının cavablandırdıqları növbəti ekspress-sorğu hazırda sərin-ilıq günlərini yaşadığımız payız fəsli ilə bağlıdır. Payızı niyə sevmək, yaxud niyə sevməmək?

Bəzən elə bil, payız özü bir sualdı — cavabını içində daşıyan, amma deməyə tələsməyən bir sual. Küçələr saralanda, külək saçlarıma qarışanda, yarpaqlar ayağımın altında xışıldayanda mən bu sualı hər dəfə yenidən özümə verirəm: Payızı sevmək, ya sevməmək?

Bilirəm, çoxları üçün payız darıxdırıcı fəsildi. Günəş azalar, səma ağırlaşır, havada bir boşluq gəzər. Amma mənim üçün payız sükutun poeziyasıdı. Onun hər küləyi bir cümlə kimi, hər yağışı bir xatirə kimi damlayır içimə. Bəzən bir damcı su pəncərəmə dəyəndə, içimdə illər öncəki bir səhnə canlanır — unudulmuş gülüşlər, yarımçıq söhbətlər, getmək istəməyən baxışlar.

Payız mənə insanı öyrədir — soyunan ağac kimi, azaldıqca dərinləşməyi. Yarpaqlar düşür, amma kök qalır. Bəlkə də sevmək elə budur: hər şey gedəndə belə içində qalmağı bacarmaq. Mən payızda bunu anlayıram.

Bəzən isə payız mənim içimdə qaranlıq bir pəncərə açır. Oradan baxanda hər şey bir az uzaq, bir az donuq görünür. Deyirlər, payız depressiyanın fəslidir. Amma məncə, o, emosiyanın fəslidir. İnsan öz kədərini burada rəngli geyindirir, öz tənhalığını bəzəyir, öz sükutuna musiqi bəxş edir.

Mən payızı həm sevirəm, həm də ondan qorxuram. Sevirəm, çünki o, hər şeyi sakitləşdirir. Qorxuram, çünki o sükutda bəzən özümə çox yaxınlaşıram. Hər dəfə saralmış bir yarpaq ovucuma düşəndə, düşünürəm — bəlkə də bu da bir həyat kimidi: əvvəl yaşıl, sonra sarı, sonra torpağa qarışan. Amma hər halı ilə gözəl.

Payız mənə göstərir ki, itkilər də zərif ola bilər. Hər gedənin izi gözəldi, əgər sən baxmağı bilirsənsə. Mən payızda baxmağı öyrənirəm — səssiz ağaclara, yorğun səmalara, və ən çox da öz içimə.

Ona görə də bəzən bu sualı cavabsız qoyuram. Çünki payızı sevmək və sevməmək arasında qalmaq elə onun təbiətidi. O, nə tam günəşdi, nə tam qaranlıq. Payız, bir növ, həyatın özüdü — keçici, amma iz buraxan.

Bəlkə də payızı sevmək, kədəri zərif bir dost kimi qucaqlamaqdır. Bəlkə də sevməmək, həmin dostun gözlərinə baxmağa cəsarət etməmək. Mən bəzən onu sevirəm, bəzən uzaqdan izləyirəm. Amma hər dəfə o gələndə içimdə bir sakitlik yaranır — sanki bütün suallarımın cavabı, o sarı yarpaqların arasında gizlənib.

Payızı sevmək, ya sevməmək — fərqi yoxdu bəlkə də. Əsas odur ki, onun içində özünü tapırsan. Mən tapıram. Hər dəfə səssiz küçələrdə gəzərkən, havanın qoxusuna qarışarkən, xatirələrə toxunarkən… Payız mənim içimdəki poeziyanı oyadır.

Və bəli, bəlkə də mən onu sevirəm — hər kədərinə, hər sükutuna, hər düşən yarpağına görə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında yayımlanan Türk dünyası məşhurları layihəsində bügünkü təqdimat Fərabi barədədir.

Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan əl-Fərabi (870–950) türk-islam mədəniyyətinin formalaşmasında mərkəzi fiqurlardan biridir. O, yalnız fəlsəfə tarixində “İkinci Müəllim” (əl-muʿallim əs-sani) kimi tanınmır, həm də Orta Asiya mənəvi mədəniyyətinin intellektual təcəssümüdür. Fərabinin elmi fəaliyyəti ərəb-islam elmi dilində aparılsa da, onun yetişdiyi coğrafiya Maveraünnəhr (indiki Qazaxıstanın Otrar/Farab bölgəsi) türk etnosunun və dil-mədəni sisteminin intensiv yayıldığı məkandır.

Bu fakt, onun mədəni və etnik kimliyinin türk dünyası kontekstində araşdırılmasını zəruri edir.

Fərabinin doğulduğu Farab (Otrar) şəhəri IX əsrdə Qarluq, Oğuz və Karluk-Toxar etnoslarının yaşadığı, türklərin sıx məskunlaşdığı bölgə idi. Ərəb mənbələrində Fərabi haqqında “Əl-Fərabi əl-Türki” nisbəsi qeyd olunur. Bu, onun etnik mənsubiyyətinin türk olması ehtimalını gücləndirir.

Bununla belə, bəzi qərb tədqiqatçıları bu nisbənin sonradan əlavə olunduğunu iddia edirlər. Lakin türk tarixşünaslığında, xüsusən də F. Köprülü, Z. Gökalp, A. Caferoğlu kimi alimlərin əsərlərində Fərabi türk mənşəli filosof kimi təqdim olunur.

Fərabi Bağdadda təhsil almış, Aristotel və Platon əsərlərini şərh etmiş, həmçinin Yeni Platonçuluğu İslam düşüncəsi ilə uzlaşdırmağa çalışmışdır. O, məntiq, metafizika, siyasət fəlsəfəsi, musiqi, etik və sosial nəzəriyyə sahələrində dərin araşdırmalar aparmışdır.

Ən mühüm əsərləri:

·         İhsā al-ʿUlūm (“Elmlərin təsnifi”) – elmlərin sistemləşdirilməsində ilk cəhdlərdən biridir;

·         Kitāb al-Madīna al-Fāḍila (“Fəzilətli şəhər”) – siyasi-etik idealın təsviri;

·         Kitāb al-Mūsīqā al-Kabīr – musiqinin fəlsəfi və elmi əsaslarını izah edən traktat;

·         Tahsil əs-Səadə – xoşbəxtliyin fəlsəfi mahiyyətinə dair əsər.

Fərabi, Aristotelin məntiq sistemini İslam kontekstinə gətirərək rasional bilik və iman arasındakı harmoniya ideyasını irəli sürmüşdür. Onun təsiri İbn Sina, Əl-Qəzzali və İbn Rüşd kimi filosoflarda davam etmişdir.

Türk mədəni-fəlsəfi sistemində Fərabinin rolu yalnız bir filosof kimi deyil, həm də düşüncə arxetipi kimi qəbul edilir. Türk düşüncə tarixində bilik, ədalət, nizam və “hikmət” anlayışları (Yusuf Balasaqunlu, Mahmud Kaşğari, Əhməd Yəsəvi və s.) məhz Fərabi ilə fəlsəfi məzmun qazanmışdır.

Onun “fəzilətli şəhər” konsepsiyası türk dövlətçilik ideyalarında əxlaqi hakimiyyət modelinin formalaşmasına təsir etmiş, bu təsir sonrakı Orta Asiya intellektual mühitində, xüsusən Yəsəvilik və Nəvainin fəlsəfi dünyagörüşündə hiss olunmuşdur.

Fərabi türk-islam fəlsəfi düşüncəsinin formalaşmasında bünövrə rolunu oynamış, elmi-fəlsəfi sistemini universal dəyərlər üzərində qurmuşdur. Onun türk mənşəli olması təkcə etnik deyil, mədəni-tarixi reallıqdır. Türk alimləri üçün Fərabi, bilik və əxlaqın vəhdətini təmsil edən arxetipdir. Bu gün türkoloji araşdırmalarda onun düşüncə sisteminin dil, mədəniyyət və təfəkkür aspektlərindən tədqiqi mühüm elmi istiqamət olaraq qalır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)