İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bölgə ədəbiyyatı…

Elə ədiblər var ki, ömürlərini öz doğulduları bölgəyə sərf edirlər, Bakıya karyera dalınca getmədən palçıqlı vətən yollarını paytaxt asfaltından üstün tuturlar. Siz belələrinə misal olaraq Musa Yaqubu gətirəcəksiniz. Bir ad da mən deyim – mərhum Şəkər Aslan.

Şair və dramaturq Şəkər Aslan 10 oktyabr 1937-ci ildə Lənkəran şəhərində dünyaya göz açıb. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü olub, 1969-cu ildə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun poeziya fakültəsini bitirib. 

Əmək fəaliyyətinə Lənkəran mədəniyyət evində başlayıb. "Leninçi", Lənkəran rayon qəzetində ədəbi işçi, Azərbaycan KP Lənkəran komitəsində təlimatçı, "Leninçi" (sonralar "Lənkəran") qəzetinin baş redaktoru vəzifələrində çalışıb. 1993-cü ildə "Söz" ədəbi-bədii jurnalını təsis edib. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Lənkəran şöbəsinin sədri olub. 

O, Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanına və "Şərəf nişanı" ordeninə layiq görülüb. "Sən kimsən, Ata?", "Birtərəfli hərəkət" pyesləri Lənkəran Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. Şeirlərinə musiqi bəstələnib.

Kitabları 

1. Bahar yağışı

2. Ürəyimi açıram 

3. Sənə nəğmə deyirəm 

4. Məhəbbət fəsli 

5. Sevgi günü 

6. Səni sevdiyim gündən 

7. Bu günlərdən iz qalacaq

8. Döy mənim qapımı 

9. Evə məktub

10. Payıma düşən ömür 

Şəkər Aslan 1995-ci il iyunun 12-də vəfat edib. Lənkəran şəhərində mərkəzi küçələrdən biri və 16 saylı Sütəmurdov kənd kitabxanası onun adını daşıyır. 60, 65, 70, 75 və 80 illik yubileyləri Lənkəran Şəhər İcra Hakimiyyəti tərəfindən qeyd olunub. 85 illik yubileyi Lənkəran Dövlət Dram Teatrında qeyd edilib.

Bu gün onun anım günüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Riçard Vaysmanın möhkəm xarakterə istinad edən uğur formulası

İllər öncə qəzetlərdən birində diqqətimi bir yazı cəlb etmişdi, «Mütəxəssislər uğur formulasını müəyyənləşdirdilər» başlıqlı bu yazını dərhal, böyük maraqla oxumuş və kəsib saxlamışdım. İndi də bu saralmış qəzet parçası özündə çox qiymətli məlumatları qoruyub-saxlayaraq kabinetimdəki qovluqlardan birində uyumaqdadır.

Araşdırma mövzusu “Niyə heç bir əziyyət çəkmədiyi halda birinin üzünə bəxtin gülməsi, digərinin isə bütün çabalara, cəhdlərə baxmayaraq daim uğursuzluğa tuş gəlməsi» idi. «Bu ədalətsizlik haradandır?» sualına qəzet Böyük Britaniyanın Xertfordşir universitetinin professoru Riçard Vaysmanın sayəsində cavab vermək istəyirdi.

Demək, mütəxəssis uğurun sirlərini tapmaq üçün bütün dünya üzrə min nəfərdən artıq bəxtigətirən respondent arasında sorğu keçirib, topladığı materialı illər ərzində təhqiq edib. Nəticədə riyazi düsturu U=X+S+Ö şəklində olan uğur formulası yaranıb.

Burada U – şəxsi uğur; X – şəxsiyyətin xarakteristikası (o cümlədən ətrafdakılarla uyğunlaşa bilmək, psixoloji çeviklik, həyat mövqeyi); S – sağlamlıq, yaxşı maddi vəziyyət, yaxşı dostların mövcudluğu; Ö – özünəinam, özünəhörmət və yumor hissidir.

Amma bu, hələ hamısı deyil. Alim müəyyənləşdirib ki, uğur – yalnız hadisələrin müsbət cərəyanı demək deyildir, həm də insanın bunlardan istifadəsinə hazır olmasıdır, təklif olunan situasiyanın çərçivəsindən çıxmaq bacarığıdır, bir növ, şüurun genişlənməsidir.

Riçard Vaysman nisbilik nəzəriyyəsi və kvant mexanikası prinsiplərini əsas götürərək növbəti dəfə bir dəstə bəxtigətirən və bir dəstə özünü bəxtsiz hesab edən adamlar arasında eksperiment keçirib. O, həmin şəxslərə xüsusi olaraq bu eksperiment üçün çap olunmuş olduqca qalın bir qəzet verib və oradakı şəkillərin dəqiq sayını tapmağı tapşırıb.

