“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçılarının təqdimatını davam etdirir. Rubrikanı İlham Abbasov aparır.

  

 

Andre  JİD.  YƏHUDİ  SOYADLI  FRANSIZ  YAZIÇISI

 

         1947-сi ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına namizədlər siyahısında qarşıdakı illərin bir sıra laureatları, o cümlədən bu mükafatı 1948-ci ildə alacaq ingilis yazıçısı Tomas Eliot, 1954-cü ilin Nobel mükafatçısı, ABŞ təmsilçisi Ernest Heminquey, 1958-ci ilin laureatı -- sovet yazıçısı Boris Pasternak kimi görkəmli ədiblər olduğu halda, Nobel Komitəsinin qərarı ilə mükafat “insan probleminin, həqiqətən, qorxusuz sevgi və dərin psixoloji hisslərlə əks etdirildiyi yüksək mənalı bədii əsərlərinə gorə” o dövrdə çox da tanınmayan, yəhudi əsilli Fransa yazıçısı Andre Jidə verildi. Bir insan və şəxsiyyət olaraq son dərəcə ziddiyyətli, bir yazıçı kimi mürəkkəb həyat yolu keçmiş A.Jid özünün bənzərsiz əsərləri ilə ədəbiyyatda gedən yeniləşmə prosesinə güclü təsir göstərmişdi.

         Nobel mükafatçısının familiyasının əsasında duran söz yəhudi dilində onların özlərinə verdikləri “iuda” adından yaranıb. Avropa xalqlarının çoxu şifahi danışıq dilində  bu sözü təhrif edərək “iud” – “jud” – “jid” kimi işlədirlər. Bizim dilimizdəki “ciud” –“cüüd”–   “cuud” –  “cuhud” sözü də həmin kökdəndir. Yəhudilər bu sözü Avropa xalqları arasında geniş yayılmış anti-yəhudi – anti-semit ovqatla əlaqələndirdiklərinə görə ona neqativ münasibət bəsləyirlər. Bizim ölkəmizin tolerant mühitində isə belə bir problem olmadığı üçün Azərbaycanda yaşayan yəhudilər bu sözdən incimir, onu normal qarşılayırlar. 

         İkinci Dünya müharibəsi bitəndən bir il sonra Nobel mükafatını böyük alman yazıçısı Herman Hesseyə vermiş və bununla vurğulamışdılar ki, alman milləti yalnız nasizm ideologiyasının deyil, həm də hamıdan daha əvvəl humanist anti-fasist amalının daşıyıcısıdır. Sonrakı il Nobel mükafatına layiq görülən yazıçı nasizmin törətdiyi dünya müharibəsində başı ən çox bəlalar çəkmiş, ən ağır təqiblərə düçar olaraq soyqırımına məruz qalmış yəhudi xalqının nümayəndəsi idi. Özü də soyadında etnik mənsubluğunun möhürünü daşıyırdı. Çox güman, bu seçim də təsadüfi olmamışdı, Nobel Mükafatları Konitəsi bu dəfə laureatın mənsub olduğu xalqa mərhəmət hisslərini ifadə etmək istəmiş, boyük dünya savaşında bu kiçik xalqın verdiyi qurbanların xatirəsini bu yolla yad etmişdi. Yeni Nobel mükafatçısının milliyyətcə deyil, “əslən” yəhudi olduğunu xüsusi vurğulamağımız heç də təsadüfi deyil. Məsələ bundadır ki, yəhudi (iudey) dininin qaydasına görə, yəhudi (iudey) inancı və yəhudi milləti yalnız bir vəhdət halında mövcud ola bilər, yəni dini inancına görə yəhudi olmayan şəxs milliyyətcə yəhudi sayıla bilməz və əksinə, dini inancına görə yəhudi olan insan etnik mənsubluğuna görə başqa millətin nümayəndəsi hesab edilə bilməz. Kəsəsi, ehkam belə səslənir: “Yəhudi ancaq yəhudi ola bilər.” XVIII-XIX əsrlərdə bir çox Avropa ölkələrində iudey dininə mənsub insanların yüksək mənsəb tutmalarına yol verilmədiyinə görə belə insanların bir çoxu dinini “dəyişib” xristian inancına keçirdi. Məsələn, kommunizm nəzəriyyəsinin banisi Karl Marksın atası Henrix ravvin (yəhudi ruhanisi) ailəsində doğulub böyümüşdü. Hüquq təhsili aldıqdan sonra məhkəmə sistemində işləmək istəmiş, icazə verilmədiyinə görə xristian dininə keçməyə məcbur olmuşdu. Bu halda onun milliyyəti də daha yəhudi sayıla bilməzdi. Beləliklə, yəhudi əsilli vəkil Henrix Marks avtomatik olaraq xristian almana çevrilmişdi. Fransada yaşayan yəhudi professor Pol Jid də bu minvalla fransız olmuşdu. Avropa ölkələrində bu gün də əcdadları yəhudi olmuş alman, rus, fransız, полуак, italyan, ukrayna, çex, ispan və digər millətlərə mənsub miyonlarla vətəndaş yaşayır. Təbii ki, onların arasında adlı-sanlı, məşhur adamlar, o cümlədən Nobel mükafatçıları da az deyil.

