İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Uzaq və yaxın Lütfi Zadə” ekranlara çıxanda, düzü, təəccübləndim. Sənədli film şəkmək – məncə filmlərin ən ağırını, ən məşəqqətlisini dünyaya gətirməkdir. Burada sən reallıqdan, tarixi xronikadan, real görüntülərdən qopa bilmir, təxəyyülə meydan verə bilmirsən. Əslində, həm də monoton bir sahədir. Və bu konkretlik şərçivəsinə sığınıb da bu cür ustalıqla iş ortaya qoymaq, əlbət ki böyük ustalıq və peşəkarlıq tələb edir.

Görkəmli Azərbaycan əsilli Amerika aliminin həyatına və elmi fəaliyyətinə həsr olunmuş bu sənədli film 1998-ci ildə çəkilib (qısametrajlı sənədli film formatında) və TV üçün nəzərdə tutulub. Film Lütfi Zadə ilə bağlı müxtəlif müsahibələri, onun elmi irsini, xaricdəki fəaliyyətini, vətənə münasibətini əks etdirir. Məsələn, film çəkilişi zamanı alimlə ABŞ-da görüşlər olmuşdur. Az büdcə ilə buna nail olunması da bir hünərdir.

Film niyə önəmlidir? Film, dünya elminə böyük təsir göstərmiş bir azərbaycanlı alimin həyat və fəaliyyətini tanıtmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Alimin həm “uzaq” (yəni ABŞ və beynəlxalq müstəvidə) həm də “yaxın” (xaricdə yaşayan soydaşlarımız, vətəni ilə əlaqələri) tərəfləri vurğulanır — buna görə də “Uzaq və yaxın” kimi metaforik başlıq seçilmişdir. Azərbaycan elmi və mədəniyyətində belə film-portretlərin çəkilməsi alimin xatirəsinin qorunması və gənc nəslə nümunə olması baxımından əhəmiyyətlidir.

Və bu işi ərsəyə gətirənlər sirasında bir ad da var: Sənan Sultanov!

Aktyor, prodüser, rejissor Sənan Sultanov 29 oktyabr 1978-ci ildə Bakıda dünyaya göz açıb. 4 saylı rus məktəbini bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin rejissorluq fakültəsinə daxil olub. Bir çox sənədli filmlərin rejissorudur. Hal-hazırda Azərbaycan Televiziyasının film studiyasında rejissor kimi fəaliyyət göstərir.

Qısametrajlı sənədli-bioqrafik televiziya filmləri rejissoru Sənan Sultanov fəaliyyətlərinə görə 2012-ci ildə "Qızıl Dərviş" mükafatına layiq görülüb.

Filmoqrafiya

1. Uzaq və yaxın Lütfi Zadə

2. Rənglərdə yaşayan kino

3. Biz qayıdacağıq — rejissor asistenti

4. Cavid ömrü — rejissor asistenti

5. Kinolentdə imzası... Həbib İsmayılov (sənədli film) — AZ-Tv rejissor

6. Yaşadım ki, yaşadam. Yaşar Nuri

7. Qəribə taleli aktyorun sənət dünyası. Əfrasiyab Məmmədov (sənədli film) — Az-TV rejissor

8. Muxtar Avşarov xatirələrdə...  Az-TV rejissor

9. Ürəklərdə yaşayan sənətkar. Lütfəli Abdullayev (sənədli film) — Az-TV rejissor

10. Sənətin sönməyən ulduzu. İsmayıl Osmanlı (sənədli film) — Az-TV rejissor

11. Gülüş fenomeni. Sabit Rəhman (sənədli film) — Az-TV rejissor

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Sumqayıt şəhərində 8 Noyabr – Zəfər Günü ilə əlaqədar təşkil olunan “Zəfərin rəngi” adlı tədbirdə “44 Zəfər Plakatı” rəsm sərgisi açılıb. Tədbir Milli Məclisin deputatı Səbinə Salmanovanın təşkilatçılığı ilə Sumqayıt şəhər Heydər Əliyev Mərkəzində baş tutub.

Tədbirdə Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyəti başçısı Zakir Fərəcov, deputatlar, şəhid ailələrinin üzvləri, qazilər, ictimaiyyət və media nümayəndələri iştirak ediblər.

Tədbirin əvvəlində 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlıq səhnələrinin, azad edilmiş şəhər və kəndlərin görüntülərinin, eləcə də şəhidlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin əks olunduğu videoçarx nümayiş etdirilib.

Daha sonra tədbirin rəsmi hissəsi çərçivəsində “44 Zəfər Plakatı” adlı rəsm sərgisinin açılışı olub.

Mərasimdə çıxış edən Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Zakir Fərəcov Zəfər Gününu Azərbaycan xalqının qürur və şərəf səhifəsi kimi dəyərləndirib: “Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ordumuz düşməni torpaqlarımızdan qovaraq 30 illik həsrətə son qoydu. Bu Qələbə xalqımızın birliyinin, Vətən sevgisinin və əsgərlərimizin qəhrəmanlığının nəticəsidir. Biz şəhidlərimizin qanı ilə yazılmış bu tarixi Qələbəni heç vaxt unutmayacağıq”.

Milli Məclisin deputatı Səbinə Salmanova çıxışında təşkil olunan tədbiri Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixinin bədii təcəssümü olaraq xarakterizə edib: “Zəfərin rəngi” sərgisi gənclərin Vətənə, şəhidlərə olan sevgisinin göstəricisidir. Biz bu əsərləri Sumqayıt məktəblərinə hədiyyə etməklə Zəfər tariximizi gələcək nəsillərə ötürmək istəyirik. Şəhidlərimizin ruhu qarşısında baş əyir, qazilərimizə minnətdarlığımızı bildiririk”.

Tədbirdə həmçinin şəhid ailələrinin üzvləri də çıxış edərək Vətən müharibəsində canlarını fəda etmiş oğullarının xatirəsinin belə tədbirlərlə anılmasının onlara böyük mənəvi dəstək olduğunu vurğulayıblar.

Tədbir zamanı iştirakçılar “44 Zəfər Plakatı” adlı rəsm sərgisinə baxış keçiriblər. Sərgidə nümayiş olunan əsərlərdə Vətən müharibəsindəki birlik, mübarizə ruhu və Qələbə sevinci bədii şəkildə ifadə olunub.

Bildirilib ki, sərgidə təqdim olunan bütün rəsmlər Sumqayıt şəhər məktəblərinə hədiyyə ediləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan teleradiosunda zaman-zaman ömürlərini xalqın maariflənməsinə, uşaqların tərbiyəsinə həsr edən bir çox xadimlər fəaliyyət göstəriblər, adları teleradio tarixinə daimi həkk edilibdir. Belə bir imza da var idi – Rafiq Savalan!

Rafiq Savalan (Ağayev Rafiq) 1940-cı il dekabrın 1-də Bakı şəhərində fəhlə ailəsində anadan olub. İbtidai təhsilini Bakıda, orta təhsilini Neftçalada alıb. Eyni zamanda neft mədənlər idarəsinin elektrik quraşdırma sexində fəhlə işləyib. ADU-nun filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirib.

Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətində Azərbaycan radiosu təbliğat və xəbərlər baş redaksiyasında müxbir kimi başlayıb. Kiçik redaktor, böyük redaktor, siyasi icmalçı, radionun uşaqlar üçün proqram baş redaksiyasının baş redaktoru vəzifələrində çalışıb.

Teleşirkətdə "Səhər" proqramının baş redaktor müavini vəzifəsində işləyib. Hər bazar günü uşaqların maraqla dinlədikləri "Biləyən" radio verilişinin yaradıcısı, müəlliflərindən biri və redaktoru olub. Ədəbi fəaliyyətə 60-cı illərdən başlayıb. Onun hekayələri, felyetonları, publisist yazıları və tərcümələri dövri mətbuatda müntəzəm çap olunub, efirdə səslənib. Son illər televiziya və dövri mətbuatda islam tərbiyəsi mövzusunda çıxışlar edib, "İmam Əli" və "İmam Rza filmlərinin dublyajına rəhbərlik edib.

Əsərləri

1. Nigarın nağılları

2. Ağ qızılın nağılı

Tərcümələri

1. L. N. Tolstoy. Əsərləri. XII c.

2. L. N. Tolstoy. Əsərləri. XVI c.

3. V. V. Ovçinnikov. Palıd kökləri

4. M. M. Zoşşenko. Lenin haqqında hekayələr.

5. F. Məmmədova. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası

Filmoqrafiya

1. Dağlı çörəyi

2. Bakı milyonçuları. Ağa Musa Nağıyev

Rafiq Savalan 29 oktyabr 2023-cü ildə vəfat edib. Bu gün anım günüdür.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qadın olmaq… Bağışlamaqdır tüm dünyanı hər rəngiylə…

Təkcə özündən başqa! 

İnsanlar dünya yaranandan bəri, ölümdə sirr axtarıb həmişə. Ən böyük sirrin insanın doğuluşu olduğu unudulub. “İş və İşşa” hekayəmdə ODun unudulmağından yazanda mənə gülümsəyənlərin, tək qaldıqlarında ağladıqlarını bilirəm. Onlar da bildiyimi bilirlər… Mən də, onların bunu bildiyimi bildiklərini bilirəm… Sözlərim Soljenitsının sözlərinə oxşasa da, belədir.

Qadın olmaq…

Doğuluşun sirrinin adi bir şeymiş kimi danışılmasına vəsilə olmaq, ən böyük sirri öz  təbəssümündə gizləməkdir. Və sonra dünyaya içindən üsyan etməkdir: “Mən sirli deyiləm, dünya! Var olduğumun fərqində olması üçün hamıya sirli kimi görünməliyəm!”

O üsyanları eşidənlər az olur. Onlar da susur… Susduqlarını bilirəm. Onlar da bunu bildiyimi bilirlər. Mən də bildiyimi bildiklərini bilirəm…

“Bilmək” qazanca deyil, əzaba bu cür çevrilir. O əzabın içində bir kişi qürurundan damlayan yağda qızaran bir qadın ruhu var. Dözənlər olur “qəhrəman qadın”, dözə bilməyənlər olur qorxaq. Ən yaxşı halda isə, sirli! Hə, görürsünüzmü, “sirli” kəlməsi necə xilaskarına çevrilir qadının?

…Dünyanın ən sirli qadınlarındandır Silviya Plat. Dünyanın ən üsyankar qadınlarındandır… Dünyanın ən sadə dillə danışan qadınlarındandır… Və də, anlaşılandır.  Norma Cin öləndən sonra onun İQ-sünün Eynşteynin İQ-sündən  yüksək olduğunu öyrənən dünya hələ də küləkdə uçuşan ağ donu, kartof kisəsindən hazırlanan məzəli paltarı xatırlayır. Amma onun oxuduğu kitabları, elədiyi ədəbi və ya siyasi söhbətləri xatırlamır.  Nə dünyaya, nə də insanlara Norma Cin heç vaxt maraqlı olmadı. Dünya üçün ikonik məxluq Merlin Monro idi! 

Silviyanın yeganə “günahı” özündən ikinci qadını “yarada” bilməməsi idi.  Bəlkə də, “günah”ı onda deyil,  şeirdə axtarmalıyıq. O şeir ki, uğrunda ölən olmur,  əlində ölən olur.   İndiyədək hamıdan eşitdiyim/oxuduğum bu olub: “Silviya sevirdi!” Amma kimsə onun haqqında Maqdalenanın haqqında deyilənləri demədi: “O, günahsızdır! O, sevirdi!” Çünki Maqdalenanın sonrakı taleyi naməlumdur, Silviya isə göz görə-görə intihar edib. 

Mən Silviyanın əri Ted naminə intihar etdiyini qəbul etmirəm. Mən Silviyanın ən yaxın rəfiqəsinin hansı sözünün doğru olduğunu da bilmirəm. Hər halda, kimsə dəqiq bilmir ki, Silviya intihar edəndə Ted İspaniyada idi, yoxsa bir gün əvvəl Silviya ilə görüşməyə gəlmişdi?  Bircə onu bilirəm ki, Silviya özündən qadın “yarada” bilmədiyi kimi, “ana” da yarada bilmədi. Uşaqları onunçün şeir qədər toxunulmaz ola bilmədi. Silviya bircə dənə idi! Və nə kainat, nə də dünya qadına “bir” olmağı bağışlayır…

“Qadın başlanğıcı” haqqındakı ilk məqaləm yayımlananda dəyərli Ənvər Börüsoy  (ruhu şad olsun!) demişdi: “Sirri açırsan! Amma gözəl açırsan!” Nolar, bu da mənim “günahım” olsun… Mən özümü bağışlamağı öyrənmişəm ki, dünyayla sevgili olmağım Silviyadan uzun çəkib/çəkir…

Məncə, Silviya elə buna görə intihar etdi… Məncə,  Silviya özünü güzgü ilə eyniləşdirib “zalım deyiləm mən” deyəndə çox yaxşı tanıyırdı içindəki amansız qadın qürurunu.  Məncə, o amansız qürur qatili oldu Silviyanın…

Silviyanın intihar səbəbini qələmdaşlarımla müzakirə etməyə tələsməyim qənaətimin qeyri-qətiliyindən doğmurdu. Mən bu intiharı Silviyanın “Güzgü”sündəki “gölə əyilmək” kimi görürdüm. O göldə qələmdaşlarımın nə gördüyünü anlamaq istədim sadəcə…

Qulu Ağsəs (şair):

“O, elə əvvəldən depressiyadan əziyyət çəkib.  Ola bilər ki, çox xoşbəxt, ola da bilər ki, çox bədbəxt bir ailədə doğulub. Maraqlı olan həmdövrlərinin sonradan onun intiharı düşünmədiyi barədə qeyd etdikləridir. Yəni Silviya intihar etmək istəməyib. Amma intiharı həyata keçirib! Niyə?  Ən maraqlı məqam budur.