Vaysman səhifələrin birində səhifənin yarısını tutmuş, olduqca böyük hərflərlə yazılmış belə bir elan da yerləşdiribmiş: «Sizi sınağa çəkən şəxsə – Mister Vaysmana söyləyin ki, bu elanı gördünüz. Şərtə görə, kim bu elanı görübsə, ona 250 funt-sterlinq mükafat veriləcək. Buyurun, ondan 250 funt- sterlinqlik mükafatınızı alın». Təsəvvür edin ki, sınağa bəxtigətirməyən kimi qatılmış insanlardan heç biri bu elana diqqət yetirmədən, ciddi-cəhdlə şəkilləri sayıbmış.

Qəzet yazmışdı: «Bu insanların uğursuzluğunun səbəbləri elə özləridir. Adətən, belə insanlar gərgin, əsəbi, özünə inamsız və kompleksli olurlar. Və onların daxili narahatçılığı yeni, fayda gətirə biləcək nəyisə görmək qabiliyyətini bloklayır, imkan vermir ki, öz intuisiyalarını dinləsinlər».

Riçard Vaysmana görə uğur qazanmaq üçün mütləq 3 mərhələni keçmək lazımdır:

1.     Xoşbəxtliyə gedən yolda ilk addım özünün özünə söyləməyindir: «Həyatın var-dövləti sonsuzdur, özü də hamını təmin edəcək qədərdir. Mütləq orada rastımıza yüksək əmək haqlı iş yerləri, gözəl xanımlar (yaxud əliaçıq bəylər), yaxşı dostlar çıxacaqlar. Sadəcə, gözlərimizi daha geniş açmalıyıq ki, uğuru görə bilək».

2.     İkinci addım həyata ağır sınaqlar mənbəyi deyil, macəra kimi baxmaqdır. Həyatdan yalnız sevinc və təltiflər gözlənilməlidir, qəfildən qarşına çıxan çətinliyi isə bu çətinlikdən çıxmaqçün düzgün qərar verib bundan məmnun olmaq naminə bir çağırış hesab etmək lazımdır.

3.     Nəhayət, üçüncü addım özünə inam aşılamaqdır ki, yaşanan hər gün dörd tərəfində böyük imkanların yaranması deməkdir – sadəcə bununçün bütün qapıları usanmadan, yorulmadan döymək lazımdır. Mütləq sizə qapılardan ən azı birini açacaqlar.

Və qəzet son olaraq oxucularına bir redaksiya məsləhəti də vermişdi: «Siz vəzifəlisinizsə uğur qazanan, bəxti gətirən şəxsləri işə götürə bilərsiniz, yox sıravi adamsınızsa, belə bir şəxslərlə dostluq edə bilərsiniz. Onların uğur enerjisi sizə də keçəcək. Belələri yaxşı ideyalar irəli sürəcək, nəhəng planlar quracaq, sərfəli təkliflər tapacaqlar. Onların energisi sizi də uğura yönəldəcək».

Bax bu da oxucularım üçün daha bir tövsiyə: Qaramat basmış adamlardan, bədbin və uğursuzlardan kənar gəzib işıqlı, uğurlu insanlara yaxınlaşın. Qoy onların həyat işığı sizə də nur saçsın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz da marağınıza səbəb olacaq: Göytürk kitabələrində "qan" anlayışı və dövlətçilik prinsipi.

Türk tarixinin ən önəmli mərhələlərindən biri, Göytürklər (VI–VIII əsrlər) dövründə formalaşan ilk milli dövlətçilik sistemidir. Bu dövrə aid Orxon-Yenisey abidələri — Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukukkitabələri həm siyasi, həm də ideoloji baxımdan zəngin bir mənbədir. Bu yazılarda tez-tez qarşılanan “qan” anlayışı sadəcə bir hakimiyyət sahibi deyil, dövlətin hüquqi və mənəvi əsaslarını təmsil edən mərkəzi bir simvoldur. Bu araşdırmada "qan" (kağan) anlayışının mənşəyi, funksiyası və dövlətçilik ideologiyasındakı yeri təhlil edilir.

1. "Qan" sözünün mənşəyi və semantikası

 "Qan" sözü qədim türkcədə “kağan” və ya "xan" formalarında işlənmişdir. “Kağan” ifadəsi "hökmdarların hökmdarı", yəni imperial lider anlamında istifadə olunmuşdur. “Qan” sadəcə idarəçi yox, həm də ilahi təyinatla seçilmiş bir lider kimi qəbul edilir.