         Fransa ədəbi mühitində nasir, publisist və dramaturq kimi məşhur olan Andre Pol Giyom Jid 29 noyabr 1869-cu ildə Fransanın paytaxtında, Paris Universitetinin hüquq professoru Pol Jidin ailəsində dünyaya gəlmişdi. Anası Cülyet Ponda da xristianlığı qəbul etmiş yəhudi ailəsindən idi. Uşaqlıqdan atasını itirmiş Andre kiçik yaşlarını anasının və xalalarının himayəsində keçirmişdi. Özü belə hesab edirdi ki, feminist mühitdə böyüməsi onun psixoloji və cinsi cəhətdən qeyri-normal  tərbiyə almasına və cinsi təmayülünün pozulmasına səbəb olmuşdu. Belə bir mühitdə, nə qədər qəribə görünsə də, hələ ilk gənclik yaşlarından xalası qızı Madlen Rondaya aşiq olur və ilk çap olunmuş “Andre Valterin qeyd dəftərləri” (1890) povestini ona həsr edir. Qnlar 1995-ci ildə qarşılıqlı sevgi əsasında ailə qururlar. Bir neçə ildən sonra rəsmən boşansalar da, mənəvi bağlılıqları Madlen 1938-ci ildə dünyadan köçənə qədər davam edir. Bu nikahdan onların övladı olmasa da, 1923-cü ildə Andrenin Elizabet van Russelberq adlı qadından nikahdankənar qızı dünyaya gəlmişdi.

         Səhhətində problemlər olduğuna görə kiçik yaşlarından sistemli təhsil ala bilməyən Ahdre yeniyetmə yaşlarında Paris protestant liseyində oxumuş, təhsil illərində ədəbiyyata, xüsusən klassik yunan poeziyasına böyük maraq göstərmişdi. O, liseyi bitirdikdən sonra yazıçı olmaq qərarına gəlir. Gənclik dostu yazıçı Pyer Luinin vasitəsilə simvolist yazıçılar çevrəsinə daxil olur. 1991-93-cü illərdə simvolist üslubda şeir və hekayələr yazır. Dövrün ən uğurlu və populyar gənc yazıçıları ilə tanış olaraq dostlaşır.

         Çap olunmuş ilk əsərləri uğur qazanmasa da, gənc yazıçının ədəbi mühitdə tanınmasına şərait yaradır. Yaradıcılığının ilk dövründə simvolizmə meyil edən yazıçının yazıları bu metodu təmsil edən ədəbi dairələrdə təqdir olunur. Tanınmış yazıçı Pol Valerinin müsbət resenziyası onu ədəbi görüşlərini əks etdirən “Nəsr haqqında traktat” məqaləsini yazmağa həvəsləndirir. 1890-cı illərin əvvəllərində ağ ciyər xəstəliyi keçirən gənc yazıçıya həkimlər bir müddət quru iqlim şəraitində yaşamağı məsləhət görürlər. Bundan sonra A.Jid təxminən iki il Afrikanın şimalında – Tunis və Əlcəzairin səhralıq ərazilərində yaşayaraq müalicə alır. Bu müddət ərzində ağciyər xəstəliyi ilə bağlı səhhətində irəliləyiş olsa da, özünün yazdığı kimi, düçar olduğu daha ciddi psixoloji-fizioloji mərəzlə -- homoseksualizmlə bağlı durumu daha da pisləşərək kritik həddə çatır.

         1895-ci ildə yazdığı tədqiqat xarakterli, satirik məzmunlu “Bataqlıq” essesində dövrün ədəbi mühitini, o cümlədən simvolist yazıçıları kəskin tənqid edir. Bu əsər müəllifə yaradıcılıq baxımından uğur gətirməsə də, onun əvvəlki ədəbi həyat çevrəsindən, dəqiq desək, simvolistlərdən ayrılmasına səbəb olur. Həm də sonra gələn gənc yazıçılar nəslinə (o cümlədən fərdi ekzistensialistlərə) insanın mənəvi varlığının azadlığı məsələlərində güclü təsir göstərir. Yaradıcılığının ilkin mərhələsində bütövlüklə insanın daxili aləminin əks etdirilməsi problemləri ilə bağlı olan yazıçı yetkinlik dövründə müasir cəmiyyətdə insanın şəxsiyyət azadlığı məsələsini yaradıcılığının əsas motivi kimi ön plana çəkir. 1897-ci ildə nəşr olunmuş, ritmik nəsr formasında yazdığı “Yerin nemətləri” povesti A.Jidin əvvəl yazdığı əsərləri kölgədə qoyaraq müəllifə ciddi uğur qazandırır.

         Bu romanda yazıçı insanın şəxsiyyət azadlığı ideyasını ilk dəfə açıq şəkildə qoyaraq belə bir qənaətə gəlir ki, cəmiyyətdə insanın sosial ehkamların köləsi olmadan sərbəst ömür sürməsi həyatın əsas məqsədi olmalıdır. Bu barədə düşüncələrini yazıçı əsrlərin kəsişməsində yazdığı “Pis pərçimlənmiş Prometey” (1899) və “İmmoralist” (1902) kimi romanlarında davam etdirir. Problemə estetik və fəlsəfi baxışlarını isə A.Jid publisistik və ədəbi-tənqidi məqalələrinin toplandığı “Millətçilik və ədəbiyyat” (1909) adlı kitabında əks etdirir. Dövrün ədəbi tənqidi bu əsərləri gənc oxucuların ədəbi zövqünə və dünyagörüşünə çox güclü müsbət təsir göstərən nümunələr kimi qiymətləndirir və vurğulayır ki, burada A.Jid ilk dəfə olaraq cəmiyyətin eqoizm normaları əsasında formalaşmış yaşam prinsiplərini cəsarətlə ifşa etmişdir.

         İlk on beş kitabını gələcək Nobel mükafatçısı öz hesabına nəşr etdirir və çətinliklə yayırdı. Yalnız 1909-cu ildə çap etdirdiyi “Dar darvaza” povesti qırx yaşlı yazıçıya ilk dəfə həqiqi məşhurluq və maddi qazanc gətirir.