 İkinci maraqlı məqam odur ki, ölməzdən qabaq uşaqlarına süd və şirniyyat verib, sonra gedib başını sobaya soxub.  Bəzən adama elə gəlir ki, ana olan qadın daha heç vaxt zəif ola bilməz. Məsələn, mənim nəzərimdə, ana intihar edə bilməz. Şair də olsa, yazıçı da olsa, anadırsa, özü də körpə övladları varsa, intihar etməz. Uşaqları üçün özünü öldürər, amma özünü öldürüb uşaqlarını yiyəsiz buraxmaz. Bu məqamda onun müasirləri ilə razılaşıram: “O, intihar etmək istəməyib”. Sadəcə, ətrafındakıları qorxutmaq istəyib, o cümlədən, sevdiyi insanı. Amma nədənsə bu intihar baş tutub. 

Bir də, məndə tərəddüd yaradan odur ki, ölməzdən qabaq uşaqlarını yedirib. Uşaqlarını yedirən, onları ac qoymayan ana… Sonra ölməyə gedən… Ürək ağrıdan, tükürpədici məqamdır. Son anda o, analıq borcunu yerinə yetirib.

Özündən sonra əsərləri ilə yanaşı, sonsuz suallar qoyub gedib. Məncə, bütün yazıçılar, şairlər nə vaxtsa intihara cəhd edir. İstedadından asılı olmayaraq, ucdantutma hamısı… Bu onların az qismində alınıb. Silviya da o az qisim qələm adamlarındandır”.

Xanım Anela  (yazıçı):

“Silviya Platın intiharı, ümumiyyətlə, intihar mövzusu bir az qəliz məsələdir. Çünki heç kəs o an intihar edənin nə yaşadığını, hansı psixoloji hallar keçirdiyini bilə bilməz. Silviya Platın da şəxsi həyatı, psixoloji problemləri və yaradıcılığı arasındakı əlaqə bu qərarın arxasında duran səbəblər kimi izah edilə bilər.

Silviya Plat ciddi depressiyadan əziyyət çəkib, həyatının bir neçə dövründə psixoloji çətinliklərlə üzləşib və gənc yaşlarında bir neçə dəfə intihar cəhdləri də etmişdi. Platın 1963-cü ildə intihar etməsindən əvvəl yaşadığı şəxsi həyatında olan problemlər, o cümlədən əri Ted Hughes ilə olan problemli evliliyi də onun psixoloji vəziyyətinə təsir etmiş ola bilər. Platın şəxsi həyatı çətin və gərgin idi. O, tanınmış şair Ted Hughes ilə evli idi, lakin bu münasibət son dərəcə çətin keçirdi. Hughes-un Silviyaya qarşı xəyanəti və onların ayrılığı Platın emosional vəziyyətini daha da ağırlaşdırmışdı. Ayrılmaları və ailə münasibətlərindəki çətinliklər Platın psixoloji vəziyyətinə ciddi mənfi təsir göstərmişdi.

Platın yaradıcılığı onun daxilində baş verənləri, daxili dünyasını o qədər yaxşı əks etdirir ki… Şeirlərində tənhalıq, özünü dərk etmə və həyatın mənasızlığı kimi mövzulara toxunur. Məsələn, “Güzgü” şeiri, onun içindəki təlatümləri, daxili mübarizələri və zamanla olan qarşıdurmasını poetik şəkildə ortaya qoyur. Şeirdəki obrazlar (güzgü və göl) vasitəsilə Plat insanın daxili səyahətini, özünü axtarışını və öz kimliyi ilə qarşılaşmasını təsvir edir. Bu şeir Platın depressiya və özünü tanıma məsələlərinə necə dərindən bağlı olduğunu da nümayiş etdirir. Yaradıcılığında özünü ifadə edə bilsə də, bu onun üçün kifayət qədər çıxış yolu olmadı.

Plat çox istedadlı bir şair və yazıçı idi, lakin onun yaradıcılıq fəaliyyəti ilə bağlı da bir sıra çətinliklər yaşanırdı. Bəzən öz yaradıcılığına, yazılarına və uğurlarına qarşı şübhələri olurdu. O, bir çox yazar kimi, uğursuzluq qorxusu və təzyiq altında idi.

Təbii ki, tənhalıq hissi də öz rolunu oynayır, belə ki, Plat intihar etməzdən əvvəl iki uşaq anası olaraq tək yaşayırdı. O, təkbaşına uşaqlara baxır, yazıçılıq karyerasını davam etdirməyə çalışırdı, lakin bu yük onun üçün ağır idi. Qışın soyuq və qaranlıq dövründə, emosional və fiziki tənhalıq onun vəziyyətini daha da pisləşdirmişdi.

Bir dəfə onun “The Bell Jar” adlı avtobioqrafik romanı haqqında bir yazıya rast gəlmişdim. Orda onun ruh sağlamlığı ilə bağlı yaşadığı çətinliklərin aydın şəkildə təsvir olunduğu qeyd olunurdu. Silvia Platın intiharını şəxsi və ruhi çətinliklərin bir yerdə yığılmasının nəticəsi kimi qiymətləndirə bilərəm”.

Günay Səma Şirvan (şair):

 “Silviya Plat ingilisdilli ədəbiyyatda “etiraf poeziyası”nın əsasını qoymuş amerikan şair və yazarıdır. Həyatı çox keşməkeşlidir. Son sözü əvvəl demək olmasın, elə ölümünə səbəb də  yaşam tərzi, taleyi və ya talesizliyidir. 20-ci əsrin ən istedadlı gənc qadınının  tərcüməyi-halını bilən hər kəs razılaşar ki,  çətin uşaqlıq, avtoritetli valideynlər, sevgidə uğursuzluq, səhhət problemləri,  ömür payına düşən sonsuz sınaqlarlar axır-əvvəl onlarla baş edə bilməməsinə gətirib çıxarıb. Elektroşok terapiyalardan sonra özündə güc tapıb ədəbiyyatda inqilab edən Silviya hesab edirdi ki, onun ən böyük bədbəxtliyi qadın doğulması idi.  Plat  hələ 60 il əvvəl tabuya yaxın çox kəskin mövzular qaldırırdı: intihar, özünə nifrət, ölüm, dağılmış, funksional  olmayan ailədə anormal münasibətlər və s.  Silviya dövrünü qabaqlamış şairdi, buna görə də tənqidçilərin də dediyi kimi, “50-ci illər mühafizakarlığının qurbanı” oldu. Həmişə həyatda  öz yerini axtarmaq və total tənhalıq duyğusu Silviya Platın faciəli ömür hekayəsinin məğzidir. 

P.S. Ölümündən sonra psixiatr Ceyms Kaufman qadın şairlərdə “sinir pozuqluğunun depressiv əlamətləri” xəstəliyini “Silviya Plat sindromu” adlandırmışdır. Silviya Platı oxumaq lazımdır; sinir pozuqluğunun depressiv əlamətlərinə yoluxmadan”.

Şahanə Müşfiq (yazıçı, jurnalist):

“Silviyanın “Göbələklər” şeiri depressiyanın insanı necə ələ keçirməsindən bəhs edir. “Görən yox bizi, Bizi dayandıran, bizi aldadan…”-deyə yazır ha,   insanın ümidsizliyinin onu necə əsir etdiyini anladır. Bu misralarını oxuyanlar onun  xilas olmaq cəhdini anlamaqda gecikməzdilər, əgər şeirin sonunda “Səhərlə birgə Miras qalır dünya bizə-Ayağımız astanada…”-deməsəydi.  Hər kəsi, hətta ölümün özünü belə aldatdı Silviya Plat. Ölüm neçə dəfə əllərini uzatdı ona,  amma Silviya ölümü sevmədiyini söylədi. Halbuki,  yaradıcılığından da görürük, o, ölümün platonik aşiqi olub. Başqa sözlə, Silviya  illərlə ondan qaçdığını düşündüyü sevgiliyə-ölümə qovuşmağa tələsdi. 

Eşq bir dənədir, onu insan hansı istiqamətə istəsə, o yönə çevirər və “sonra” o yöndə davam edər.  Həmin seçim nöqtəsində yalnız iki səmt ağacı var: “Həyat” və “Ölüm”. Silviya eşqinin yönünü  ölümə çevirdi…”

 Pərvanə Məmmədova-Kəlağay:

 “Silviyanın intiharının arxasında Ted durur. O vaxt dəyərli şairimiz Fərqanə Mehdiyevanın bir müsahibəsini oxumuşdum.  Demişdi ki, “Şair qızları elə şair oğlanlar alsalar, yaxşıdır”.  Ümid idi bu sözlər. Fərqanə xanım ümid edirdi ki, şairlər bir-birini daha yaxşı anlayar. Amma burada bir məqam var: kişilik, yaxud qadınlıq şairliyin önünə keçirsə,  ümid edilən anlayışdan söhbət gedə bilməz axı!   Haqqında oxuduqca görürük ki, evliliklərində Tedin kişiliyi, Silviyanın isə şairliyi öndə imiş.  Bu toqquşmada qalib gələn şair olmadı, təəssüf ki…”

Bəsti Məmməd (şair):

“Silviyanın faciəsi “Ata” şeirində əks olunur, fikrimcə. Onun intiharının əsası alman atasının qəddarlığı ilə hələ uşaqlığında qoyulmuşdu.  Digər tərəfdən, bəlkə də, Silviya yanlış zamanda, yanlış yerdə doğulmuşdu.  Bəlkə də, Silviya Almaniyada doğulsaydı, alman atanın  davranışlarını “adi alman intizamı” saya bilərdi. Amma keçən əsrin Bostonunda  bir qıza qoyulacaq o qəti sərhədlərə, ondan tələb edilən “keçmişə sayğı”ya yer yox idi axı…  Ardınca da uşaqlar üçün əsərlər yazan Tedin  uşaqlığı travma ilə keçmiş bir qadından anlayış gözləməsi gəlir ki, bu da sosial münasibətlər baxımından uçuruma uzanan yol idi. Və o uçuruma Silviya tək düşdü…  Bizə qalan  qələminin düşüncələrindən “oğurlaya” bildikləri oldu”.

…Hə, Silviya, gördünmü, intiharın min yerə yozulur hələ də.

Hə, bütün dünya “atalar və oğullar” məsələsini düşünərkən, ondakı tələbləri, xəyal qırıqlıqlarını araşdırarkən sən bütün dünyaya hayqırdın: “Atalar və qızlar” da var!”

Bir gün bundan da yazaram, xatirənə ehtiramla…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Şeir çələngimi təqdim edirəm. Əlbət ki bu şeirlərdə bədbinlik notu aşkar duyulacaqdır. Məsələn, bu bənddəki kimi.

Yaşarkən baş daşını,  

Mən gəzdirən adamam.  

Özümü öz canımdan,  

Mən bezdirən adamam.

Amma onu da nəzərə alaq ki payız ovqatı daha çox bədbinliyə köklənmiş olur. Xoş mütaliələr.

SALAM

Göydə bir Allahım var,

Yerin yeddi qatından

Bir aciz bəndəsini

Eşidərmi, görəsən?

Hələ çovğun gəlməmiş,

Bu yerlərin soyuğu

Bəs adamı bu qədər

Üşüdərmi, görəsən?

Mənim ahım yağışı

Sel edəcək, tələsmə,

Küləklərə sözüm var:

Əsmə, insafsız, əsmə!

Yenə nəsə istədim,

Yarımçıq bir kəsimdən.

Qulaqlarım tutulur

Maşınların səsindən.

Əzabların canı üçün,

Yol verin, mən gəlirəm.

Çarəm olan ölümün

Qoynunda dincəlirəm.

DEYİLMƏMİŞ ƏLVİDA…

Biryolluq mən gedirəm,  

Əlvida, bədbəxtliyim.  

Gəlirəm, gözlə məni,  

Əbədi xoşbəxtliyim.

Yaşarkən baş daşını,  

Mən gəzdirən adamam.  

Özümü öz canımdan,  

Mən bezdirən adamam.

Bax, taqətim qalmayıb,  

Təmiz ruhdan düşmüşəm.  

Həyat, həyat söyləmə!  

Əlimi ondan üzmüşəm.

Hesaba qatmamışdım,  

Fələyin bu işini.  

Qazandığım birdisə,  

İtirmişəm beşini.

Həqiqəti göstərmir,  

Saxtadır güzgülər də.  

Mən bir adam itirdim,  

Tapmadım güzgülərdə.

Hələ körpə ümidlərin  

Məndən sonra,  

İsinməyə bir yeri var.  

Daha solmuş ümidlərə,  

Söz deməyin nə yeri var?

İndi daha gedirəm,  

Əlvida, bədbəxtliyim.  