“Üze kök tengri asra yağız yir kılındukda, ikin ara kişi oglı kılınmış. Kişi oglınta üze eçüm apam Bumın qan, İstemi qan bügü qılındı.”
(Orxon abidəsi – Bilgə Kağan)

Burada Bumın Qan və İstemi Qan Göy Tanrı tərəfindən xalqı idarə etmək üçün seçilmiş liderlər kimi göstərilir.

2. "Qan" və Tanrı təyinatı: Hakimiyyətin legitimliyi

Göytürk kitabələrində "qan" anlayışı göydən verilmiş bir haqq kimi təqdim edilir. Tanrı ilə qan arasındakı əlaqə dövlətin ideoloji əsaslarını formalaşdırır.

“Türük bodunqa qan olurtum. Türk tanrısı qut verən üçün…”
(Bilgə Kağan abidəsi)

Burada kağanın xalqın başına keçməsi Tanrının “qut” (uğur, ilahi lütf) verməsi ilə izah olunur. Yəni, qansız dövlət olmaz, qutsuz qan olmaz.

3. Qanlıq və dövlət strukturu

Göytürk dövlətinin siyasi strukturu ikili idarəçilik əsasında qurulmuşdu: Doğu (Baş şəhər) və Batı (ikinci bölgə). Hər ikisinə “qan” titulunu daşıyan şəxs rəhbərlik edirdi.

“Tabğaçqa qara qul bolmas üçün atam qan kəlti.”
(Tonyukuk abidəsi)

Burada atasının “qara qul” (əsir, təbəə) olmasının qarşısını almaq üçün kağanın xalqını azad etməsi qeyd edilir. Qan xalqı azad saxlayan, dövlətin təminatçısı sayılırdı.

Göytürk kitabələrində “qan” ilə “bodun” (xalq) arasında qarşılıqlı məsuliyyət vurğulanır. Yaxşı qan xalqını qoruya, dövlətini saxlaya bilər. Əgər bu balans pozularsa, dövlət dağılır.

“Qansız bodun bolmaz, bodunsuz qan bolmaz.”
(Xalq müdrikliyi – şifahi variantlarla Orxon ruhunda işlənir)

4. Qan və əxlaqi dövlətçilik ideyası

Qan sadəcə idarəçi deyil, “töre”nin daşıyıcısıdır. Töre — qədim türklərin etik, hüquqi və sosial normativ sistemidir.

“Türük töresin törütlüm.”
(Bilgə Kağan kitabəsi)

Burada qan özünü töre qurucusu, yəni qanun yaradan lider kimi təqdim edir. Bu anlayış Orta Asiyada "qanunla idarəetmə" fikrinin çox qədimdən mövcud olduğunu göstərir.

5. Simvolik və semiotik təhlil

6. Müasir baxış və əhəmiyyəti

Göytürk kitabələrindəki “qan” anlayışı, türk siyasi düşüncəsində ilahi, əxlaqi və milli əsasların birləşməsi kimi ortaya çıxır. Müasir dövlətdə də bu yanaşmaların izlərini görmək olar: dövlət başçısı sadəcə idarə edən deyil, həm də xalqın mənəvi-siyasi simvolu olmalıdır.

Göytürk kitabələri bizə göstərir ki, türk dövlətçilik prinsipi sadəcə gücə və hakimiyyətə əsaslanmır, əksinə, Tanrı iradəsi, əxlaq, qanun və xalq sevgisi kimi yüksək dəyərlər üzərində qurulub. “Qan” bu sistemin mərkəzi fiquru olaraq həm hüquqi, həm də mənəvi lider funksiyasını yerinə yetirir. Bu baxımdan, "qan" anlayışı qədim türk dünyagörüşünün və dövlət fəlsəfəsinin ən dəyərli simvollarından biridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Yəqin ki, bir çoxunuz fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı, danimarkalı alim Nils Borun Nobel qızıl medalını alman nasistlərindən gizlətməsi tarixçəsini eşitmisiniz. Söhbət qızıl medalını ağıllı və elmi şəkildə çar arağında əridərək, onu faşistlərdən gizlətməsindən gedir.

Xatırlayaq ki, çar arağı spirtli içki deyil. Bu qatılaşdırılmış azot və xlorid turşularının qarışığından ibarətdir. Çar arağı qızıl və platin də daxil olmaqla bir çox kimyəvi maddələri və elementləri oksidləşdirən və həll edən güclü bir qarışıqdır.

Əslində isə bu hadisə belə olmamışdır.