         Elə həmin ildən yazıçı “Les nuvel revyu Fransez” (“Yeni fransız icmalı”) jurnalını nəşr etdirməyə başlayır. Bu jurnal tək Fransada deyil, bütün Avropada ən nüfuzlu ədəbi dərgilərdən biri kimi populyarlıq qazanır.

         1914-cü ildə nəşr etdirdiyi “Vatikanın zirzəmiləri” romanı A.Jidin yaradıcılığında məzmun və ideya baxımından yeni mərhələnin başlanğıcını qoyur.

         Bu əsərdə qeyri-ənənəvi cinsi münasibətlərin təbliğinə yol verdiyinə görə yazıçı ədəbi və əxlaqi baxışlarında ənənələrə sadiq olan bütün oxucuların, həmçinin kilsə və ictimai təşkilatların kəskin tənqidinə məruz qalır. Buna cavab olaraq 1918-ci ildə yazdığı polemik dialoq formalı “Koridon” əsərində öz mövqeyini israrla müdafiə edir. Nəticədə, demək olar, bütün ədəbi mühit gənclərin əxlaq tərbiyəsini pozmaqda ittiham edərək ondan üz döndərir və kitablarını baykot edir. Yalnız 20-ci illərin sonlarında ictimai rəydə bu məsələyə münasibətin bir qədər liberallaşması vəziyyətin gərginliyini azaldır. 

         Yaradıcılığının ilk dövrlərində sosial məsələlərə, demək olar ki, maraq göstərməyən A.Jid yalnız 20-ci illərdə mövqeyini dəyişərək ictimai problemləri əsərlərinin əsas motivi kimi təqdim etməyə başlayır. Bu meyil onun bir yazıçı və vətəndaş kimi sosialist əqidəsinə bağlanmasına qədər davam edir. 20-30-сu illərdə Qərbin bir çox yaradıcı ziyalıları kimi, A.Jid də SSRİ-yə –  kommunist rejiminə maraqla, hətta rəğbətlə yanaşırdı. Bu məsələdə ona böyük dostu, 1915-ci ilin Nobel mükafatçısı, görkəmli fransız yazıçısı, kommunist Romen Rollanın güclü təsiri olmuşdu. SSRİ-nin sosial sahədə həyata keçirdiyi eksperimentlərə uğur arzulayan, apardığı anti-faşist siyasəti alqışlayan yazıçının sosializmə rəğbətli münasibəti 1939-cu ildə Sovet İttifaqına səfərdən aldığı neqativ təəssüratlarla başa çatır. Kommunistlərin qurduğu anti-demokratik diktatura rejimini müşahidə edən, həyata keçirdikləri amansız, anti-insani repressiyalardan xəbər tutan humanist yazıçı “SSRİ-dən qayıdış” publisistik kitabından sonra kommunizmə rəğbətdən həmişəlik üz döndərir. Bununla da A.Jid hər hansı sosial fəaliyyətdən və hətta bədii əsərlərində ictimai mövqe sərgiləməkdən imtina edir. Bundan sonra SSRİ-də şəxsiyyət azadlığının hətta faşist Almaniyasından daha artıq dərəcədə boğulduğunu yazan ədibin kitabları ideoloji cəhətdən ziyanlı sayılaraq 80-ci illərə qədər Sovet İttifaqında nəşr edilmir. Bu səbəbdən Azərbaycan oxucusu da onun yaradıcılığından bixəbər qalır.

         20-ci illərdə Mərkəzi Afrikadakı Fransa müstəmləkələrinə uzunmüddətli səfərə çıxan yazıçı bu mövzuda sosial məsələlərlə zəngin olan “Konqoya səyahət” (1927) və “”Çaddan qayıdış” (1929) adlı publisistik kitablarını çap etdirir. Gənclik dövründə A.Jid Afrika mövzusunu macəra və ekzotika mənbəyi, xoşbəxt insanların sərbəst həyat tərzinin ifadəçısi kimin götürürdü. Son kitablarında isə o, Fransa dövlətinin Afrika ölkələrindəki əməllərini azad insanların kölə halına salınmasına xidmət edən müstəmləkəçilık siyasəti kimi qiymətləndirərək kəskin  tənqid edir.

       A.Jidin dini inancla bağlı mövqeyi sadə deyildi. Onun mənəvi və əxlaqi görüşləri də həyatı boyu ciddi təbəddülüatlara məruz qalmışdı. Dini görüşləri barədə özü belə demişdi: “Mənim üçün katoliklik yolverilməz, protestantlıq isə dözülməzdir. Buna baxmayaraq, özümü xaçpərəst sayır, Allaha inanmaqla xoşbəxtlik arasında fərq görmürəm. Yazıçı dinə münasibətini 1925-ci ildə yazdığı “Haradan gəlirsən?” adlı əsərində qabarıq şəkildə əks etdirmişdir. Elə həmin il yazıçının etiraf xarakterli avtobioqrafik əsəri – “Toxum cücərmirsə” romanı nəşr olunur. Bu əsərdə öz həyatını və həyat haqqında düşüncələrini bütün çılpaqlığı ilə əks etdirən yazıçı qeyri-ənənəvi cinsi baxışlarına görə yenə də ədəbi-ictimai rəyin kəskin neqativ münasibəti ilə üzləşir. Üstündən illər keçdikdən, Fransa cəmiyyətinin mənəvi-əxlaqi baxışları əsaslı şəkildə dəyişərək liberallaşandan sonra bu gün A.Jidin həmin romanı bioqrafik etiraf janrının mükəmməl nümunəsi kimi hətta bu sahədə etalon sayılan J.J.Russonun “Etiraf”əsəri ilə yanaşı qoyulur.