Gəlirəm, gözlə məni,  

Əbədi xoşbəxtliyim.

BİLMƏRƏM

Nə Bakı qayıtmaz köhnə halına,

Nə də mən xoşbəxtlik tapa bilərəm.

Qaranlıq çökübdür güzəranına,

Şairəm kədərdən qopa bilmərəm.

Doymuşam yalançı, haqsız qəhərdən,

Gözlərim intizar çəkir səhərdən.

Ömürdü fərqi yox acı zəhərdən,

Gözlərim yumulur, yata bilmərəm.

Tozlanıb kitablar həyat rəfində,

Yolumu gözləyir ölüm qəfildə.

İzləri bu evin hər tərəfində,

Yuxuma mən haram qata bilmərəm.

Tənhalıq köksümü sıxıb, sarsıdır

Qırılmış aynalar məni yansıdır.

Bəlkədə taleyin bu son şansıdır,

Fikrini başımdan ata bilmərəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı, Milli Məclisin deputatı Əlibala Məhərrəmzadənin olduqca maraqlı yazısını təqdim edir. Söhbət tarixə qovuşmuş Quba Xan Sarayının bərpa edilməsi perspektivləri barədədir.

“Mən çox şadam ki, Azərbaycanın qədim torpağı olan Quba inkişaf edir”.

                                            İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının prezidenti

Xalqlar min illərdir ki, öz mədəni irsini formalaşdırırlar, hər bir kəsin də ən ümdə vəzifəsi bu irsi qorumaq olur. İmtiyaz sahiblərinin, əlaqədar təşkilatların isə daha bir funksiyası müəyyən səbəblər üzündən tam itmiş, yaxud zədələnmiş, təsirə məruz qalmış artefaktları bərpa etməkdir.

Azərbaycanın ən dilbər guşələrindən biri olan Qubanın əsrlərin sınağına tab gətirə bilməyən və yer üzündən silinən Xan Sarayının aqibəti bir qubalı olaraq uşaqlıqdan məni düşündürüb, zamanəsinin bu möhtəşəm tikilisi barədə ata-babaların ürək ağrısı ilə danışdıqlarından mən də təsirlənmişəm.

Ağlım kəsəndən Qubamızı bu sarayla təsəvvür etmiş, sarayı eyni dövrdə - Xanlıqlar dövründə inşa edilmiş və dəfələrlə baş çəkdiyim Şəki Xan Sarayının ekiz tayı kimi təsəvvür etmişəm.

Quba Xan Sarayını bərpa etməklə tariximizin daha bir şanlı səhifəsini vərəqləmək imkanına malik ola bilərikmi?

Niyə də yox?

1.

Quba Xan Sarayı barədə danışmazdan öncə çox vacibdir ki, sarayın inşa edildiyi dövrə – XVIII əsrin ortalarına nəzər salaq, həmin dövrdə Quba xanlığının iqtisadi-siyasi və mədəni gücü barədə yazılan mənbələrə müraciət edək. Çünki mədəniyyət, o cümlədən də onun bir qolu olan memarlıq və şəhərsalma bilavasitə dövrün siyasi-iqtisadi mənzərəsinin təsiri ilə formalaşır.

Quba xanlığı 1726–1810-cu illərdə Azərbaycanın şimal-şərqində mövcud olmuş ən güclü tarixi feodal dövlətlərdən biri olub. Xanlığın əsasını 1726-cı ildə Hüseynəli xan qoyub. O, əvvəlcə xanlığı hakim kimi, 1747-ci ildə hakimi-mütləq olan Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra isə müstəqil idarə etməyə başlayıb.

Xanlığın iqamətgahı əvvəlcə Xudat qalası, 1735-ci ildən Quba şəhəri olub. Quba şərq üsulu ilə divar və qalalarla möhkəmləndirilmiş bir şəhər idi. Xanlıq şərqdə Xəzər dənizi,  şimalda Dərbənd və Tabasaran əraziləri, qərbdə Şəki, cənubi-qərbdə Şamaxı, cənubda isə Bakı xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

Qubanın yaranma tarixi və Quba toponimi barədə də danışmalıyıq, belə ki, bu mövzular uzun zamanlar mübahisə predmeti olmuşdur.

Quba yaşayış məskəninin tarixi səhvən XVIII əsrin əvvəllərinə aid edilir, Hüseynəli xanın adi ilə bağlanır. Halbuki, Hüsynəli xan, qeyd etdiyimiz kimi, Quba şəhərinin yox, Quba xanlığının əsasını qoyub. Qubanın gerçək tarixi isə  miladın 4-cü əsrinə aiddir. Quba rayonu ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində 60-dan yuxarı arxeoloji abidə aşkarlanmışdır. Tanınmış tarixçi, arxeoloq Cabbar Xəlilov indiki Quba şəhəri ilə Nərimanoba kəndi arasında, Ağçayın sol sahilində yerləşən Sandıqtəpə şəhərgahında və qəbristanlığında aparılan qazıntılar zamanı oradan qədim Quba şəhərinin xarabalıqlarını aşkar etmişdir.

Halbuki, yazılı mənbələrdə də “XVIII əsrin əvvəlləri” versiyasını alt-üst edən faktlar az deyildi, sadəcə, alimlərimiz uzun illər inadla real olanı təkzib etməklə məşğul idilər.

Baxın, orta əsrlərdə venesiyalı diplomat Amvrosi Kontarini özünün “Səfərnamə” əsərində yazırdı:

“…Biz Şamaxıdan Dərbənd şəhərinə yola düşdük. Yolumuzun yarısında kiçicik, ancaq sözün doğrusu, gözəl bir şəhər yerləşir. Burada o qədər gözəl meyvələr, xüsusilə alma yetişir ki, baxdıqca öz gözlərinə inana bilmirsən”.

Əlbəttə, aydındır ki, söhbət Qubadan gedir.

1718-ci ildə Rusiya səfirliyinin üzvü A.Lopuxinin hazırladığı icmalda isə Quba haqqında xeyli məlumatla rastlaşırıq:

“Şəhər 600 həyətdən ibarətdir, əhalisi olduqca sərbəstdir, İran hakimiyyətinə tabe olmurlar. Quba xanları şah fərmanı ilə təyin olunsalar da, əvvəlki xanın varisliyi əsas götürülür. Qubada döyüşə hazır 500 döyüşçü də var.”

Quba toponiminə gəlincə, həm A.Bakıxanovda, həm F.Köçərlidə, eləcə də onlarca tarixçidə “Quba” sözünün mənşəyinin “qübbə” sözü olduğu qeyd edilmişdir, hətta böyük satirik şairimiz M.Ə.Sabir “Qübbə şəhəri” ifadəsini işlətmişdir. Bunu opponentlər onunla əsaslandırmışlar ki, Quba Nadir şahın böyük şah çadırınının qübbəsinə bənzəyirmiş. K.F.Qan isə Qubanın qübbəvari yüksəklik üzərində yerləşdiyindən Qübbə adlandırıldığını iddia etmişdi.

Əslində isə Quba sözü Qübbə sözünün şəkildəyişməsi deyildir, bu söz daha qədimlərdən mövcud olmuşdur, bunu ən azından Türkmənistan, Qaraqalpak, Qazaxıstan, Kabardino-Balkar və digər ərazilərdə minlərlə yaşı olan Qubatəpə, Qubasəngər, Qubadağ, Kuba Taş, Kubadalqı kimi toponimlər sübut edir. Səüdiyyə Ərəbistanının müqəddəs Məkkə şəhərində Quba adlı məscidin mövcudluğunu da buraya əlavə etsək, mənzərə tam aydınlaşar.

Quba toponiminin kökündə məhz elə “Quba” kəlməsinin dayanmasını tədqiqatçı Əli Hüseynzadə geniş və ətraflı sübutlarla ortaya çıxarmışdır.

2.

Quba Xan Sarayının aqibətini düşündükcə bir daha etiraf etməli oluruq ki, biz tariximizə çox biganəyik. Mən bunu israrla deyirəm. Günü bu gün də tarixi əhəmiyyət kəsb edən nə qədər abidələrimiz var ki uçulub dağılmaqdadır. Uzun illər onların qeydiyyata alınması, mühafizəyə götürülməsi işlərində natamamlıq hökm sürmüşdür, nəticələr də acınacaqlı olmuşdur. Sadə vətəndaşların da biganəliyi, etinasızlığı bu işdə böyük rol oynayır. Əksər halda biz tarixi abidələrimizə qarşı özümüz vandallıq edir, meşələri kəsib-doğrayır, su hövzələrini çirkləndiririk.

Adi bir faktı deyim. Sovetlər dönəmində - 1974-cü ildə Quba şəhərinin lap mərkəzində yerləşən, böyük tarixi əhəmiyyətə malik əzəmətli Ərdəbil məscidi kimlərinsə səhlənkarlığı üzündən yanıb kül oldu. Düzdür, sonradan Ərdəbil məscidi bərpa edildi, amma bu, əvvəlki məscidin əlbəttə ki, yerini verə bilmədi.

Quba Xan Sarayının gəlib bu günümüzə çatmaması səbəbləri qaranlıqdır, onun tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar da gəlib dövrümüzə çatmamışdır. Yeri gəlmişkən, internetdə (Wikiwand və s.) Quba Xan Sarayının qalıqları kimi nümayiş etdirilən tikili qalıqları əslində Gəncə Xan Sarayına aiddir.

Amma biz əlimizdə olan tarixi mənbələrə istinad edərək sarayın görünüşü barədə müəyyən bilgilərə malikik, demək, bu möhtəşəm tikilini bərpa etmək yönündə addımlar ata bilərik. Bu addımları isə mən bir qubalı olaraq, bir millət vəkili olaraq atmaqda israrlıyam. Bu, həm də bütün qubalıların arzusudur.

3.

Sarayın tikilmə tarixini 1770-ci ildə Qubaya səfər etmiş Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki S.Q.Qmelin yol qeydləri əsasında müəyyənləşdirə bilərik. O, şəhərin və Xan Sarayının quruluşunun qısa təsvirini vermiş və yerli əhalinin dediklərinə əsaslanaraq, sarayın tikilmə və şəhərin ətrafının daş hasarla hörülmə tarixinin 30 il əvvələ - yəni 1740-cı ilə təsadüf etdiyini göstərmişdir.

Qeyd etdik ki, sarayın inşası Hüseynəli xanla bağlıdır. Sarayla bağlı bir neçə mənbələrdən bilgi almağa müəssər oluruq. Qasi Abdullayevin rus dilində çap edilmiş “Azərbaycan 18-ci əsrdə və onun Rusiya ilə qarşılıqlı münasibətləri”, Tofiq Mustafazadənin “Quba xanlığı” və Şahin Fərzəlibəylinin “Quba Tarixi” kitablarından aldığımız həcmcə çox kiçik olan ümumi bilgilər deməyə əsas verir ki, xanlıq dövrü mədəniyyətinin nümunələrindən biri kimi Hüseynəli xan tərəfindən inşa olunmuş və sələfləri tərəfindən bərpa edilib dekorativ bəzək verilmiş bu saray bişmiş kərpicdən tikilmişdi, tavanı gül şəkilləriylə bəzədilmişdi. Divarlarını zəngin kirəc dekorasiyası və təsvirlər fərqləndirirdi. 

Təbii ki, Hüseynəli xanın sələfləri dedikdə, ilk əvvəl 1758-ci ildə o vəfat etdikdən sonra yerinə taxta çıxan oğlu Fətəli xandan söhbət gedir. Böyük ərazilər ələ keçirən, Quba xanlığının dörd ətrafda ən güclü hakimiyyətə və orduya malik olmasını təmin edən Fətəli xan, şübhəsiz ki, oturduğu sarayın daha da gözəlləşməsi və zənginləşməsinin qeydinə qalmışdı.

Sarayın hansı memar tərəfindən inşa edilməsi barədə günümüzə dəqiq bir məlumat gəlib çıxmayıbdır, ancaq fərziyyələr mövcuddur və bu fərziyyələr içində birisi xüsusən inandırıcı görünür: Quba Xan Sarayının memarı Hacı Zeynalabdin Şirazi ola bilər və Quba xanı ilə rəqabət aparan Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın həmin memara Şəkidə Qubadakından daha böyük və daha əzəmətli bir saray inşa etməyi sifariş verməsi, nəticədə Şəki Xan Sarayının ərsəyə gəlməsi reallığa çox yaxındır. Şəki sarayının dəqiq tikilmə tarixi də versiyanın inandırıcı olmasına dəlalət edir: 1762-ci il.

Tarixi mənbələr arasında Quba sarayının adına çox az rast gəlirik. Məsələn, sarayın bir təsviri rus məmuru P. Butkov tərəfindən verilmişdir. O, Qubaya Şeyxəli xanın hakimiyyəti dövründə səfər edərkən Xan sarayını Şeyxəli xanın evi kimi qələmə vermişdi: “Şeyxəli xanın evi zərif kərpiclər və yonulmamış daşlardan tikilməklə üzlənməmişdir: bəzi otaqlar tamamilə üzlənmişdir və onlardakı sənətkar işinə təəccüblənməmək mümkün deyil. Alebastr üzərində oyma işləri isə elə səviyyədədir ki, təqlid edilməyə layiqdir. Plafonlar gül rəsmləri ilə bəzədilmişdir."