Bir neçə mənbəyə müraciət edərək əsl həqiqətin necə olduğunu oxuculara çatdırmaq qərarına gəldim.

Birincisi, əridilən bir yox, iki medal olmuşdur. İkincisi, bu medallar Bora aid deyildi. Üçüncüsü isə, onları turşuda gizlədən şəxs şəxsən Bor deyil, onun əməkdaşı olmuşdur. 

Almaniyada façistlərin hakimiyyəti zamanı öz ölkə vətəndaşlarına Nobel mükafatı almağı və gəzdirməyi qadağan etmişdilər. Həmin illər bir çox elm adamları üçün çətin günlər başlayır. Xüsusilə də yəhudi kökləri olan və ya yəhudiləri dəstəkləyənlər üçün.

İki alman fiziki və Nobel mükafatı laureatı – Ceyms Frank (1925-ci il mükafatı) və Maks fon Laue (1914-cü il mükafatı) müsadirə olunmaması üçün qızıl medallarının saxlanmasını Nils Bora həvalə edirlər.

Alimlər mükafatlarını Kopenhagenə göndərirlər.

Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, professor Borun Kopenhagendəki nəzəri fizika İnstitutu 1933-cü ildən bəri bir çox yəhudi əsilli alman fizikləri üçün sığınacaq olmuşdur.

1940-cı ilin aprelində Almaniya Danimarkanı işğal edir. Və burada saxlanılan medalların təhlükəsizliyi Boru narahat etməyə başlayır. Üstəlik, yəhudi kökləri olan alimlərin özləri də təhlükə altında idi. Nils Borun köməyinə onun əməkdaşı, macar kimyaçısı Georg de Heveşi çatır.

Heveşi sonralar   xatırlayırdı: "Medalları gizlətməyi təklif etdim, lakin bu fikir medalların tapıla biləcəyindən ehtiyat edən Borun xoşuna gəlmədi. Ona görə də onları əritmək qərarına gəldim. Alman işğalçı qoşunları Kopenhagen küçələri ilə keçərkən, mən Ceyms Frank və Maks fon Lauenin medallarını əritməklə məşğul idim." 

Nasistlər Bor institutunu işğal edəndə orada uzun müddət və hərtərəfli axtarış aparırlar. Amma heç nə tapmayırlar. Ola bilsin ki, onlar sarı-narıncı maye olan bir kimyəvi qabı görüblər, lakin xlorun kəskin qoxusu yəqin ki, onlara qabın içindəkilərini anlamaq istəyini dayandırır. 

Müharibə bitdikdən sonra Nils Borun əməkdaşları həmin kimyəvi turşunun məhlulundan qızıl çıxarıb İsveç Kral Elmlər Akademiyasına təhvil verirlər. Orada isə yeni Nobel medalları hazırlanır və Maks fon Laue və Ceyms Franka yenidən təqdim edilir. 

Beləliklə, fizik Nils Bor və kimyaçı Heveşinin sayəsində dəyərli elmi mükafatın ikinci doğuluşu baş verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün t.ü.f.d., Millət vəkiliMəlahət İBRAHİMQIZININ “Ermənistanda Azərbaycan türklərinin silinməz izləri” məqaləsi ilə tanış olacaqsınız.

Ermənistanda Azərbaycan türklərinin "silinməz izləri" və ya Qafqazda erməni məsələsinin tarixi kökü qədim dövrlərdən deyil, I Pyoturun Xəzəryanı yürüşündən sonrakı dövrdən başlayır. Bu haqda Çar Rusiyasının Qafqaz siyasətindəki "erməni məsələsi" hətta böyük dövlətlərin monarxlarının yazışmalarında da əks olunmuşdur. 