         1926-cı ildə A.Jidin özünün ən yaxşı əsəri saydığı, onun yaradıcılığında, həqiqətən də, əlamətdar rol oynamış “Saxta pul kəsənlər” romanı nəşr olunur.

         Bu roman həcminə görə də yazıçının digər bədii əsərlərindən daha əhatəlidir. Mükəmməl yazı üslubuna və bitkin kompozisiyaya malik olan pomanda məzmunca bir-biri ilə bağlı olan və olmayan bir neçə süjet xətti, geniş hadisələr silsiləsi, personajlar panoramı bəzən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən baxış bucaqlarından təsvir edilmişdir. Bütün bu keyfiyyətlər sayəsində roman XX əsr fransız dilli ədəbiyyatın ən dəyərli nümunələri sırasında yer tuta bilmişdir.

         Müəllif hadisələrin cərəyan etdiyi vaxtı dəqiq göstərməyib, məkan olaraq isə Parisi və balaca bir İsveçrə kəndini götürüb. Süjet üç qonşu ailənin həyatında baş verən hadisələr əsasında qurulub. Əslində, heç, həqiqətən, saxta pul kəsənlərdən söhbət getmir. Əsərin qəhrəmanlarından biri, yazıçı Eduard insanlar üzərində apardığı həyat müşahidələrini gündəlik şəklində yazaraq bu qeydlərdən gələcək romanı üçün material kimi istifadə edir. O, hər gün gördüyü saxta duyğu və düşüncələrlə, saxta sevgi və nifrətlə, saxta xatirə və arzularla yaşayan, saxta mənəvi dəyərlərə dəyər verən insanları saxta pul kəsənlərə bənzədir.

         Görkəmli fransz tənqidçisi Jan İtye A.Jidin yaradıcılığından bəhs edərkən göstərdiyi kimi, onun, həqiqətən, böyük ədəbiyyat nümunəsi sayıla biləcək iki əsərindən biri gənclik dövrünə aid olan “Andre Valterin qeyd dəftərləri” kitabı, ikincisi isə yetkin çağlarında yazdığı “Saxta pul kəsənlər” romanıdır. Bu roman sayəsində müəllif ilk dəfə həqiqi beynəlxalq şöhrət qazanmış oldu.

         Sonrakı on il ərzində A.Jid ölkəsinin və qitənin ictimai həyatında fəal iştirak edir. Həmin illərdə İspaniyada faşist diktaturasının qurulmasına qarşı aparılan və bütün Avropanın ictimai-siyasi həyatına, ideoloji və təbliğat mücadiləsinə güclü təsir göstərən vətəndaş müharibəsinin gedişində nüfuzlu antifaşist kimi ad çıxarır.  

         Yaradıcılığa simvolist kimi başlayan A.Jid elə gənclik dövründə bu yaradıcılıq metodu ilə vidalağır. Özünü ifadə axtarışları ilə modernizmin müxtəlif yaradıcılıq üslublarına üz tutur. A.Jidin yeni yaradıcılıq mövqeyinin formalaşmasına şeirdə V.Uitmenin, nəsrdə F.Dostoyevskinin, fəlsəfədə F.Nitsşenin həlledici təsiri olmuşdur. Bundan sonra A.Jidin yaradıcılığında insanın şəxsiyyət azadlığı mövzusu aparıcı rol oynamağa başlayır və onun əsərləri fonunda bu ideya 40-50-ci illərdə fransız ədəbiyyatında və ictimai fikrində böyük önəm qazanır.

         1947-ci ildə yazıçının Nobel mükafatına layiq görülməsində bu amilin həlledici rol oynaması inkaredilməzdir. İkinci Dünya müharibəsi illərini şimali Afrika ölkələrində keçirən və burada yazdığı “Tezey” romanını 1946-cı ildə nəşr etdirən ədib elə həmin il Oksford Universitetinin fəxri doktoru seçilir. A.Jidə Nobel mükafatının verilməsi ilə bağlı keçirilən müzakirədə İsveç Akademiyasının üzvü Andres Esterlinq onun yaradıcılığını belə qiymətləndirmişdi: “Andre Jid onu əhatə edən müasirləri arasında dünyanın zidiyyətlərini hamıdan daha artıq ifadə edə bilmişdir. Buna görə də onun əsərləri həyatsevərliklə həyata tərəddüdlü münasibət, mütiliklə sərbəstliyə canatma arasındakı daimi münaqişəni həmkarlarından daha qətiyyətlə əks etdirir”.

         Səhhətində problem olduğundan Andre Jid Nobel mükafatının təqdimat mərasimində iştirak edə bilmir. Onun minnətdarlıq məktubunu Fransanın İsveçdəki səfiri oxuyur. Nobel Komitəsinə və İsveç Akademiyasına təşəkkürünü ifadə edən yeni laureat yazırdı: “Uzun illər boyu mənim səsim səhrada fəryad edən tənha adamın səsinə bənzəyirdi. Lakin bu gün siz öz qərarınızla mənim azsaylı oxucularıma müraciətimdə haqlı olduğumu sübut etdiniz. Siz öz səsinizimənim  əsərlərimin yalnız bədii keyfiyyətlərinəyox, həm də onlarda ifadə olunmuş insanın şəxsiyyət azadlığı ideyasına vermisiniz.”