Memarlıq abidələrimizi öyrənən rus Şebilkin yazır:”Quba sarayı öz zəngin naxışlarına görə XVIII əsrin başqa saray tikintilərinin xarakterik nümunəsidir”.

Quba Xan Sarayı barədə məlumat verən başqa tarixi mənbə isə rus diplomatı Mixail Markovun Həştərxan qubernatoruna yazdığı məktubdur. Burada qeyd edilir ki, saray İrandan qaçıb gələn bir çox əyanlar üçün sığınacaq rolunu oynamaqdadır. Belə ki, Hüseynəli xan II Təhmasibin oğlu Süleyman Mirzəyə burada sığınacaq verib.

4.

Quba qalasının baş planına görə, qalanın üç qapısına aparan üç əsas küçə öz başlanğıcını Xan Sarayının yerləşdiyi meydandan götürürdü.

Quba xanlığının mövcudiyyəti dövründə yaranmış abidələr arasında Quba Xan Sarayı ən əsas mədəniyyət abidəsi hesab edilir, bu dövrdə yaradılmış digər əhəmiyyətli mədəniyyət abidələri  isə Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə üçün Dərbənddə inşa olunmuş türbə (1787–1788-ci illərdə tikilmiş, ümumi hündürlüyü 4–5 metr olan 8 guşəli mərkəzli zaldan və ona bitişik 4 kiçik otaqdan ibarət olan türbənin interyeri tağlı tavanla örtülüb), bir də zəngin memarlıq üslubuna malik ən qədim məscidlərdən biri olan Quba Cümə məscididir (1802-ci ildə Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndinin maddi yardımı ilə tikilib, məscidin mehrab hissəsi Mədinə şəhərində olan Quba məscidində olduğu kimi işlənib, məscid səkkiztinli prizma şəklində olub içəri tərəfdən hündürlüyü 28 m, sahəsi 400 m²-dir. Məscidin tikintisində istifadə olunan zığ kərpiclər, rayonun 8–10 kilometrliyində yerləşən İqrığ kəndində hazırlanıb. Maraqlıdır ki, Quba camaatı həmin kənddən kərpicləri sıraya düzülərək, əlləri ilə bir-birinə ötürə-ötürə məscid tikilən yerə gətiriblər).

Əlbəttə ki, biz Quba Xan Sarayını bərpa etmək istəyiriksə və əlimizdə qeyd etdiyim istinadlardan başqa heç bir tutalqa yoxdursa, yəni, günümüzə sarayın tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar gəlib çıxmayıbsa, bu o deməkdir ki, biz XVIII əsrin ortalarında – xanlıq dövründə Azərbaycan memarlığının aparıcı xüsusiyyətlərinə istinad etməliyik, çünki Quba Xan Sarayının özündə məhz bu xüsusiyyətləri ehtiva etməsi bir qanunauyğunluqdur.

5.

Bildiyiniz kimi, Azərbaycanın memarlıq sənəti Ümumşərq bədii memarlıq sisteminin məcrasında nəzərdən keçirilir, bu sənətin formalaşmasında milli spesifik çalarlar, eləcə də lokal memarlıq məktəblərinin rolu vardır.

Çoxplanlı inkişaf prosesində regional memarlıq məktəblərinin qarşılıqlı bədii təcrübə mübadiləsi və Şərq ölkələri ilə çoxtərəfli sıx memarlıq əlaqələri rol oynamaqdadır.

XVIII əsrdə Azərbaycan memarlığında Arran memarlıq məktəbi bərqərar idi, Quba Xan Sarayı da bu memarlığın bir nümunəsi hesab edilməlidir. Arran memarlıq məktəbinin səciyyəvi xüsusiyyətləri – əsas inşaat materialının kərpic olması, çaydaşı ilə kərpicin birlikdə naxış şəklində işlədilməsi, hörgüyə ağ daşın da əlavə edilməsi, əlvan, naxışlı hörgü prinsipi - bir sözlə rəngarənglik kəsb edən polixromik hörgü, çox şübhəsiz, Quba Xan Sarayında da dominantlıq təşkil etmişdir.

XVIII əsrdə memarlıqda monumental tikililərin miqyası, böyüklüyü, ifadəli formaların mürəkkəbləşdirilməsi onlarda dekordan gen-bol istifadədən ibarət olmuşdur. Bu dövr Azərbaycan memarlığının ümumi inkişaf kontekstində lokal memarlıq məktəblərinin spesifikası aydın görünür.

Saray memarlığı ənənələri bu dövrdə uğurla davam etdirilib, ona yeni nəfəs verilib. Bura dəbdəbəli bəzəklər vurulmuş ziyafət zalları, çoxsaylı şəxsi otaqlar, sututarlı daxili həyətlər, həyətlərdə güllük, meyvə ağacları, tağlı eyvanlar, qalereyalar,  örtüklü balkonlarla dövrələnmə aiddir.

Səfəvilər dövründə formalaşmış saray memarlığı bu dövrdə tam bərqərardır, hakim ideya saray mədəniyyətinin dəbdəbəli, aşıb-daşan atmosferidir.

Xanlıqlar dövrü mədəniyyətinin bir səciyyəvi cəhəti də sarayların füsunkar təbiət mənzərələri ilə əhatələnməsidir ki, Quba Xan Sarayı dəniz səviyyəsindən 642 metr yüksəklikdə, Qudyalçayın yaratdığı terrasda, çay sahilindən 33–34 metr yüksəklikdə, Qaraçaya kimi sıx meyvə bağları ilə əhatələnmiş, Qərb tərəfdə Şahdağa açılan misilsiz mənzərə fonunda qərarlaşmışdı.

“Azərbaycan memarlığı XV-XIX əsrin əvvəllərində” adlı tədqiqat işində Rayihə Əmənzadə XVIII əsr Xanlıqlar dövrü Azərbaycan memarlığının xarakteristik xüsusiyyətlərini göstərəkən memarlıq abidələrində mütləq şəkildə rast gəlinən bir element olaraq Qurani Şərifdən xəttatlıq yazılarının olmasını qeyd edir. Kaşılarda, daşda, gəcdə, mərmərdə icra edilmiş inşaat epiqrafikası qurğuların eksteryer və interyerində kompozisiya baxımından bütöv, rahat oxunan halda divara hörülürmüş.

Ənənəvi olaraq epiqrafika portalların tağlarının arxivoltlarında, giriş aşırımlarının üst pannosunda, timpanlarda п-şəkilli çərçivələrdə yer alırdı. Demək, Quba Xan Sarayında da bu elementlərə rast gəlinirdi.

Monumental boyakarlıq özündə çoxrəngli rəsmlərin harmoniyasını, bitki, antropomorf və zoomorf təsvirləri, çoxfiqurlu kompozisiyaları ehtiva edir. Xatırladaq ki, P. Butkov Quba Xan Sarayındakı gül rəsmlərindən bəhs etmişdi, Şebilkin də Quba sarayının zəngin naxışları olduğunu vurğulamışdı.

6.

Beləliklə, bütün bu ipucuları bizim peşəkar bərpaçı rəssamlarımıza Quba Xan Sarayının eksteryer və interyerinin orijinala yaxın görüntülərini hazırlamağa yardımçı ola bilər.

İşin ikinci mərhələsində isə əl-ələ verib XVIII əsr Azərbaycan memarlığının ən möhətşəm abidələrindən olan Quba Xan Sarayını bərpa edərik.

Bu nəcib işdir, gözəl missiyadır, Zəfər qazanmış Azərbaycanın qürurlu bugününə veriləcək layiqli bir töhfədir. Və mən inanıram ki, Quba Xan Sarayı Simurq quşu kimi yanıb kül olduqdan sonra küldən yenidən doğulacaq, Qubamızın ən əsas mədəniyyət abidələrindən birinə çevriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

Söhbətləşdi: Cahangir Namazov (Jahongir Mirzo),

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Həmsöhbətimiz — çağdaş ədəbiyyatşünaslığın tanınmış simalarından biri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin baş elmi işçisi, Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü, AMEA-nın professoru, filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, “Qızıl qələm”, “Rəsul Rza” mükafatlarının, Rusiya Yazıçılar Birliyinin M.A.Şoloxov və Q.R.Derjavin adına ordenlərinin, həmçinin bir sıra beynəlxalq mükafatların laureatı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının “İstinadda rekord” (2024) mükafatı laureatı, Azərbaycan Respublikasının Prezident təqaüdçüsü (2016–2017) Salidə Şərifovadır.

— İlk sualımızı belə səsləndirək. Azərbaycan ədəbiyyatı nədir?

— Azərbaycan ədəbiyyatı vaxt və məkan baxımından, geniş bir məfhumu əhatə edir. Milli ədəbiyyat ilk əvvəl ağız ədəbiyyatında, sonra isə yazılı ədəbiyyatda özünün əksini tapır.

Azərbaycan ədəbiyyatı dedikdə, bir tərəfdən, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvlərinin yaratdıqları ədəbiyyatı (şərti olaraq «rəsmi ədəbiyyat» adlandıraq), digər tərəfdən, gənclərimizin bədii əsərlərini, üçüncü tərəfdən, Azərbaycan Respublikasının ərazisini əhatə etməyən, lakin dil, problematika və ənənə baxımından, Azərbaycan bədii mühütün tərkib hissəsi olan və milliyətcə Azərbaycan xalqına (Mühacirət ədəbiyyatı, Cənubi Azərbaycan, Gürcüstan azərbaycanlıları, Dağıstan azərbaycanlıları, Türkiyənin Şimal-Şərqində yaşayan və bu gün türklər kimi tanınan əhali) və ya onun subetnoslarına (İraq türkmənləri, Suriya türkmənləri, Əfşarlar, Qacarlar və sair) aid olan müəlliflər tərəfindən yaradılan bədii əsərlər başa düşülməlidir. Bu üç tip «ədəbiyyat»ımız arasında ciddi fərqlərin olmaması, ilk növbədə özünü büruzə verir. Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatına aid olan bu «ədəbiyyatlar» bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edirlər.

Buna baxmayaraq, akademik sahədə tədqiqatlar aparılır, nəzəri problemlər tədqiq edilir. Bu baxımdan bir boşluq yoxdur. Lakin sadaladığımız üç tip ədəbiyyatımız təəssüf olsun ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında vahid məfhum kimi kifayət dərəcədə tədqiq edilmir, vahid bir elmi metodoloji yanaşma formalaşmamışdır. Məsələn, meyxana janrının xüsusiyyətləri və onun nümayəndələrinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi qəbul edilmir. Nizami Rəmzi və digər meyxana ustadları haqqında elmi dairələrdə diskurslar aparılmır. Gənclərimizin yaradıcılığının bir hissəsi olan rep də «rəsmi ədəbiyyat»a daxil ola bilmir. Ümümiyyətlə, gənc nəsil az tədqiq edilir. Bu proses tanınmamış gənclərə yox, həm də tanınmış, lakin gənc ictimai xadimlərə də aiddir. Ədəbiyyatşünas darilərədə koservativ bir durum formalaşmışdır. Məsələn, gənc şairəmiz Leyla Əliyevanın poetik yaradıcılığı haqqında siyasi məqamlardan uzaq olan «Leyla Əliyevanın poetik dünyası» adlı monoqrafiya qələmə aldım. Çünki bu xanım şairənin bədii yaradıcılığının elmi baxımdan tədqiq edilməsinin zamanı artıq yetişmişdir. Bir alim kimi Leyla Əliyevanın bədii yaradıcılğına obyektiv, sırf elmi və ədəbiyyatşünaslıq metodologiyası baxımından yanaşaraq tədqiq etdim. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında gənc yazarlar formalaşmaqdadır. Bu gənc yazarların yaradıcılığı geniş elmi səviyyədə tədqiq edilməlidir. İkinci bir nümünə kimi Kəramət Böyükçölün yaradıcılığını misal gətirmək olar. Kəramət Böyükçölün roman janrında qələmə aldığı əsərlər bu günün prizmasından dəyərləndirilməlidir. Çox təəssüf ki, gənclərə biganəlik istər elmi dairələrdə, istərsə də, Yazarlar Birliyində özünü göstərməkdədir. Ona görə də, gənclər «rəsmi ədəbiyyat»dan təmasdan zorla uzaqlaşdırılmış halda yazıb yaradırlar.

«Rəsmi ədəbiyyat»ımızın ikinci bir paradoksu da maraq kəsb edir. «Rəsmi ədəbiyyat» nümayəndələrinin əksər hissəsi sosialist realizm cərəyanının tərkibində öz fəaliyyətlərinə başlamışdılar. Lakin bu gün Azərbaycan sosialist realizminə aid əsərlərin tədqiqi və təbliği aparılmır. Sanki bu dövr ədəbiyyatımızın lazım olmayan bir hissəsidir. Bu gün də yazıb yaradan şair və yazıçılarımız, dramaturqlarımız o ədəbi məktəbdən qaynaqlanıblar. Sosrealizmdə yaranmış ədəbiyyatı təbliğ etməmək trendə çevrilib.

— Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının oxucusu kimdir?