Çar Rusiyasının Qafqazda söz sahibi olmaq və imperiya marağının həyata keçirilməsi siyasətinin əsası I Pyoturun zamanında qoyulmuşdur. Qafqazın aftoxton əhalisinin əksəriyyəti islam inancına malik olduğundan Çar Rusiyasının bu bölgədə yürüdəcəyi siyasətin təməli, eyni zamanda əsas hədəfi və məqsədi bölgənin müsəlman əhalisinin tərkibinin xristian əhali hesabına dəyişdirilməsi idi. Ötən üç yüz il ərzində  bölgədə baş vermiş bütün tarixi proseslər də bu deyilənləri sübut etmişdi. Ümumiyyətlə, Çar Rusiyasının Qafqaz  siyasəti bir neçə mərhələdə həyata keçirilmişdir. İlk mərhələdə məqsəd əhalisinin əksəriyyətinin müsəlmanlardan ibarət olan Şimali Qafqazın müsəlman əhalisinin tərkibini xristian inanclı əhali hesabına dəyişdirmək idi. Daha dəqiq desək, erməni məsələsindən istifadə edərək bu bölgədə erməni əhalisinin sayını artırmaq idi. sonrakı mərhələdə hədəf Cənubi Qafqaz idi. Çar Rusiyası süquta uğradıqdan sonra bu siyasət Sovet dönəmində zahirən dəyişsə də, mahiyyət etibarı ilə davam etdirildi. Azərbaycan xalqının tarixi yurd yerləri olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarının erməniləşməsi Sovet dövründə daha açıq və acımasız həyata keçirilirdi. Bütün beynəlxalq hüquq və normalara zidd olaraq həyata keçirilən deportasiya və etnik təmizləmə isə XX əsrdə insanlığa qarşı törədilən ən ağır cinayətlər sırasındadır. Qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ Nazirlər Şurasının azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı qərarından əlavə, Ermənistan Sosialist Respublikası ardıcıl olaraq, 1956-57, 1965, 1967, 1968-ci illərdə də buna bənzər qərarlar qəbul etmiş və bu qərarları qısa müddət ərzində icra etmişlər. Azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindən deportasiyasına dair oxucular kitaba daxil edilmiş Amerika Birləşmiş Ştatlarının Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CİA-MKİ) tərəfindən hazırlanmış Stalinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli bu qərarı və onun icrası ilə bağlı xüsusi hesabatda əldə edəcəklər. ABŞ MKİ-nin bu hesabatı 1946-1952-ci illərdə Ermənistanın bütün bölgələrindən azərbaycanlıların deportasiya edilməsi və boşaldılmış bu torpaqlara İran, Bolqarıstan, Suriya, İraq, Misir, Livan, Yunanıstan və Rumıniya kimi ölkələrdən gətirilmiş 120 mindən çox erməninin yerləşdirilməsi faktlarla təsvir edilir.Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, son iki yüz ildə "Böyük Ermənistan" xəyalı ilə yaşayan ermənilər müxtəlif dövlətlərin və terrorçu qrupların dəstəyi ilə Türkiyə və Azərbaycana qarşı çoxsaylı cinayət, qətliam və terror aktları da törətmişlər. Bu məlumatlar dünyanın bəzi mötəbər təşkilatları, xüsusilə də ABŞ MKİ (CİA) tərəfindən hazırlanmış bir sıra  hesabatlarda konkret faktlarla göstərilmişdir. MKİ-nin 1975-1983-cü illəri əhatə edən "Erməni Terrroru: ASALA davam edən beynəlxalq təhlükə" adlı  hesabatında adı keçən "ASALA", "Erməni Soyqırımına Ədalət Komandosu", "Erməni Fədailəri", "Məhkum  Nijde Qaragin  Qrupu", "Yanikyan", "Orli Qrup", "Yeni Erməni müqavimət hərəkatı", "Qara Aprel" kimi  onlarla  erməni terrorçu qrupları ABŞ və bəzi dövlətlər tərəfindən rəsmi olaraq terror təşkilatları kimi tanınır. Erməni terror təşkilatları haqda  daha ətraflı məlumatlar ABŞ-nin MKİ (CİA) Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (Central Intelligence Agency) hesabatında tanış olmaqolar.

1987-ci ildə Qafqazda erməni separatizmi yenidən baş qaldıranda Sovet İttifaqının nüfuzlu qəzeti olan "Komsomolskaya Pravda" yazırdı: "...erməni xalqı "Böyük Ermənistan" psixozu durumundadır. Onlara yalnız və yalnız doğruları, yəni əslində, kim olduqlarını və heç bir zaman böyük dövlətə sahib olmadıqlarını söyləmək vacibdir". Məqalədə qeyd edilirdi ki, əgər onların iddia etdiyi kimi,"Böyük Ermənistan" dövləti olmuş olsaydı, dövlətin ən vacib şərtlərindən biri kimi pul sikkələri olardı. Tarix çoxdan sübut etmişdir ki, böyük dövlətlərdə bu dövlətin hakim millətinin və xalqının burada yaşayan etnik azlıqların dilinə, mədəniyyətinə, kulinariyasına, incəsənətinə, adət və ənənələrinə təsir etməsi  qaçılmaz gerçəklikdir. Ermənilərə gəldikdə, onların Qafqaz xalqlarına təsirində heç bir iz görünmür, hətta onların tarixinin, mədəniyyətinin, musiqisinin və incəsənətinin heç bir kiçik məqamında belə yer almamışdır. Əksinə, türk-Azərbaycan xalqlarının erməni xalqının dilində, mədəniyyətində, adət və ənənələrində, hətta ad və soyadlarında əks olunmuş yüzlərlə nümunələr vardır. Erməni dilində  4000-dən çox Azərbaycan-türk kəlmələri var və onların yüzlərlə ad və soyad türk kökənlidir. Musiqi alətlərinin çoxu Azərbaycan və türk alətləri, yeməklərinin çoxunun adı ya Azərbaycan türkcəsi, ya da Türkiyə türkcəsindədir. Hətta erməni nağılları və folklorunu təhlil etsək, bir daha Azərbaycan, Türkiyə və gürcü kökənli olduğu görünür. Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, erməni dilində olan sözlərin 35 faizi qədim fars dilindən keçmə sözlərdir. Bu gün dilşünaslar və dil tarixi və nəzəriyyəçiləri  tərəfindən erməni dilində olan sözlərin çox az qisminin onlara xas olduğu bildirilir.