         1950-ci ildə A.Jid bütün ömrü boyu yazdığı “Gündəlik” əsərinin 1939 – 1949-cu illəri əhatə edən son cildini çap etdirir. Gənclik yaşlarından yazmağa başladığı, demək olar ki, bütün bədii əsərlərinin mövzu və ideya qaynağı olan bu unikal yazı nümunəsini ədib ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdi. Görkəmli fransız yazıçısı, 1952-ci ilin Nobel mükafatçısı Fransua Moriak bu əsəri A.Jidin bütün qalan kitablarından daha dəyərli hesab edirdi.

         A.Jidin şəxsiyyəti kimi yaradıcılığı da ikili xarakter daşıyırdı. Onun əsərlərində sadəliyə və aydınlığa meyil, personajların və situasiyaların təsvirindəki həyatilik abstraksionizm və şərtiliklə; insanlararası münasibətlərdəki sinizm və amoralızm mənəvi saflıq və səmimiliklə paralel halda götürülür. Bir müəllif olaraq oxucuya gah bu, gah da digər profildən görünür. Bütün bunların səbəbi ondadır ki, yazıçı bütün yaradıcılığı ərzində qovuşmaz gerçəklikləri qovuşdurmağa, əkslikləri vəhdət halında götürməyə çalığırdı. Tədqiqatçılarından biri onun müəllif simasını ayın çöhrəsi ilə müqayisə etmişdi – heç zaman eyni görünüşdə olmur, amma görüntülərinin heç biri yalan, saxta deyil, hamısı səmimidir, hər yerdə özüdür.

         Andre Jid 1951-ci ilin 19 fevralında Parisdə 81 yaşında vəfat etdi və vəsiyyətinə uyğun olaraq, Küvervil şəhərində, arvadının məzarı yanında dəfn olundu. Görkəmli fransız yazıçısı, 1964-cü ilin Nobel mükafatçısı Jan-Pol Sartr onun vəfatına həsr etdiyi məqalədə yazırdı: “A.Jid yorulmadan bizi öyrədirdi ki, hər şey barədə yazmaq, istənilən fikri təlqin etmək olar, təki bunu yüksək ədəbi formada ifadə edə biləsən.” Andre Jid özü ömrü boyu bunu bacarmış, yazdıqlarının hamısında yüksək ədəbi keyfiyyətə nail olmuşdu.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sizlər əardıcıl gənc şairlərin şeirləri təqdim edilir. Bu gün Səttar Temuçinin şeirləri ilə tanış olacaqsınız.

 

 

Səttar Temuçin (Səttar Novruzlu) 1998-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. Bakı Slavyan Universitetində alman dili müəllimliyi ixtisasını bitirib. Şeirləri və yazıları dövri mətbuatda dərc olunur. “Müqəvva kədəri” adlı ilk şeir kitabını çapa hazırlayır.

 

 

ÜMİD

 

Mənə ümid yeri ver,

Qalmağa yerim yoxdur.

Mənə denən, gələcəm,

Gəlməsən, eybi yoxdur.

 

Denən ki, gecələri xəyal dediyin mənəm,

Denən, uzaq dediyin yerlər sənin yanındır,

Denən, unutmamışam, denən, çox darıxmışam,

Denən, buz bildiyin qəlb hər gün, hər an yanırdı.

 

Gecə ay işığının otağımda kölgəsi,

Sənə aşiq olduğum o küçənin döngəsi,

Məni hər gün oyadan bala pişiyin səsi,

Harda olsan, necə olsan, sonda mənə gələsi ol.

Mənim sözüm,

Zəif gözüm,

Səbir, dözüm,

Şeir yazmaq həvəsi ol.

 

Qoy mənə toxunacaq əllərin də olmasın,

Mənə baxa biləcək gözlərin də olmasın,

Ürəyimi kül edən sözlərin də olmasın,

Mənə sənin varlığın, o gül qoxun bəs edir,

Səni yada salanda lal ürəyim səs edir.

 

Mən hər ulduz axanda səni arzulamışam,

Xəyalın yastıq olub baş ucuma hər axşam,

Sənə hər addımımda özümü unutmuşam,

Sənsiz ölən deyiləm, yaşayıram ölənədək,

Birdən durub gələrsən, sağ ol, görüşənədək.

 

Mənə ümid yeri ver,

Qalmağa yerim yoxdur.

Mənə denən, gələcəm,

Gəlməsən, eybi yoxdur.

 

 

OCAQ

 

Nə eliyim bu təkliyin əlindən,

Hara gedim, hara qaçım, bilmirəm.

Çox olur ki özümlə rastlaşıram,

O danışır, mən susuram, dinmirəm.

 

Danışır ki, cəhənnəm ol başımdan,

"Cəhənnəm ol" sözə bax e, ay Allah!

Dediyini etsəm əgər cənnətə,

cəhənnəmi alarsanmı, ay Allah?

 

Yavaş-yavaş tüstülənir ocağım,

Özümü qucaqlamasam, boş qalacaq qucağım...

Bir də bu mənasız qafiyələr var, yapışıblar yaxama,

Hələ dedim gəlsələr, deyərsiz ki, yoxam, ha!

 

Deyərsiz ki, üşüyür bir ocağın dibində,

Deyərsiz, imkan olsa, gizlənərdi cibində,

Deyərsiz, öz-özünə uzaqdı bu aralar,

Elə bilir, yazdıqca sağalacaq yaralar.

 

Dərdimə yansın deyə, bu gün ağac kəsmişəm,

Necə nankorlaşmışam, necə şirindi dərdim.

Mən ki şeir yazmaqçun bir ağac incitmişəm,

İnan, şeir olsaydım, küsüb çıxıb gedərdim.