Bizi ilk növbədə düşündürən odur ki, bu gün yaranan ədəbiyyatımızın oxucuları kimdir? Cavab aydın şəkildə özünü göstərir. İlk növbədə, ədəbi dairələrdir. Hansı ki, əsərləri özümüz yazır, özümüz də oxuyuruq.

Daha sonrakı oxucu nəsli gənc nəsildir. Bu nəsil də özləri bədii əsərlərini yaradır, özləri də oxuyur. Yəni onların yazdıqları nə ədəbi dairələrin, nə də Yazıçılar Birliyinin marağında olmur.

Üçüncü kateqoriyaya aid olan oxucular kimi də həmişə milli axtarışda olan, milli şüura təsir edə biləcək əsərlərə tələbatı olan soydaşlarımızdır. Yəni Respublikamızda və ya qəribçilikdə yaşayan azərbaycanlılar və Azərbaycan subetnosuna aid insanlar.

Dördüncü kateqoriya, Azərbaycan xalqının şüurunun inkişafını tədqiq edən alimlər və ixtisasçılar. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmsərhəd dövlətlərimizin elmi və ekspert dairələri ədəbiyyatımızın inkişafını daim maraq dairəsində saxlayır.

— Ədəbiyyatşünaslıqda insan mahiyyətinin təhlili daha çox hansı üslub və ya istiqamətdə təcəssüm olunur?

— Bədii üslub, elmi üslub, publisistik üslub, rəsmi-işgüzar üslub və danışıq üslubu kimi müxtəlif üslub növləri vasitəsilə hər hansı bir əsərin məzmunu, həmçinin müəllifin dünyagörüşü, emosional münasibəti və məqsədi ilə tanış olmaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir fikri müxtəlif üslubda ifadə etməklə, fərqli təsir və mənalar yaratmaq mümkündür. Ədəbiyyatşünaslıqda isə üslub dedikdə, biz realist, və romantik, modern və postmodern üslubların mədəniyyətin, zamanın və cəmiyyətin tələbləri ilə sıx bağlı olmasını və daim inkişaf etdiyini göstərə bilərik ki, bu üslublarda əsərlər qələmə alan müəlliflər insan mahiyyətini sosial, psixoloji və mədəni aspektlərini araşdıraraq özünəməxsus şəkildə ifadə etməyə qadirdilər.

Ədəbiyyatşünaslıqda tarixin müəyyən inkişaf mərhələsində bir-birinə zidd olan ideoloji mübarizə şəraitində qələm sahiblərinin ideyaca, məsləkcə, əqidəcə, daha çox üslubca birləşdikləri ədəbi cərəyanlarda isə insan xarakterini, ona məxsus mənfi və müsbət xüsusiyyətləri, bir növ davranışlarını anlamağa, sosial-iqtisadi şəraitin, siyasi hadisələrin və ictimai dəyərlərin insan xarakterinə təsirini açıqlamağa yardım edir. Konkret tarixi şəraitlə əlaqədar yaranan və konkret bir dövrlə bağlı ədəbi cərəyanlarda insan mahiyyətini anlamaq təbliğ olunmaqdadır. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyaşünaslığında XX əsrin əvvəllərində yaranmış mollanəsrəddinçilər və füyuzatçılar ədəbi cərəyanları öz dövründə yarandı, sonra tarixi arenadan çəkildi. Ancaq ədəbiyyatşünaslığımızda mövcud olan bu ədəbi cərəyanlarda insan mahiyyətinin təhlili ön sırada dayanırdı. Maraqlı məqam isə bu cərəyanlara aid olan qələm sahiblərinin müxtəlif üslubla fikirlərini əks etdirmələri idi. Belə ki, mollanəsrəddinçilər cərəyanı tənqidi realizmin, füyuzatçılar isə romantizm metodunun təzahür formaları kimi çıxış edərək, münasibətlərini əks etdirirdilər.

— Bir çox şair və yazıçılar eşq və məhəbbət fəlsəfəsinə böyük diqqət yetiriblər. Ədəbiyyatşünas kimi deyə bilərsinizmi, Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət, eşq mövzuları insanın daxili mahiyyətini açmaqda hansı yeri tutur?

— İstər Qərb, istər Şərq, o cümlədən, Azərbaycan ədəbiyyatında, şair və yazıçılar insan duyğularına, məhəbbət mövzusuna bütün dövrlərdə münasibət bildirmişdi. Digər mövzularla müqayisədə bu mövzuya biganə qalınmaması aşıq-aşkar şəkildə özünü göstərməkdədir. Şərq ədəbiyyatı ənənəsi əsasında formalaşan Azərbaycan ədəbiyyatında məhəbbət və eşq mövzusunda insanın daxili mahiyyətinin açıqlanmasına üstün mövqe ayrılır. Bu məhəbbət və eşq mövzusunun yalnız hiss və duyğuların ifadəsi olmaması, həmçinin obrazın daxili və mənəvi aləmini açıqlamağa qadir olan vasitələrdən biri olması ilə bağlıdır. İstər folklor ədəbiyyatımızda, istərsə də klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, istərsə də müasir ədəbiyyatımızda eşq və məhəbbət yalnz insanın insana olan məhəbbəti deyil, həm də Allaha olan ilahi eşqi də əks etdirir. Məhəmməd Füzulinin, İmadəddin Nəsiminin, Şah İsmayıl Xətainin, Mirzə Şəfi Vazehin, Molla Pənah Vaqifin, Hüseyn Cavidin və digər klassiklərimizin yaradıcılığında insanlar arasındakı sevginin, ilahi eşqin təbliğini görmək mümkündür. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında realistlər və romantiklər tərəfindən insanın daxili mahiyyətinin əsas göstəricisi olan eşqin, məhəbbətin fərqli şəkildə təqdimini müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, realistlər eşqi, məhəbbəti insanın xarakterini açan bir vasitə kimi, romantiklər isə insanın mənəvi azadlığının ifadəsi, yəni həyatın mənasının axtarışı kimi təqdim edirlər.

— Sizcə, bu gün müasir yazıçıların əsərlərində humanizm ideyaları nə dərəcədə əks olunur?

— Humanizm Azərbaycan ədəbiyyatının dayaqlarından biri olub və hal-hazırda vardır. Azərbaycan xalq yaradıcılığında, klassik Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında, müasir ədəbiyatımızda humanist prinsiplər aparıcı yer tutur. Azərbaycan ədəbiyyatında humanistliyi təbliğ etməyən əsər yoxdur desək, heç də yanılmarıq. Çünki, yazarlar humanizm ideyalarını açıq və ya dolayı formada emosional şəkildə təqdim etməyə nail olurlar.

İnsana dəyər vermək, mərhəmət ideyalarının təbliği, insan azadlığı, müxtəlif etnik qruplara daxil olan mədəni irsə və ənənəyə ehtiram, müharibə və onun fəsadlarına etiraz və s. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Qarabağ mövzusu XX əsrin 90-cı illərindən bu günümüzə qədər aktuallıq kəsb etməkdədir. Qarabağ ağrı-acılarını əks etdirən bu mövzunu əks etdirən istər Birinci Qarabağ müharibəsi, istərsə də Vətən müharibəsi dövrlərində qələmə alınmış bədii nümunələrdə düşmənə qarşı zorakılığın təbliğindən uzaq durulması özünü qabarıq şəklidə büruzə verir. Fərəc Fərəcovun “Yaycı soyqırımı” kitabında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin erməni qadınlarını qoruması epizodu fikirlərimizi təsdiq edir. H.Z.Tağıyevin insani xüsusiyyətlərini açıqlayan müəllif xalqımıza xas olan humanizmi təbliğ edir. Millətin atası adlandırılan Tağıyevin 1905-ci il hadisələri zamanı ona pənah gətirmiş 40 nəfər erməni arvad - uşağnı xilas etməsini kitabda əks etdirir. Müəllif bu missiyanı yerinə yetirən Hacının yalan danışmasını qəbahət hesab etmir. Hətta erməniləri qorumaq üçün müqəddəs kitabımız Qurana yalandan and içməsi məqamına millət atasının öz dili ilə aydınlıq gətirir.

Ədəbiyyatımızda torpaqlarımıza kəm gözlə baxanlarla mübarizə aparan döyüşçülərimizin humanistliyi Aqil Abbasın “Dolu” romanında da özünü büruzə verir. Yazıçı Azərbaycan döyüşçüsünün humanist əməlini başa düşməyən digər azərbaycanlı döyüşçülərin daxili aləmlərini onların dialoqlarında açıqlayır. Aqil Abbas cəmiyyət üzvlərinin mənəvi dünyasını xarakterizə edən mentalitetin sosial amillərin təsiri ilə davranış stereotipləri sisteminə çevrilməsinə toxunur. Mentalitet anlayışını bir fərdin düşüncəsi və davranışı ilə əlaqələndirməyən müəllif romanda bir obraz daxilində və ya obrazın dili vaitəsilə milli mentaliteti qabarıq şəkildə əks etdirir. Bu amilin əsir düşmüş erməni qızından qisas almağı mənliyinə sığışdırmayan və bu səbəbdən özünü söyən döyüşçünün dili ilə verilməsi məqamı diqqətdən yayınmır. Əsir düşmüş “axçiyə” – erməni qızına qarşı əxlaqsızlıq edə bilməməsi üçün özünü qınayır. Azərbaycanlı döyüşçünün keçirdiyi iztirablar real şəkildə əsərdə əksini tapır: “dəxli yox idi ki, bəlkə də günün birində bu qız onu vuracaqdı, amma indi onun qarşısında sabah onu vuracaq bir düşmən görmürdü. Tanrının yaratdığı və ondan imdad diləyən bir varlığı görürdü. Bəlkə də uşaqlar bu qızı güllələsəydilər fərqinə varmazdı, amma zorlanmasını qəbul edə bilməmişdi. Və qızcığazı kolluğa basmaq istəyən uşaqları saxlamışdı:

– Dəyməyin!

Araya mübahisə düşmüşdü.

– Bəs onlar bizimkiləri zorlaya bilər?!

– Biz erməni deyilik!”

Axşam erməni qızını buraxdığına görə danlananda isə verdiyi cavabla gözümüz önündə qeyrətli, mərd azərbaycanlı kişisinin obrazını yaradır: “Komandir, mən arvad davası eləmirəm, torpaq davası eliyirəm”.

— Qadın yazarların səsi: mövzu, texnika və ictimai təsir baxımından hansı tendensiyaları müşahidə edirsiniz?

— Qadın yazarların yaradıcılığından bəhs edərkən, belə fikir mübahisə obyektinə çevrilmiş və müxtəlif yanaşmalar formalaşdırmışdır ki, müəllifin qadın olması, yəni cinsi fərqlərə görə bölünməsi, əsərin əsas qəhrəmanı qadın olması, əsərin mövzusunun hər hansı bir qadının taleyi ilə bilavasitə və ya bilvasitə bağlı olması amilləri ilə əlaqəli olması əsas götürülür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zamanda alim və tənqidçilər, vahid bir anlama gələ bilməmişlər. Bir sıra rus ədəbiyyatşünaslığında qadın ədəbiyyatı ideya və stilistika əsasında seçilirsə, ingilis ədəbiyyatşünaslığı əsasən, müəllifin cinsi mənsubyyətini əsas meyar kimi qəbul edirlərsə, fransız ədəbiyyatşünaslığı qadın mətninin məsumluğu və xüsusi «cisimin» mətnə müdaxiləsilə yaradılan azadlığı tədqiq edir. Fransız yazıçısı Elen Siksin “Başqa güzgü” (1974), “Meduzanın gülüşü” (1975), “Tək olmayan cins” (1977) əsərlərində qadın bədii stilin müəllifin cinsindən asılı olmadığını tezisini irəli sürür. Rus ədəbiyyatşünaslığına da bu mövqe yaxındır. Məsələn, O. Qavrilina “qadın ədəbiyyatı” («женскаялитература») terminini işlədir və onun iki əsas xüsusiyyətdə özünü göstərdiyini vurğulayır. Biri geniş mənada, yəni qadınlar tərəfindən məzmunundan asılı olmayan yazılmış hər hansı bir əsər, ikinci isə, dar mənada, qadının hər hansı mətndə qadın dünyagörüşünün əks etdirilməsi. Təsadüfi deyil ki, ingilis ədəbiyyatşünaslığında qadın ədəbiyyatının əsas metodu qinotənqiddir. Bu termin amerika ədəbiyyat tədqiqatçısı Eleyn Şovalter (Elaine Showalter) tərəfindən ilk dəfə “Yeni feminist tənqidi” (1985) kitabında istifadə edilmişdir. Tədqiqatçı feminist tənqidlərin kasadlığını göstərmək məqsədilə qinotənqidə müraciət etmişdir. Məhz qinotənqid qadınları yazıçı kimi öyrənilməsinə əsaslanan ixtisaslaşmış tənqidi diskursdur. Qinotənqidin predmeti qadın yazıçısının yazı manerasının xüsusiyyətləri (üslubu), dil problemi, qadın nəsrində mövzu yaratmaq üsulları (mövzu), qadınlar tərəfindən yaradılmış ədəbiyyatın differensial xarakteristikasını interpretasiya edilməsi, qələmə aldığı əsərin quruluşu və janrı, “qadın yaradıcılığı”nın dinamıkası, qadın müəllifin mətndə reprezentasiyası, qadın ədəbiyyatının ənənələrinin qanunları və tərəqqisidir.