XIX əsrin əvvəllərində imzalanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən sonra ermənilər məqsədli olaraq, uzun illər ərzində azərbaycanlıların yaşadıqları indiki Ermənistan ərazisinə, xüsusən İrəvan və Qarabağ bölgələrinə köçürülmüşdür. Bu ərazilərdə baş verən bütün proseslər şovinist erməni millətçilərinin və ideoloqlarının saxtalaşdırdıqları uydurma tarix və Azərbaycan-türk xalqlarının mədəni və qeyri-maddi  irsinin inkarı və məhv edilməsi ilə müşayiət edilirdi. Bu məkrli ideologiyanın və əsassız ərazi iddialarının nəticəsində bu gün indiki Ermənistanda azərbaycanlıların dədə-baba yurd yerlərində onlara məxsus bütün dini abidələr, məscidlər və minillər yaşı olan məzarlıqlar, əsrlər öncə yaradılmış binalar, körpülər dağıdılaraq yox edilmişdir. Erməni millətçilərinin  azərbaycanlılara qarşı törətdikləri bu cinayət və vandalizm ümumdünya mədəni irsinin qorunması nöqteyi-nəzərindən də dözülməz və qəbuledilməzdir. Çünki bu irs ümumtürk, islam və nəhayət, dünya mirasının tərkib hissəsidir.

törətdilmiş bu cinayətlər ümumbəşəri irsin qorunması haqqında beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi sənədlərin bütün prinsiplərinin pozulması və  dünya mirasına qarşı soyqırım kimi də  dəyərləndirilməlidir.

1995-ci ildə britaniyalı arxeoloq Filip Kol və bir qrup müəllif tərəfindən yazılmış  "Milliətçilik, arxeologiya siyasəti və təcrübəsi" əsərində Ermənistanda mövcud olan islam abidələrinin azlığı vurğulanır. Əsərdə Türkmənçay müqaviləsi imzalanmazdan öncə azərbaycanlıların tarixən yaşadıqları  indiki  Ermənistan ərazisində, müsəlman əhalisinin üstünlük təşkil etməsi haqqında da bəhs edilir. Bununla bağlı müəlliflər  belə yazırlar: "Hansı demoqrafik statistikaya müraciət etsək, şübhəsiz ki, bu regionda islam dininə aid əhəmiyyətli qeyri-maddi abidələrin mövcudluğunu görərik. Bu gün  onların Ermənistan ərazisində demək olar ki, tam itirilməsini isə heç cürə  təsadüf hesab etmək olmaz".

Britaniyalı tədqiqatçı-jurnalist Tomas de Vaala müraciət edək. "Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülhlə müharibə arasında" kitabında o yazır: "Müasir Ermənistanda bu sadə faktları bilən azdır. Belə ki, əslində,  indiki Ermənistanın bir çox türkdilli müsəlmanların vətəni olması faktı erməni xalqının milli qəhrəmanı, XVIII əsrin böyük şairi olan Sayat Novanı təəccübləndirməzdi. Onun bizə qədər gəlib çatmış, demək olar ki, əksər balladaları həmin dövrdə Qafqazda "lingua franka", yəni əsas dil  rolunu oynayan Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır". Müəllif kitabında əsrlər boyu indiki Ermənistanda yaşamış azərbaycanlıların XX yüzillikdə də tədricən ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarını, ictimai həyatdan tam marginallaşdırılması kimi tarixi gerçəklikləri əks etdirən faktlara geniş yer vermişdir. Britaniyalı tədqiqatçı qeyd edir ki, azərbaycanlıların tarixən yaşadıqları bu ərazilərdə erməni əhalisinin nisbəti  havadarlarının dəstəyilə dəyişdirilərək, erməni xalqı üçün vətən hüququ statusu yaradılmışdır. Təssüf ki, süni və saxta yollarla qazandırılmış bu hüquqdan istifadə edərək erməni millətçiləri son iki yüz ildə azərbaycanlılardan kifayət qədər ərazi zəbt edə bilmişlər. 1918-1920-ci illərdə on minlərlə azərbaycanlı Zəngəzurdan qovulmuş və indiki Ermənistan ərazisində 1940-cı illərdə xaricdən gətirilmiş erməniləri yerləşdirmək üçün daha on minlərlə insan Azərbaycana deportasiya olunmuşdu. Tomas de Vaalun sözləri ilə desək, Ermənistan 1988-1989-cu illərdə azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi sonuncu etnik təmizləmə ilə  yerdə qalan azərbaycanlılardan da  "qurtuldu".