 

Hər dərdim bir ağacdı, bir quşun yuvasıdı,

Mənim dərdim o quşun Allaha duasıdı,

Ocağımı söndürüb için-için yanacam.

Bir quşun duasında Allahla rastlaşacam.

 

 

RA

(Tanrının avtobioqrafiyası)

 

Mən daha əvvəlki kimi hər şeyə üzülmürəm,

Daha insan deyiləm, bəlkə də, bəlkə, yoxam,

Bəlkə, gözlərimdəki kədər şəkilləri də

Köhnəlib, köhnəlib, güvə yeyib onları?

Köhnə, naftalin iyi verən o uşağın

Pencəyinə bükülüb məscid qapılarına

Buraxılan gözlərim qiblə divarlarına, dikilib, dikilib (heykəl kimi)

Yanımdan keçənlər məni görmədi, keçdi,

Görünməzlik arzumu unutmamışdı Allah.

Elə onda anladım, uşaq arzusu heçdi.

Gözlərini itirmiş mənim balaca dostum,

Ağlaya bilməmişdi,

Elə onda anladım, uşaq arzusu heçdi.

Mən kilsə kandarından baxırdım minarəyə,

Quşlar pərvaz edirdi azan səsi gəlincə,

Bennu tanrısıydımı, ya adicə quş idi,

Musanın əsasını ilana dönən kimi

Dimdiyində möhkəmcə tutub günəşə sarı

Ra, Ra, Ra çağırışları,

Boş idi, bomboş idi…

Bir də yerə çırpılmağı vardı

Günəşin batmasıyla,

Ümidlər sonda ölür, deyirlər,

Sonda ümidlər bic doğulurmuş

Yiyəsi yoxmu bəs bu tikə-para ümidlərin?

Bir səs ucalar:

Var, var, var!

Dəli oluram, Allah,

Götür məni, apar bir qadının ovcuna,

De ki, cəzandı, götür!

Kimsən, nəçisən, qadın,

Kimin ovcundayam, nədir ki sənin adın?

Həvva, Həvva, Həvva...

...

Ağzımda süd tamıyla, dodağım şişkin-şişkin,

Tərin-suyun içində, bir az da bitkin-bitkin,

Toyuqların su içib başını qaldıranda,

Gizlənpaçda bir uşaq heç cür tapılmayanda,

Gözlərimi açıram sakitcə yatağımda.

Qaranlıqdı, gecədi, nədir, axı necədir?!

Bilmirəm ki, nə bilim, bəlkə, gözlərin çıxıb?

Baxım güzgüyə hələ...

Heç nə görə bilmədim.

Zibilə qalsın elə,

Ya hələ də yatıram, ya da yuxu çin çıxıb.

 

 

MÜQƏVVA

 

Buludlar yağardı yağışlara.

Mən bütün dağıdılmışlara biçarə,

Əllərim ağac, ayağım yox, başım saman.

Bir aman-zaman tarlam var,

Nə anam var, nə atam.

Mən unudulmuşlara işarə.

Allah, məndən alma bu tənhalığı,

Baxma insanlara, danışan mənəm, mən

Ağac adam – müqəvva

Bax, mən səndən üz döndərmərəm,

Mən nə Adəməm, nə Həvva...

Mənəm, mən – müqəvva.

Külək hər əsdikdə üzülürəm ki,

Hansısa quşun yuvası dağılar.

Və külək dayanarkən o quşlar

Hücum çəkər saman ürəyimə

Yeni yuva ümidinə...

Nə bu quşlar elçidir,

Nə adamlar Allah.

Yanılmışam və...

Yanılmışam və...

Yanılmışam və...

Başqa bir dünyanı xatırladım,

Son dəfə məni çarmıxa çəkirdilər.

Xatırladım və...

Xatırladım və...

Xatırladım və...

 

 

(Sərt küləkdən sonra Müqəvvadan bir daha xəbər olmadı.

Quşlar bir daha oraya qayıtmadı.

Uzaqdan karvan səsi gəlir...)

 

 

HEROQLİFLƏR

 

Kor olub güzgüdəki əksim,

Nəfsim – tar, həqiqət – tək sim.

Dilimi kəsdilər, amma

Hələ də öz-özümə danışa bilirəm.

Qulaqlarım ilan yuvası,

Yalan – ilan duası.

İnan, dost, inanılması çətin olsa da.

İnanmasan, bir gün biri gələr və

İlan yuvasına çomaq salar.

O zaman nə edərsən öz-özünlə?

Birdən ölərsən,

Kim danışar səninlə?

Heroqliflərlə dərdini yazsan,

Rəsm sanarlar,

Ah insanlar, insanlar...

Ona görə də inan.

Birdən "rəssam" dedikləri gələr,

Və öz-özünlə danışdıqlarının bir vəhy olduğunu deyər.

Əllərini qaldırmaq istəyərsən,

Amma əllərin olmaz.

Bəs bu heroqliflərlə yazını kim yazıb?

Rəssam?

 

 

OĞRU

 

Bu kölgə mənimlə bir gəlməliydi,

İşıq əyilməliydi qarşımda.

Başımda küçə itlərinin səsi

Güllə səsiylə kəsilməliydi.

Çünki işıq həqiqətin özü yox,

Onun kölgəsiydi.

Mən nəyisə dərk etmiş yox,

Tərk etmiş adamam.

Sənin ayaq izlərindən keçməz ləpirlərim.

Skamyada yatan əyyaşın

Ölmək arzusundan

Və özünü quş kimi gördüyü ucsuz yuxusundan,

"Birdən yağış yağar, islanar qanadları" qorxusundan,

Bax beləcə özünü ölü, yuxusunu sağ görmək duyğusundan keçər sətirlərim.