Qadın yazarların yaradıcılığında qadın obrazları hər şeydən əvvəl, qadın şüurunda real dəyişikləri əks etdirir. Qadın ədibləri qələmə aldıqları bədii nümunələrdə əsrlər sonra müasir qadını tanıda biləcək obrazlar yaratmağa cəhd etmirlər. Qadın ədiblərin yaratdıqları qəhrəmanlar tarixi və sosial proseslərə bilavasitə nəzarət etmək iqtidarında ola bilmir. Bu baxımdan da, öz müqəddəratını təyinetmə probleminin qarşılıqlı əlaqəsi yazıçı ədiblərlə və onların qəhrəmanları arasında inkaredilməzdir. Bir sıra tədqiqatçılar isə yalnız yazıçı qadınların qadın obrazlarını yaratması tezisinin əsassız olmasını özünü məhz qadın yazarlarının qələmə aldıqları əsərlərdə göstərdiklərinə də toxunurlar.

Qadın yazarların qələmə aldıqları bədii nümunələrdə şəxsi və kollektiv yaddaş qabarıq şəkildə əksini tapır. Məsələn, Fəriba Vəfinin “Zirzəmi quşu” əsərində zəngin həyat hadisələri, mürəkkəb əhvalatlar, insan taleləri və xarakterləri bədii lövhələrlə geniş, əhatəli şəkildə əks etdirilir. Əsərin “şüur axını” metodunda təqdim edilməsi də diqqətdən yayınmır. “Şüur axını” metoduna əsaslanan əsərdə təsvir edilən hadisələr əsərin qəhrəmanının ətraf aləmlə qarşıdurması fonunda və baş qəhrəmanın düşüncələrində təqdim edilir. Bəllidir ki, daxili monoloq, ağıldan keçən qarışıq fikir və hisslərin olduğu kimi təqdiminə şərait yaradan ədəbi texnika modernizm ədəbi cərəyanına xasdır. Şüur axını XX əsr modernizm ədəbiyyatında istifadə edilməyə başlayan, psixologiyaya aid üsul kimi diqqəti cəlb edir.

Texnika baxımından da qadın yazarların yaradıcılığında janrların sintezi diqqətdən yayınmır. Nəzm, nəsr, dram və s. qarışığından yaranan hibrid formalarda yazıb yaradan qadın yazarlarından biri də Günel Anarqızıdır. Onun “Sərhədsiz səma” pyesi radio - pyes növündə təqdim edilir. Pyesdəki hadisələr iki obrazın, yəni 70-80 yaşlarında olan Azərin və 21 yaşlı Şahidin vasitəsilə həyata keçirilir. Hadisələr hər iki obrazın dialoqları fonunda və replikalarla əks etdirilir: “Sükut.

Azər: – Qağa, sən – o tarixlərə düşəcək, bitməyən gecənin səhəri həlak olan həmin o Qəhrəman oldun. Sonralar adına nəğmələr qoşulan, şeirlər həsr olunan qəhrəman. Doğulduğun küçənin adını dəyişib ona sənin adını qoydular, məktəb dərsliklərində sənə ayrıca paraqraflar ayırdılar, adına mükafatlar təsis etdilər, hətta fəzada yeni kəşf edilən ulduza da Şahid adını verdilər...

Şahid (heyrətlə):

– Mən neylədim ki?..

Azər: – Qağa, sən Azərbaycanın bayrağını Xankəndində sancan ilk əsgər oldun”.

Günel Anarqızının “Sərhədsiz səma” radio - pyesini nəzərdən keçirdikdə, pyesin semantik hissəsi daha kiçik komponentləri, yəni hadisələri, epizodları, şəkilləri ehtiva edə bilən akt və ya hərəkətləri də göstərir.

Avtobioqrafik elementlərə qadın yazarların yaradıcılığında yer almasının da şahidinə çevrilirik. Məsələn, Türkiyə tarixinin önəmli simalarından olan Sürəyya Ağaoğlunun bioqrafik faktlarla bədii uydurmanı qarışığı kimi müəllifi olduğu “Bir Ömür Böyle Geçti: Sessiz Gemiyi Beklerken” adlı memuar əsərində avtobioqrafik elementlərlə üzləşirik. Əsər Sürəyya Ağaoğlunun həyatına aid faktlar əsasında yaradıcı surətdə əsərdə fakt və sənədin iki müstəqil hadisə kimi təzahür etməsi baxımından maraq kəsb edir. Yazıçı bədii istedadının gücü sayəsində yalnız öz həyatının müəyyən qismini deyil, həm də digər tarixi şəxslərin həyatlarını işıqlandırır. Tarixi şəxsiyyətlərin təqdim edilməsində diqqəti cəlb edən məqam məhz müəllifin öz atası – Əhməd bəy Ağaoğlu ilə əlaqəli hadisələri real faktlar əsasında nəql etməsidir.

Bir məqama toxunmaq lazımdır, vurğuladığımız bütün amillər bir daha təsdiq edir ki, qadın yazarlar ədəbiyyatda gender bərabərliyini təbliğ etməklə kifayətlənmir, ictimaiyyətin maraq dairəsində olan bir çox aktual məsələləri identifikasiya prosesinin məhsulu kimi əks etdirirlər.

— Postmodern romanlarda gerçəklik çox zaman rəmzlər və qeyri-iradi axın vasitəsilə verilir. Sizcə, bu üslub oxucuya bədii həqiqəti daha dərindən anlama imkanı verirmi?

Postmodern romanlarda hadisələr xarici gerçəkliklə tam uyuşan əhvalatı xronoloji ardıcıllıqla davam etmədiyinin, bədii mətndə “dünən – bu gün – sabah”, “səbəb – nəticə” əlaqələrinin sındırılmasının da şahidi oluruq. Buna parlaq nümunə Aydın Talıbzadənin “Kəpənək modeli. 102” romanıdır. Romanın quruluşu dağınıq təhkiyədə, zaman müstəvisi isə xaotik şəkil düzümündədir. Postmodern romanlarda rəmzlərin çoxluq təşkil etməsi, süjetin parçalanmış şəkildə təqdimi, qeyri realığın reallıq kimi, reallığın isə qeyri-reallıq kimi təqdimi bəzən oxucunu anlaşılmazlıqlar qarşısında qoyur. Bu da əsərin məzmununu tam anlamağa mane olur. Onun janrı, problematikası və s. ətrafında müxtəlif fikirlərin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanının oxucu ixtiyarına verildikdən sonra, əsər və müəllifi ətrafında baş vermiş müzakirələr fikrimizə əyani sübutdur. Azərbaycan postmodern romanı nümunəsi Şəmil Sadiqin “OdƏrlər” romanında Hüseyn Cavidin və İsa Hüseynovun əsərləri ilə sıx intertekstual əlaqələrin müşahidə olunması diqqətdən yayınmır. H. Cavidin qələminə aid “Ölüm var ki, həyat qədər dəyərli…” ifadəsi epiqraf kimi verilməsi, həmçinin Şəmil Sadiqin əvvəlki romanları ilə intertekstual əlaqələri “OdƏrlər” romanında müşahidə etmək olar. Bütün bunlar oxucuya əsərdə müəllif tərəfindən təqdim edilən simvolları çözməyə, mətnin alt qatındakı məna oyunlarını görməyə vadar edir.

Bütün bunlara baxmayaraq, postmodern ədəbiyyatda gerçəkliyin oxucu və müəllif arasında birgə yaratdığı oyun olmasının, tarixdən ibrət almaq deyil, tarixin özünü oyun materialına çevirmək məqsədi güdmələrinin şahidi oluruq. Çünki postmodernist yazarlar gerçəkliyə, əsasən də, tarixi hadisələrdə subyektiv yozumlarla fərqli izahların olduğunu iddia edirlər. Postmoderndə fraqmentarlığın hökm sürdüyü yeni dünyada dəyişən fakt və hadisələr özü öz içində yenidən yazan bir tarixdir. Postmodern romanlarda da tarixi qəhrəmanların adi insanlara çevrilməsinin şahid oluruq. Postmodern romanlarda sosial siyasi proseslərin təzadlı məqamların tarixi şəxsiyyət olmuş bədii qəhrəmanların simasında əks olunması maraq kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tarixi şəxsiyyətlər müəllif interpretasiyasında verilir. Yazarlar tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazlarını və onların tarixi prototipləri arasında fundamental fərqləri şüurlu şəkidlə yaradırlar. Bu tarix müəllif interpretasiyası ilə sıx əlaqəlidir. Məsələn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanında tarixi şəxsiyyət olmuş görkəmli Azərbaycan dövlət xadimi və şairi Ş.İ.Xətainin bədii obrazı ilə yanaşı, “Kitabi Dədə Qorqud” dastanındakı dastan qəhrəmanları Dədə Qorqud, Qazan xan, Beyrək, Burla xatun romanda təhrif olunurlar. Bu təhriflərə baxmayaraq, oxucu diqqətini postmodern üslubda təqdim edilən bədii həqiqətləri qeyri-müəyyən və çoxvariantlı şəkildə anlamağa yönəldir.

— Elmi tədqiqatlarınızda “janr çoxşaxəliliyi”ni də tədqiq edirsiniz. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında dünya ədəbiyyatından fərqli olaraq yeni janrlarda nümunələr yaranırmı?

— Doğru vurğuladınız ki, elmi tədqiqatlarımın əsas tədqiq obyekti ədəbiyyat nəzəriyyəsi, əsasən də, ədəbi növ və janrların tədqiqidir. Elmi tədqiqatlarımda əsasən, roman janrının həm Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, həm də dünya ədəbiyyatşünaslığında keçdiyi tarixi yola müqayisəli şəkildə nəzər salaraq, romanın ədəbi növ və janr anlayışlarına vahid yanaşmanın olmamasına, roman janrında büruzə verən janr qarışıqlığına toxunmuşam.

Nizami Gəncəvinin «Xosrov və Şirin», «Leyli və Məcnun» və «İsgəndərnamə», Abdulla Şaiqin «İki müztərib», S.M.Qənizadənin «Məktubati Şeyda bəy Şirvani», Sabir Rüstəmxanlının «Göy Tanrı», «Ölüm zirvəsi», «Difai fədailəri», Mövlud Süleymanlının «Köç», Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma», Əlibala Hacızadənin «İtkin gəlin» trilogiyası, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın «Heydər-Baba», Qabilin (Q. İmamverdiyev) «Nəsimi», Nəriman Həsənzadənin «Nəriman», Vidadi Babanlının «Gizlinlər», Anarın «Ağ qoç, qara qoç», İlqar Fəhminin «Akvarium», Elçin Hüseynbəylinin «Şah Abbas», Kəramət Böyükçölün «Çöl» və s. əsərlər janr qarışıqlığı nümunələridir. Bu da ədəbiyyatımızın zənginliyini əks edir.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı bu günkü günümüzdə dünya ədəbiyyatında baş verən dəyişikliklərə və yeniliklərə biganə qalmır. Məsələn, Müstəqillik dövrü ədəbiyyatında Qarabağ mövzusunu əks etdirən roman nümunələrini əks etdirən «Qarabağ romanı» janr forması fikrimizcə əyani sübutdur. Müasir ədəbiyyatmızda Qarabağ mövzusunu əks etdirən roman nümunələri iki dövrü özündə ehtiva edir: Birici Qarabağ müharibəsini ədəbiyyatda əks etdirən roman nümunələri və 2016-cı ildən sonrakı hadisələrə həsr olunan, o cümlədən 44 günlük Vətən müharibəsini əks etdirən, roman nümunələri. Birinci Qarabağ müharibəsindən 2016-cı ilədək zaman axarında, Qarabağ mövzusunda yaradılmış romanların özəl xüsusiyyətlərinə görə roman janrının yeni bir növünün – «Qarabağ romanı»nın formalaşmasının şahidi oluruq. Birinci tip «Qarabağ romanı» ilə ikinci tip «Qarabağ romanı» arasındakı özəlliklərə diqqət yetirdikdə, oxşar və fərqli cəhətlər müəlliflərin istəklərindən deyil, problemin xarakter və məzmunundan irəli gələn fərqli xüsusiyyətlər kimi meydana çıxır. Birinci tip «Qarabağ romanı»nda əsərin finalı gələcəyə yönəlmiş olur, torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi uğrunda mübarizəyə çağırışı və milli intibaha ümidi bədii dillə əks etdirir. İkinci tip «Qarabağ romanı»nda Azərbaycan millətinin apardığı mübarizənin zəfərlə başa çatdırılması, Qarabağın və torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi, qələbə və qalibiyyətin sevinc notları və s. əksini tapır. Birinci tip «Qarabağ romanı»nda aparılan mübarizə Azərbaycan millətinin olum və ya ölüm seçiminə çevrilir, bunun nəticəsi kimi gələcəkdə qələbənin təmin edilməsi ilə milli dirçəlişə inama önəm verilir, Qarabağın azad edilməsi intibah yolunda zəruri bir addım kimi qiymətləndirilir. Birinci tip «Qarabağ romanı»nda əsas qəhrəman itki və məğlubiyyətlərinə baxmayaraq, əzəli torpaqlarında asudə yaşamaq haqqına malik Azərbaycan xalqıdır. İkinci tip «Qarabağ romanı»nda isə əsas qəhrəman əzəli torpaqlarını azad edən Azərbaycan Ordusu, Azərbaycan zabiti və əsgərləridir. Göründüyü kimi, Azərbaycan ədəbiyyatı janr baxımından daim inkişaf və tərəqqi prosesindədir.