Tarixboyu erməni xalqının ideoloqları Azərbaycan xalqına, türk xalqına qarşı ədavət, düşmənçilik və qəsbkarlıq  nümayiş etdiriblər. Erməni millətçilərinə görə,"harada erməni olubsa, ora erməni torpağıdır" və bu düşüncə, əqidə,  məqsəd və prinsip erməni xalqı üçün dəyişməzdir.

Belə ki, Gülüstan müqaviləsindən sonra Çar Rusiyası dönəmində  Gürcüstanın Bolnisi bölgəsindən köçürülmüş ermənilərin Azərbaycanın qədim yaşayış məskəni olan Ağcakənd kəndində yerləşdirilməsinə ermənilər, hətta Ermənistanın Baş Naziri Paşinyan utanmadan bir neçə il bundan öncə Münhen Təhlükəsizlik Konfransında bu kəndin erməni kəndi və onun ermənilərə məxsus olduğunu iddia edirdi. Halbuki, Çar Rusiyasının Cənubi Qafqaz üzrə canişini Yermolovun rəhbərliyi ilə 1823-cü ildə Qarabağ əhalisinin siyahıyaalınması üzrə hazırlanmış təsvirdə bu inzibati ərazi Ağcakənd adlanır. Bu təsviri sənəddə Ağcakəndin yerləşdiyi inzibati-ərazi bölgə isə Talış mahalı adlanır. 1886-cı ildə Cənubi Qafqaz üzrə Statistika Komitəsinin və Cənubi Qafqaz canişinliyinin nəzarəti ilə dərc olunmuş "Qafqaz təqvimi"ndə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası üzrə Kontratenkonun məlumatlarında, eləcə də Sovet dövründə 1926-cı ildə aparılan siyahıyaalma sənədlərində də bu kəndin adı Ağcakənd kimi qeyd edilir. 1938-ci ildə tarixən Azərbaycan türklərinin yaşadıqları Ağcakənd kəndinin adı azərbaycanlıların deportasiyası və repressiyasına imza atan Stepan Şaumyanın soy ismilə Şaumyan adlandırılmışdır. (Hərçənd ki, 1923-cü ildə qədim Azərbaycan şəhəri Xankəndinin adı dəyişdirilərək Stepanakert adlandırılmışdır).

Akademik B.Piotrovski 1989-cu ildə İrəvanda keçirilmiş  simpoziumdakı çıxışında çəkinmədən səsləndirmişdir ki, erməni ideoloqları məqsədlərinə çatmaları üçün müxtəlif imperialist güclərin əlində alət olmağa üstünlük vermişlər. O, çıxışında Cənubi Qafqaz əhalisinin böyük əksəriyyətinin məhz müsəlmanlar, onların isə mütləq əksəriyyətinin azərbaycanlılar olduğunu dəlillərlə sübut etmişdir. Eyni zamanda alim qeyd etmişdir ki, Qafqazda azərbaycanlı əhali üstünlük təşkil etdiyindən bu bölgədə Azərbaycan türkcəsi hakim dildir.

Akademik fikirlərini tarixi qaynaqlarla bərabər, 1858-ci ildə Qafqaza, Şimali Azərbaycana səfər etmiş tanınmış fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın "Qafqaza səyahət" əsərinə istinad edərək də əsaslandırmışdır. Aleksandr Dümanın bu əsərində qeyd edilir ki, Qafqazın qərb hissəsində (indiki Gürcüstan ərazisində) əhalinin çox hissəsi türkdilli olduğundan bu bölgədə türk dili hakim dildir. Aleksandr Düma yazırdı ki, bu dili bilən hər kəs bu bölgədə sərbəst dolaşa bilər.