Əlimdən uşaqlıqda oğurlanan palıd qozasının indi ağac olması

Mərhəmət hissimə kölgə salır.

Başım elə fırlanır ki, dünya, elə fırlanır ki,

Bapbalaca komamın hər küncünü döngə sanır.

İndi əlimdə bir palıd qozası ilə günəşə əl etməyim,

Günəşə silah çəkməyim kimidir.

Ona görə də palıd ağacının küskünlüyü var günəşə,

Ona görə də həmişə altı kölgə olur palıd ağacının,

Qəlbim elə qırılıb ki, dünya, elə qırılıb ki,

Bir ağac misalı...

Yandırıla və canım qurtula bu zibilə qalmış ürəkdən.

İndi bir dəcəl uşaq tapılmayacaqmı burada

Ovuclarımdan palıd qozasını oğurlaya

Və ata günəşə sarı, güllə ədasıyla,

Canı qutara bu bəşərin... Canı qurtula...

 

 

SƏDA

 

Dəniz kənarı. Qədim daşlar.

Söykənib bütün keçmişini içən əyyaşlar,

Başladar başından keçənlərlə baş-başa qalmağı,

 

Allah, bəlkə də, sükutdur, vəhy hər kəsin öz-özüylə danışmağı.

 

Əuzu billahi minəş-şeytanir rəcim...

Torlar zindan, qırmaqlar dar ağacı, balıqlar münəccim.

 

Ulduzlar birləşər üfüqdə dənizlərə,

Ayaq qaçar, di gəl, qalar fikir sahildən izlərə.

 

Uzaqdan izlərəm, çökər qum üstdə dizlərə,

Dua – savab,

Sual-cavab,

Ümid – suda qarışqa gözləmək,

Unut, bağışla, gözləmə.

 

 

8-ci not

 

Sən bilərsən, bu durnalar başqa yerə köçəndə

Bu yerlərin soyuğundan küsürmü?

 

Sən bilərsən, balıqçının torunda çırpınanda balıqlar

Dənizlərdən, görən, incik qalırlar?

 

Sən bilərsən, payız olar, yarpaqlar xəzan olar,

Yarpaq kimi bir fəsillik yolunu azan olar?!

 

Asan olar, deyirlər, adamın qəlb qırmağı,

İçimdə natamamlıq – vergül balıq qırmağı.

 

Boğazıma ilişib belə çıxıb getməyi,

Amma kimə lazım ki, bir fəsillik qalmağı.

 

Unutmağın bəs edər inancımı qırmağa,

Soyuq idi, kaş qoyardın ürəyində qalmağa.

 

Sən bilərsən, yeddi notun hansı daha gözəldi?

Gözlərimi ağ bürüdü, səkkizinci düzəldi.

 

 

NANƏLİ ÇAY

 

Qapı cırıltısına oyanan körpələrin hıçqırıqları.

Son nəfəsini verən köpəyin çırpınışları.

Yay yağışının yaratdığı iyrənc səssizlik.

"İndi nəsə baş verəcək" simfoniyası.

 

Əsa, təsadüfən düşər yada,

dənizləri bölən səda

"Mən təkəm" demə,

Xuda dənizləri süzər qaba,

Deyər, için-için yanır içim,

bir qurtuma səma udar buludları,

yağışla püskürər, amma

Duama mübtəla, əks qütblərə səla.

 

Sükut.

 

Azan və fatihə, qunut...

Unut, sən hər şeyi unut

Diz çök!

Ki, yalvarış, qırış yaratsın diz qapaqlarında

Mənəm o Allaha dua edən ki,

Duam çatınca Allaha

qabaqlaram daha.

Bitdi.

 

Yağış yağır yay günü,

kimsə öləcək məhəlləmizdə.

Özümü pis hiss edirəm.

Gedirəm ölməyə – evin arxasında,

Siqaret çəkiyim yerdə,

İki divar arasında.

Cansız bədənim, qarışqalar,

Gözlərimin didilməsi,

Ölüm səsi.

 

Mən onsuz da ölmüşəm,

Siqaret kötüklərini yığın,

Anam görüb üzülməsin.

 

Siqaret qoxusunu hiss etməsin deyə,

Nanələri yeyərdim,

Anam da yazıq ilbizləri söyərdi...

Kaş ölmədən nanəli çay içəydim,

Burnum axır...

Eh, qan imiş.

 

 

SÜD QOXUSU, SÜD YOLU

 

Son duadı,

Sondu adı,

Söndü adı,

Ürəyimdə kül oldu.

Soldu adı,

Kitablarda qurudulan gül oldu.

Gün oldu ki, dövran dönsün,

Geri dönmə, mən dönərəm başına,

Unutduğun nəsə varmı, düşünmə,

Necə olsa, bir cür çıxar qarşına.

Gözlərinə, göz yaşına qarışsam,

Yanağından süzülməkçün yarışsam,

Bu yarışda uduzmaqla barışsam,

Qalsam orda həmişəlik, əbədi,

Yarış bitdi, mən uduzdum, necədi?!

Ocağımda süd daşır,

Süd qoxusu,

Süd yolu,

Məni münəccim bilib dar ağacından asır,

Məni sinəndə yatır, dar ağacı gül açır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portal Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun 85 illiyi münasibətilə keçirilən Poeziya müsabiqəsində fərqlənən gənc şairlərin şeirlərini təqdim edir.

 

  

III YER

 

El ROMAN

 

 

YARASALAR

 

 Bir qoca dedi ki, hələ diriydi

 Dünən gömüləndə o qız torpağa.