— Yeni texnologiyalar — internet, sosial şəbəkələr, hətta süni intellekt ədəbiyyata daxil olub. Sizcə, bu proses yaradıcı şəxsiyyətini zənginləşdirirmi, yoxsa saxtalaşdırırmı?

— Son dövrlərdə hətta ziyalılarımızın sadəcə vasitə olan süni intellektə müraciət etmələri dəb halına düşüb. Elmi yanaşmalarını belə süni intellektin yardımı ilə həyata keçirirlər. Təbii ki, bu cür elmi əsərlər insan düşüncəsinin məhsulu olmadığı üçün çıxarılan elmi nəticə sönük və anlaşılmaz alınır. Ədəbiyyat sahəsində də maşın və ya proqram təminatının intellekti olan süni intellektin yaratdığı bədii nümunələr insan ideyasından qaynaqlanmasına rəğmən, insan ruhunu əks etdirə bilməməsi baxımından bu gün zəifdir. Gələcəkdə nə olacağı isə bəlli deyil. Ola bilsin ki, süni intellekt insanların ruhunu, estetik zövqünü oxşaya bilən bədii nümunələr yarada bilsin. Çünki tədqiqatının müxtəlif alt sahələri xüsusi məqsədlər və xüsusi alətlərdən istifadə ətrafında cəmlənən süni intellekti yaradan da insandır, onun ideya və düşüncələridir.

Ancaq yeni texnologiyaların tərəqqisi bəzi sahələrin arxa plana keçməsinə zəmin yaradır. Artıq gənclər 20-30 il əvvəl olduğu kimi kitabxanalarda kitab oxumağa vaxt sərf etmir, elektron kitablardan yararlanırlar. Texnologiyanın tərəqqisi kitabxanalardaki kitabların elektron şəkildə, yəni kitabların pdf şəklində mütaliəsini ön plana çıxarır. Bu artıq elmi dairələrdə də aktuallıq kəsb etməkdədir. Tədqiqatçılar imkan daxilində elektron kitabxanalardan istifadə etməklə, jurnal və dərgiləri, elmi tədqiqatları əks etdirən dissertasiya və avtoreferatları və s. elektron şəkildə mütaliə etməsinə üstünlük verirlər. Hətta tədqiqatçıların elmi tədbirləri də texnologiyaların köməkliyi ilə onlayn şəkildə həyata keçirilir. Alimlər elmi konfrans, simpozium, konqress və və bir çox elmi tədbirlərə elmi texnologiyanın yardımı ilə onlayn şəkildə qatılır, fikir mübadiləsi aparır, özlərinin elmi yeniliklərini dünya alimlərinə təqdim edirlər. Bu baxımdan, elmi texnologiyanın tərəqqisi sənətin formasında və çatdırılma yollarında böyük dəyişikliklər yaratdı. Bunlar onu göstərir ki, elmi texnologiyalar vasitəsilə sənət, elm və s. vizuallaşmaqdadır.

— Cəmiyyətdə bu günkü klassik əsərlərin qəbul edilməsində hansı çətinliklərlə üzləşilirlər?

— Müasir dövrümüzdə cəmiyyətdə klassik əsərlərin qəbul edilməsində çətinliklərlə üzləşilməsi qabarıq şəkildə özünü göstərir. İlk növbədə, klassik əsərlərin orijinaldan oxunub qavranılmasında, onların dünya arenasında təbliğində çətinliklər özünü büruzə verir. Bu çətinliklər də ədəbiyyatımıza, xalqın milli şüurunun sonrakı tərəqqisinə mənfi təsirlərini göstərməkdədir. Bəllidir ki, klassik əsərlər dilimizdə işlənilməyən arxaik sözlər və ifadələrlə də zəngindir. Xüsusilə də, klassik poeziyamızda istifadə edilən bədii ifadə və təsvir vasitələrinin anlaşılmaması, daha dəqiqi istifadə edilən rəmz və sufi simvolların, məcazların və s. anlaşılmamasında bu məqamla üzləşirik. Ədəbiyyatımızda klassik əsərləri, yəni əski əlifba ilə qələmə alınmış əsərləri, ərəb və ya fars dilində qələmə alınmış əsərləri günümüzdə oxuyub anlamaq yalnız çətinlik yaratmır, həmçinin ədəbiyyat elmi ilə professional şəkildə məşğul olan tədqiqatçılara da çətinlik yaratmasının şahidi oluruq.

Klassiklərimizin yaradıcılığının başqa xalqlar tərəfindən özünküləşdirilməsi prosesi bu zaman qabarıq şəkildə həyata keçirirlir. Məsələn, hamımıza yaxşı bəllidir ki, Yunus Əmrə yaradıcılığı ümumtürk ədəbiyyatının vacib bir hissəsidir. Yunus Əmrənin bədii yaradıcılığını əsasən dil baxımından “tərəkəmə-qarapapax ağzı”nda yazıb-yaratması haqqında tezislərini irəli sürülməsinə rəğmən onun yaradıcılığı ətrafında mübahisələr bu gün də səngiməmişdir. Tarixə diqqət yetirdikdə, şahidi oluruq ki, “Tərəkəmə-qarapapax” tayfası Azərbaycan xalqının etnogenezis prosesinin tərkibinə daxil olan tayfalardan biridir. Bu baxımdan da, Yunus Əmrəni Azərbaycan ədəbi mühitinə aid olması haqqında müddəanı səsləndirmək olar.

Yunus Əmrə yaradıcılığının Türkiyə oxucu kütləsi üçün olduğu kimi deyil, STT-yə (Standard Türkiye Türkçesi) uyğunlaşdırılaraq təqdim edilməsi türk tədqiqatçılar tərəfindən təbliğ edilir. Ədibin yaradıcılığının by cür təqdim edilməsi təəssüf doğurur. Yunus Əmrənin STT-yə (Standard Türkiye Türkçesi) “tərcüməsi zamanı” səhvə yol verilir ki, ədibin qələmə aldığı nümunələr ilkin mənasının itirilməsinə səbəb olur. Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, Yunus Əmrə yaradıcılığı oxuculara “tərcüməsiz” yəni STT-yə (Standard Türkiye Türkçesi) uyğunlaşdırılmaması baxımından təqdim edilməlidir.

Yunus Əmrənin yaradıcılığına aid olan nümunələrin yarıdan çoxu türk tədqiqatçıları tərəfindən ona aid edilməmişdir. Ona görə də Yunus Əmrə yaradıcılığı STT (Standard Türkiye Türkçesi) baxımdan deyil, “tərəkəmə-qarapapax ağzı”na aid bədii nümunələr kimi tədqiqata cəlb edilməlidir.

Daha sonra Səyat Nəva yaradıcılığının da başqa millətlər tərəfindən özünküləşdirilməsinin şahidinə çevrilmişik. Səyat Nəvanın özününküləşdirilməsi prosesi bu gün də özünü göstərməkdədir. Səyat Nəvanın milli mənsubiyyətinin dəqiq təqdim edilməsi zəruri məsələ kimi diqqəti cəlb edir. Səyat Nəva poetik nümunələrində ələviliyi təbliğ etmişdir. Səyat Nəva Səfəvilik təriqətinin meydanda olduğu dövrdə yaşamış, yazıb-yaratmışdır. Şeirlərində Şah İsmayıl Xətaiyə müraciət etməsi bundan irəli gəlir. Şair Şah İsmayıl Xətaini özünə pir hesab etmiş və bu təriqətin ideyasının daşıyıcısı olmasını əks etdirmişdir.

Suriyada türk tayfalarının məskən salması, kök baxımından digər türkdilli xalqlarla sıx bağlı olması bəllidir. Suriya və İraq türkmənləri Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri Məhəmməd Füzuli və İmadəddin Nəsimini öz müəllifləri hesab edirlər.

Yunus Əmrə, Şota Rustaveli, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Səyat Nəva və d. ədiblərin yaradıcılıqları bizə anlatdı ki, milli irsimizin başqa millətlər tərəfindən özününküləşdirilməsi cəhdlərinin qarşısının alınması istiqamətində işlərin aparılması ədəbiyyatımızın prioritet addımlarından birinə çevrilməlidir.

Xüsusilə də son dövrlərdə ümumtürk arenasına çıxa bilmiş və vahid ümumtürk dövləti yaratması ideyasını əks etdirən əsərlərin təbliğinə yer ayrılmalıdr. Bu əsərlər nə sırf Azərbaycan oxucusuna, nə də ki, sırf Türkiyə oxucusuna deyil, ümumtürk oxucusuna ünvanlanmalıdır. Həmin əsərlərin düşüncə zənginliyi və geniş zaman əhatəsi kontekstində xalqın taleyini əks etdirməsi ilə də maraq kəsb edirlər. Məsələn, belə əsərlərdən biri də Sabir Şahtahtının “Yosun kokusu” romanıdır ki, son dövrlərdə qələmə alınmış yeni ümumtürk ədəbiyyatının nümunəsi kimi maraq kəsb edir. Əsərin ümumtürk kontekstində yaranması Sabir Şahtahtını ümumtürk yazıçısı kimi qəbul edilməsini təlqin edir. Ümumtürk ideologiyasının həyata keçirilməsi sahəsində atılan bir addımdır. Bu özünü ictimai rəydə ciddi əks-səda yarada biləcək əsərdə hadisələrin baş verdiyi məkanlarda göstərə bilmişdir. Əfqanıstan, Rusiya (Sibir, Altay və s.), Azərbaycan, Türkiyə, Liviya və s. məkanlar türk xalqlarının bu region və ölkələrdə yaşamasını əks etdirən əsər kimi dəyərləndirilməlidir.

— Müsahibəmizi son sualla yekunlaşdırmaq istərdim. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi sizi qane edirmi? Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği müasir dövrümüzdə qənaətbəxşdirmi?

— Azərbaycan ədəbiyyatı müasir zamanda tədqiq olunmur desək, haqsızlıq etmiş olarıq. Əlbəttə tədqiq olunur. Elə götürək AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun apardıqları tədqiqatları. Bu tədqiqatlar Azərbaycan ədəbiyyatının bütün sahələrini əhatə edir. Ədəbiyyat tarixçiliyi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbi əlaqələri və s. kimi sahələr geniş şəkildə tədqiq edilməkdədir. Ancaq müəyyən boşluqların olması özünü göstərməkdədir. Akademik yazarlar gənclərin bədii əsərlərini tədqiqat predmetinə daxil etməyə tələsmirlər. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi də gənclərin bədii əsərlərinə biganə yanaşır.

Digər ədəbi janrlardan fərqli olaraq, ciddi ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul edilməyən, qadağalarla da üzləşən meyxana janrının zəngin və qədim ənənələrə malik olması, xalqın məişətinin ayrılmaz tərkibinə çevrilməsi qabardılmalıdır. Əliağa Vahidin davamçısı olan Nizami Rəmzinin meyxana sənətinin təkamülündə əvəzsiz xidmətləri, dövrün problemlərinə yanaşması baxımından cəmiyyətin sosial palitrasını yarada bilməsi geniş tədqiq edilməlidir. Zəngin yaradıcılıq yolu keçməyə qadir olmuş Nizami Rəmzinin toxunduğu məsələlərə yeni metod və üsullarla yanaşılmalı, demək istədiyi fikirlər yeni düşüncə prizmasından açıqlanmalıdır. Yaşadığı dövrün ideologiyasına uyğun olmayanbədii nümunələr yarada bilmiş Nizami Rəmzi cəsarəti ilə xalqın yaddaşında yer ala bilsə də, yaradıcılığı bu gün böyük Azərbaycan ədəbiyyatının tərkibinə daxil ola bilmir. Halbuki, ciddi ədəbiyyat nümunəsi kimi qəbul edilməyən meyxana janrı digər ədəbi janrlardan fərqli olaraq, zəngin və qədim ənənələrə malikdir. Xalqın məişətinin ayrılmaz tərkibinə çevrilmiş meyxana daha çox improvizasiyanı özündə əks etdirərək onu inkar edilməsinə və qəbul edilməməsinə rəğmən yaddaşlarda özünü yaşatmağı bacardı.