Erməni xislətinin mahiyyətinin və onun yaratmış olduğu problem və  faciələrin  tarixi  kökü, əslində,  bir daha dərindən araşdırılmalıdır. Məhz bu xislət erməni millətçi və ideoloqlarının tarix boyu ayrı-ayrı xalqlara, xüsusilə yaşadıqları ölkələrin əhalisinə qarşı müxtəlif cinayət əməlləri törətməyə sövq etdirmişdir.

Dədə Qorqud kitabələrində də öz əksini tapmış tarixi yurd yerlərimiz üzərində hüquqlarımızın bərpası üçün belə fundamental araşdırmalara ehtiyac var. Qərbi azərbaycan İcmasının yaranması və onun Qayıdış Konsepsiyası 1987-91-ci illərdə indiki Ermənistandan didərgin salınmış üç yüz minə yaxın Qərbi azərbaycanlının hüquqlarının bərpası, sülh yolu ilə, təhlükəsizlik şəraitində və beynəlxalq hüquq çərçivəsində ləyaqətli şəkildə qayıdışında mühüm və tarixi rol oynayacaqdır. Hesab edirəm ki, bu, tarixi missiyanın və ədalətin bərqərar olunmasında hər bir Qərbi azərbaycanlının məsuliyyətli və müqəddəs borcudur. Bu yolda hər kəsə uğurlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

DƏNİZİN SƏSİ GƏLİR

Unutmaq istəyirəm xatirələri,
Dənizin səsi gəlir...
Unutmaq istəyirəm
Qəlbimin sınıq məhəbbətini,
İztirablı bir eşqin hekayətini.
Unutmaq istəyirəm
Acı-şirin xatirələri,

Dənizin səsi gəlir.
Dəniz, sevdalı dəniz,
Əfsanələr kimi şirin, xəyali dəniz,
Üzmüşəm dalğalarında,
Günəşində yanmışam.
Qumlu sahillərini
Yalınayaq gəzib dolanmışam.

Məhəbbətim sənə bağlı, dəniz.
Sinəsi sinəm kimi
Hicran dağlı dəniz.
Unutmaq istəyirəm
Sahilində şirin yuxular kimi keçən

Həzin axşamları,
Günəşli səhəri,
Unutmaq istəyirəm
Yandırıb-yaxan xatirələri,
Dənizin səsi gəlir...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onu son dəfə Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində Xəyal Rzanın “Mina” filminin premyerası zamanı görmüşəm. İllər yaş üstə yaş gətirsə də o, elə əvvəlki kimi gümrahdır, həvəslidir, kinomuzun uğurları uğrunda yenə tər tökür. Sadəcə, meydan istəyir. Meydan olsun, nəticə özünü çox gözlətməz.

Mən Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Oqtay Mirqasımov barədə danışıram. O, 12 iyun 1943-cı ildə Bakı şəhərində anadan olub. Moskvada ÜDKİ-nin rejissorluq fakültəsində təhsil alıb, Bakıya "Azərbaycanfilm" kinostudiyasına qayıdıb. Bir neçə sənədli, bədii filmlərin quruluşçu rejissoru və ssenari müəllifidir. Filmləri Ümumittifaq festivallarında mükafat alıb. Azərbaycanın xalq artistidir. 1992–2001-ci illərdə "Azərkinovideo" İstehsalat Birliyinin baş direktoru vəzifəsində çalışıb. 2 avqust 2018-ci ildə Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqının Milli Kino Mükafatına layiq görülüb.

Filmoqrafiya 

1. Tatarıstanda Azərbaycan günləri 

2. Vətəndaş, həkim, alim 

3. Yeddi qoyun nağılı

4. Yenidənqurmanın işığında... 

5. Nəzarətin reydi "Mozalan"ın qeydi 

6. Ovsunçu

7. Öpürəm 

8. Rəşid Behbudov 

9. Silinməyən izlər... 

10. Şeytan göz qabağında 

11. Şəhidlik zirvəsi 

12. Qara Qarayev-60 

13. Qaşqayın son proqnozu 

14. Qisas almadan ölmə. Keçmişdən məktublar 

15. Qobustan 

16. Qorunmağa möhtac qoruq

Mükafatları 

1. "İstiqlal" ordeni 

2. "Şərəf" ordeni 

3. "Cəfər Cabbarlı" mükafatı

Ustad sənətkar ömrünün 82-ci baharına qədəm qoydu. Ona sağlamlıq arzulayırıq, qoy şərəfli ömrü bundan sonra da uzansın, kinomuzun inkişafına sərf edilsin.

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(12.06.2025)