 Gəldiyi yerlərə qayıtdı hər şey-

Adamlar torpağa, kağız torpağa...

 

Göyərsə göylərdə bir ağ göyərçin,

Bu işə göylər də gülərdi, gərçi...

Sonra da darıxıb bu boz şəhərçün

Gəlib bulaşardı o toz-torpağa.

 

İstəsən, küləyə çevrilərəm

Və

Saçların tərəfə çevrilərəm,

Gəl.

Sən kimin olmusan min illər əvvəl?

Adını oxudum cam kasalardan...

 

Deyən olmadımı vaxtı dayandır?

Tanrıyam, bilmirəm, yerin hayandır...

Mağara ağzında cığara yandır,

Məni də bir dəfə yada sal orda...

 

Mağara?!

Görəsən, nəyin nəsidir?

Mağara – dağların əsnəməsidir,

Tərsinə asılmış quş qəfəsidir,

Belə eşitmişəm yarasalardan...

 

Bir qoca dedi ki, hələ diriydi

Dünən gömüləndə o qız torpağa.

Sonra...

Gəldiyi yerlərə qayıtdı hər şey-

Adamlar torpağa, kağız torpağa...

 

 

YUXU

 

Bir gün dərdiyin çiçək səni içinə çəksə,

Sevdiyin həmin adam deyəcək ki, çiçəksən...

Həmin gecə yuxuda özünü görəcəksən-

Dodaqların qırmızı, saçın uzun, laap uzun...

 

Çöldə eşidəcəksən çirkinliyin səsini,

Evdə atan yeyəcək tikənin yekəsini.

İçində hiss edəndə təklik təhlükəsini

Səndən soruşacaqlar, kimin qızısan, qızım?

 

Getmək istəyəcəksən, yolun tən yarısında,

Ətirini, donunu, onu unutmasan da,

O gün unudacaqsan bir kitabı masanda,

Bir də açılmayacaq otağının qapısı...

 

Bir az qocalacaqsan, bir az əsəcək dizin,

Bir az huşun itəcək, bir az əlinin duzu.

Yollara baxacaqsan, belə laap uzun-uzun...

Öləndə belə ölür qadınların yarısı...

 

Bir də açılmayacaq otağının qapısı...

Öləndə belə ölür qadınların yarısı...

Saçın uzun, laap uzun, dodaqların qırmızı...

Üzüntün tanış gəlir, kimin qızısan, qızım?

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)

 

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycan aktyoru Yusif Muxtarov! Amma tək aktyormu? Geniş ictimai fəaliyyət, üstəlik, rəhbər fəaliyyət bu şəxsiyyətin sanki alın yazısı olub.

Bu gün onun doğum günüdür. Bu gün onu anır, Ruhuna dualar oxuyuruq.

 

Yusif Muxtarov 22 iyul 194-ci il tarixində Sabirabadda anadan olub. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetini və Plexanov adına Moskva Dövlət Xalq Təsərrüfatı Akademiyasını bitirib. Əmək fəaliyyətinə 1964-cü ildən Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya şirkətində diktor vəzifəsi ilə başlayıb. 1994-cü ilə kimi orada diktor, ictimat-siyasi verilişlər redaksiyasının baş redaktoru, diktor şöbəsinin bədii rəhbəri vəzifələrində çalışıb.

1991-ci ildə ona Əməkdar artist fəxri adı verilib.

1992-ci ildən 2010-cu ilədək Bakı Bələdiyyə Teatrının sərəncamçı direktoru olub. Yusif Muxtarov bir çox filmlərdə, televiziya tamaşalarında yaddaqalan rollar yaradıb. Nazim Hikmətin «Qəribə adam», M.Y. Lermontovun «İki qardaş», Səməd Vurğunun «Vaqif», Sabit Rəhmanın «Xoşbəxtlər», Nazim Hikmətin «Bayramın ilk günü», Mar Bayciyevin «Duel», Çingiz Aytmatovun «Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim», İlyas Əfəndiyevin «On iki manatlıq lüstr», «Söyüdlü arx» televiziya tamaşalarında və Azərbaycan kinostudiyasında çəkilən «Baladadaşın ilk məhəbbəti», «Gecə qatarında qətl» filmlərində yaddaqalan obrazlar yaratmışdır.

Azərbaycan Radiosunun qızıl fondunda Yusif Muxtarovun səsində 350-dən artıq bədii verilişlər saxlanılmaqdadır. Azərbaycan dilində tərcümə filmlərin səslənməsində onun səsi ilə mindən artıq film səsləndirilib. YUNESKO-nun iki qızıl diskində onun səsi yazılıb qorunur.

Yusif Muxtarovun Bakı Bələdiyyə Teatrının yaranmasında, inkişafında və teatrın xarici ölkələrdə Azərbaycan Teatr mədəniyyətini layiqincə təmsil etməsində əvəzsiz xidmətləri olub.

 

Teatrın Azərbaycan ordusu qarşısında müntəzəm və davamlı çıxışlarının təşkili üçün Yusif  Muxtarov Teatr Xadimləri İttifaqının təsis etdiyi «Qızıl Dərviş» mükafatına layiq görülüb. Türkiyənin İstanbul hərbi-hava akademiyasının qızıl medalı, Tehranda keçirilən Beynəlxalq Teatr festivalının qızıl medalı ilə təltif edilib. Bakı Bələdiyyə Teatrının 10 illiyi ilə əlaqədar Prezident Heydər Əliyevin fərmanı ilə Yusif Muxtarova «Xalq artisti» fəxri adı verilib.

Yusif  Muxtarov 26 aprel 2010-cu ildə ürək çatışmazlığından vəfat edib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.07.2025)