Meyxanaya olan münasibət Azərbaycan cəmiyyətində repə də eyni olmuşdur. Azərbaycan mədəniyyətində özünəməxsus yer tutan repə gənc və yaşlı nəsil arasında bir mənalı münasibətin olmaması bəlli bir faktdır. Yaşlı nəsil gənc nəslə nisbətən repi qəbul etməməsi ilə gündəmdədir. Repin qəbul edilməməsinin səbəblərindən biri onu müşayiət edən musiqi deyil, bəzi rep nümunələrində qəbahət hesab edilən, ədəbi dildə işlənməyən kobud söz və ifadələrin, əsasən də topikanın, yəni hər kəsə bəlli olan, çeynənmiş fikirləri səsləndirən şeir mətni olmasıdır. Cəmiyyət tərəfindən bir mənalı qəbul edilməməsinə rəğmən repdə qələmə alnmış şeirlərin müasir dövrdə kiçik dairələr tərəfindən qəbul edilməsi repin inkişaf etməsinə stimul olmuşdur. Repdə qələmə alınmış nəzm nümunələri cəmiyyətin, xüsusilə də, ədəbi dairələrin diqqətini cəlb etməkdədir. Cəmiyyətin, xüsusilə də ədəbi dairələrin diqqətini cəlb edən Anar Nağılbazın “Kasıbların mahnısı”, Dəyirman qrupunun “Ya Qarabağ, Ya Ölüm”, Elşad Xosenin “Həyat dəyişilməzdir”, Hüseyn Dəryanın “Kef elə”, Uranın “Kor zabit”, Pasterin “Ölənə qədər”, Ziq Zaqın “Rap fəxrimsən”, Qurdun “Rəqs edir hər kəs”, Camal Əlinin “Çək” və s. rep nümunələri böyük ədəbiyyatın tərkib hissəsi kimi tədqiq olunmalıdır.

Sinkretik janr nümunəsi olan, həm musiqidə, həm də ədəbiyyatda mövcud olan marş janrının milli ədəbiyyatımızda yaranması Azərbaycan xalqının milli şüurunun dəyişməsi, millətin yaddaşından uduzmaq kimi sindromun aradan qaldırılması məqamında əksini tapa bilməsi ədəbiyyatşünaslıqda təbliğ predmetinə çevrilməlidir. Bu amilin xalqımızın tarixinin 1918-1920-ci illər (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünü əhatə etməsi), 1988-1991-ci illər(Azərbaycan SSR-də baş verən Azərbaycan Milli-Azadlıq Hərəkatı dövrünü əhatə etməsi) və 2016-2020-ci illər (Aprel döyüşləri və Vətən Müharibəsi dövrlərini əhatə etməsi) kimi üç dövründə aktual şəkildə özünü göstərməsi cəmiyyətə aşılanmalıdır. Məhz bu dövrlərdə yaranmış marşlar dövrün bir sıra xüsusiyyət və cəhətlərini, mühüm ideoloji, ictimai-siyasi dəyişikliklərini özündə əks etdirməklə, xalqın müstəqillik və azadlıq uğrunda mübarizəsini, vətənpərvərlik yüksəlişinə çağırış nidalarını ifadə etməsi də təbliğat predmetinə çevrilməlidir.

Mən bir tədqiqatçı kimi belə mövzulara toxunaraq onları böyük ədəbiyyatla əlaqələndirməyə çalışdım. “Azərbaycan ədəbiyyatında marş janrının inkişaf özəllikləri”, “Nizami Rəmzi meyxanalarının problematikası, bədii obrazları, janr xüsusiyyətləri və bədii dili”, “Müasir Azərbaycan poeziyasının tərkib hissəsi olan repin problematikası, janr xüsusiyyətləri, bədii dili və təsvir vasitələri” adlı məqalələr yazdım. Çox təəssüf edirəm ki, ədəbi və elmi cameədə bu cür mövzulu yazıların davamı olmadı.

Bu baxımdan da, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının təbliği qənaətbəxşdirmi sualını cavablandırarkən bir çox mübahisələrə səbəb olur. Çünki suala hansı rakursdan baxmağımızdan asılıdır. Bəlli faktdır ki, ədəbiyyatımızda Cənubi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın həyat tərzini əks etdirən “Dumanlı Təbriz” kimi əsərlər qələmə alınmır. Türkiyədə, Gürcüstanda, Rusiyada (Dağıstan), Cənubi Azərbaycanda kompakt şəklində yaşayan azərbaycanlıların və regionun digər ölkələrində yaşayan Azərbaycan xalqının subetnoslarına aid insanların həyat tərzini, düşüncələrini və problemlərini, hisslərini və arzularını əks etdirən bədii əsərlər yaranırmı? Bu suala müasir ədəbiyyatşünaslığımızın birmənalı cavabı yoxdur. Biz onların necə yaşadıqlarını, nə ilə üzləşdiklərini, mədəni sərvətlərinin necə yoxa çıxması haqqında heç nə bilmirik. Süni şəkildə biz bu bağlılığı kəsirik.

Bu gün artıq internet ədəbiyyatı mövcuddur. İnternet ədəbiyyatı da akademik mühitdən, «rəsmi ədəbiyyat»dan uzaq öz həyatını yaşayır. Necə ki, rep qəbul edilməyərək, küçə ədəbiyyatı hesab edildiyi kimi. Gəncləri ətrafına toplamağı bacarmış rep... Ancaq istər internet ədəbiyyatı, istər rep, istər meyxana və s. ədəbiyyata gətirilməli, əlaqəli şəkildə təşəkkül etməlidir. Bu baxımdan replə bağlı, onun yaranması, nəzəriyyəsi, Azərbaycan nümayəndələri haqqında geniş məqalə yazdım. Gözlədim ki, davamı olacaq. Yenə səssizlik... Bizdən asılı olmayaraq, bəzən təbliğ etmək istədiyimiz mövzuların təbliğinə şərait yaradılmır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

Coşqun Xəliloğlu (Coşqun Xəlil oğlu İbrahimli), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, neftçi-mühəndis – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Salam, hörmətli redaksiya

28 oktyabr Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun anadan olduğu gündür. Bununla əlaqədar Sizə yazımı göndərirəm.

Baxmağınızı və məsləhət olarsa, dərc etməyinizi xahiş edirəm.

Əvvəlcədən təşəkkür edirəm.

Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun, indi Azərbaycan Dövlət Neft Sənaye Universiteti adlanan qocaman ali təhsil müəssisəsinin məzunu olduğum üçün fəxr edirəm. Sovet dönəmində bu elm və təhsil məbədi nəinki keçmiş Sovetlər İttifaqında, hətta bütün dünyada özünün yetirmələri ilə məşhur idi.

İnstitut rəhbərliyi tələbələrin təhsil və bilik səviyyələıinin yüksəldilməsi qayğısına qalmaqla yanaşı vaxtaşırı respublikamızın tanınmış elm, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət xadimləri ilə gələcəyin mütəxəssislərinin görüşlərini təşkil edirdi.

1981-ci ildə, anadan olmasının 70 illiyi ərəfəsində xalqımızın böyük yazıçısı, görkəmli dövlət və ictimai xadim, Xalq yazıçısı, akademik Mirzə İbrahimovun institutun iclas zalında tələbələrlə keçirilən görüşünün adi bir iştirakçısı olduğum üçün özümü xoşbəxt sayıram. Böyük və möhtəşəm  iclas zalı ağzına kimi dolmuşdu. Xalq yazıçısı görüşə tanınmış və istedadlı şair Tofiq Bayramla gəlmişdi.

Yığıncağı Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun rektoru akademik İsmayıl İbrahimov açdı. O, hörmətli qonağı salamlayaraq zəngin və keşməkeşli ömür yolu keçmiş mütəfəkkir yazıçının həyat və yaradıcılığı haqqında görüş iştirakçılarına qısa məlumat verdi.

Hələ o zaman dünyaşöhrətli alim, neft elminə özünün nəhəng elmi tapıntıları ilə böyük töhfələr vermiş akademik  Azad Mirzəcanzadə M. İbrahimovun əsərlərinin bədii məziyyətlərindən, dramaturq və nasir kimi  məhsuldar fəaliyyətindən peşəkar tənqidçi kimi danışdı. A.Mirzəcanzadə özünün şəxsi arxivində saxladığı, yazıçının müxtəlif teatr səhnələrində oynanılmış əsərlərinin tamaşası zamanı çəkilmiş nadir foto-şəkilləri iştirakçılara göstərərək müdrik qələm sahibini və görüş iştirakçılarını heyrətləndirdi. Qüdrətli söz ustadı da öz növbəsində Azad müəllimə minnətlarlıq edərək fəxrlə bildirdi ki, onun əsərlərinin  belə diqqətli, yüksək intellektə malik tamaşaçısı və oxucusu vardır. Qüdrətli söz adamı Mirzə İbrahimov Azad müəllimi ədəbiyyatımızın  ən yaxşı tənqidçilərindən biri kimi kəşf etdiyini qeyd etdi.

Şair Tofiq Bayram çıxış edərək Mirzə İbrahimovun Azərbaycan ədəbiyyatındakı böyük xidmətlərindən ürək dolusu danışdı. O, öz timsalında xalq yazıçısının ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan gənc nəslə qayğı və diqqətini önə çəkərək onu  balalarını məğrur qanadları altına alan dağ qartalına bənzətdi. Böyük məhəbbətlə ustadına həsr etdiyi, oxucuların alqışlarlarla qarşıladığı gözəl bir şeirini özünəməxsus intonasiya və sevgi ilə oxudu.

Sonra söz canlı klassikə verildi. Mirzə müəllim tribunanın önünə gəldi. İlahi, insan necə də sadə olarmış... Uzun müddət keçməsinə baxmayaraq hələ də onun nurlu siması gözlərim önündə, mehriban, şirin səsi qulaqlarımdadır.

Onun uşaqlıq illəri olduqca çətin və ağır şəraidə keçmişdir. Valideynlərinin hər ikisini çox erkən itirmiş Mirzə İbrahimov hər çətinliyə dözmüş, heç zaman ruhdan düşməmiş, yorulmadan çalışmış, min bir əziyyətlə oxumuş, işləmiş, həyatın hər üzünü görmüşdü. Yollarına gah yaxşılar çıxmış, gah da bədniyyətlərlə rastlaşmışdır. Buna baxmayaraq, həmişə qəlbi xeyirxahlıqla döyünmüş, hər zaman insanlara gərəkli olmağa çalışmışdır. Böyük istedad sahibi və hədsiz dərəcədə zəhmətkeş olan bu insan müxtəlif dövlət vəzifələrində çalışmasına və işinin həmişə çox və gərgin olmasına baxmayaraq heç zaman qələmindən ayrılmamış, xalq üçün böyük ilhamla yazıb yaratmışdır. O, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunub saxlanmasında, inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir.

M.İbrahimov üzünü gənclərə tutaraq bizi yaxşı oxumağa, doğma Azərbaycanımızın adını uca tutmağa, dilimizi sevməyə, xeyirxah əməl sahibləri olmağa, bədii ədəbiyyatı həmişə mütaliə etməyə, seçdiyimiz peşənin əsl mütəxəssisləri olmağa çağırdı.

İllər keçdi. Ali məktəbdə doğma müəllimlərimizdən aldığımız biliklər bizə həyat yollarında yardımçı oldu.

Mənə elə gəlir ki, əsərlərini həmişə sevə-sevə oxuduğumuz böyük şəxsiyyət, istedadlı yazıçı Mirzə İbrahimovla görüşdən əlimdə heç bir foto-şəkil, hansısa bir sənəd olmasa da həmin görüş həyatımın ən yaxşı, ən yaddaqalan dərslərindəndir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Yaxşı sürücü o deyildir ki, maşını necə gəldi sürsün və ətrafındakılara gözlənilməz çətinliklər yaşatsın. Yaxşı sürücü o sürücüdür ki, onunla yanbayan yol gedən maşınlara normal hərəkət etmələri üçün imkan yaratsın.

2.

Bu dolaşıq dünyada hələ bir dolaşıq əsər (məsələn, “Dəvə yağışı” kimi) yazmaq nə qədər qəribə olsa da, sadəliyə gətirən kəsə yollardan biridir.

3.

Prometey odu Olimpdən oğurlayıb insanlara gətirdiyi üçün qəhrəman deyil. Onun adının mənası irəlini görən (öncəgör) idi. O bilirdi ki, odu Olimpdən oğurlayıb insanlara verəndən sonra onu nə gözləyir və o, Zevs tərəfindən hansı əzab-əziyyətə düçar ediləcəkdir. Buna baxmayaraq, Prometey mifoloji məntiqə uyğun olaraq odu insanlara gətirir. Gələcəyini bilə-bilə bunu edir. Əsl qəhrəmanlıq bu idi.

4.

İlk söz eşidilmək üçün deyilib. Bəzən olub ki, deyilən sözü eşitməyiblər. Sözü eşidilməyənlər yavaş-yavaş öz içlərinə çəkiliblər. Pıçıldamağa başlayıblar. Və bu minvalla zaman-zaman ürəkləri titrədən sənətkarlara çevriliblər. Sənətkarın yolu qışqırıqdan pıçıltıya gələn yoldur.

5.

S.Yesenin:

 “Toxunar otlara ay işığıyla,

Sən titrək saçıma toxunduğun tək.

Gülümsə ilahə yaraşığıyla,

İnan, qəlb evini vüsal döyəcək

Sən titrək saçıma toxunduğun tək.”

İlk tərcümə təcrübəmdən.

6.

Bizə nə barədə düşünmək imkanı verilibsə, o, təbiətdə mövcuddur. Cənnət və cəhənnəm – hökmən! Uçan qablar - bəli! Cinlər və şeytanlar - əlbəttə! Devlər, təpəgözlər, yeddibaşlı əjdahalar - nə qədər desən! Nə zamanlarsa biz onlar barədə, yəni, ağlımıza gələnlər barədə sadəcə düşünmürdük, biz onları həm də görürdük.

7.

Sözün səsə həsrətindən içimizdə qalıb səsə çevrilə bilməyən sözlərin məzarlığı yaranır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.10.2025)