Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

"5-ci kolon" nədir?

Çox insan mənasını bilmədən "5-ci kalon" ifadəsini işlədir.

Gəlin, bu sözün mənşəyinə, tarixinə baxaq.

1936-1939-cu illərdə İspaniyada ordu generalı olan Fransisko Franko demokratik hökumətə qarşı çevriliş həyata keçirdi. Ölkədə vətəndaş müharibəsi başlandı. Madrid şəhəri üç il boyunca hücuma məruz qaldı.

Nəhayət hökumət zəif düşdü, ordunun dörd kolonu şəhəri mühasirəyə alanda, Frankonun yaxını general Emilio Malo çıxış edir və deyir ki, biz 4 kolon ilə hücuma keçsək də, əsas işi içəridə 5-ci kolonna edib. 5-ci kolon kimlər idi?

Daxildə olan təxribatçı, şantajçı, hadisələri böyüdən, insanları vahiməyə salan, ordunu mənfi təbliğ etməklə, əslində təşviş yaradan bir qrup insan idi. Onlar xalqın, dövlətin yanında, içərisində olub, vəzifələnib, guya dəstək adı ilə onlara zərər vururdular. Onlar silahlı hücumçulardan daha təhlükəli idilər.

Sonralar diktator Franko da öz çıxışlarının birində əsl qələbəni "5-ci kolonna"-nın hesabına qazandıqlarını qeyd etmişdi.

İkinci Dünya Müharibəsi dövründə də bir sıra ölkələrdə bu təcrübə sınaqdan keçirildi və 5-ci kollona artıq dövlətləri içdən fəth edən gizli təşkilat rolunu oynamağa başladı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Rəqsanə Babayeva

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri,yazıçı, ”Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Mədəniyyət bir xalqın yaddaşı, onun ruhunun və düşüncə tərzinin güzgüsüdür. O, həm keçmişin izlərini, həm bu günün nəfəsini, həm də gələcəyin istiqamətini daşıyır. Mədəniyyətin formalaşması heç vaxt təkcə sənət və yaradıcılıqla məhdudlaşmayıb; o, cəmiyyətin sosial münasibətlərinin, dəyərlərinin, ailə modelinin və ən əsası – insanlar arasında bərabərliyin təzahürüdür.

Bu baxımdan gender bərabərliyi anlayışı təkcə hüquqi və sosial məsələ deyil, həm də mədəni prosesin ayrılmaz hissəsidir. Çünki mədəniyyətin əsas mahiyyəti insanı mərkəzə qoymaqdır, insanı isə onun cinsi, etnik mənsubiyyəti və ya sosial statusuna görə ayırmadan dəyərləndirməkdir.

Tarixi baxış: ənənə və dəyişiklik arasında

Azərbaycan mədəniyyətinin dərin qatlarına enəndə, qadın və kişinin rolu ilə bağlı ziddiyyətli, lakin bir-birini tamamlayan təsəvvürlər görürük.

Qədim dastanlarda qadın həm qəhrəman, həm ana, həm də ilahi bilik daşıyıcısı kimi təsvir edilir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un qadın obrazları — Burla Xatun, Banıçiçək, Selcan Xatun — dövrün sosial reallıqlarına baxmayaraq, ağıllı, cəsarətli və azad iradəli fiqurlardır. Bu, qədim türk dünyasında qadının mədəni və sosial nüfuzunun güclü olduğunu göstərir.

Sonrakı əsrlərdə isə patriarxal təsəvvürlər, feodal quruluş və dini ənənələrin sərtləşməsi qadının ictimai və mədəni həyatda rolunu məhdudlaşdırdı. Lakin o, yenə də xalq ədəbiyyatında, nağıllarda, atalar sözlərində və folklor nümunələrində evin, ailənin, mənəviyyatın qoruyucusu kimi qalırdı. Bu obraz, bir tərəfdən, qadının dəyərliliyini ifadə etsə də, digər tərəfdən onun ictimai potensialını ailə dairəsində məhdudlaşdırırdı.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycan mədəniyyəti yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Maarifçilik hərəkatı, təhsil islahatları və qadın məktəblərinin açılması ilə qadınların intellektual həyatda görünməsi başladı. Xurşidbanu Natəvan, Qarabağ ədəbi mühitinin parlaq siması olaraq, həm şair, həm də xeyriyyəçi kimi qadının cəmiyyətə verdiyi dəyərin simvoluna çevrildi. Onun yaradıcılığında zərifliklə bərabər, maarifçilik və azadlıq ideyaları da ön plandadır.

Eyni dövrdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi ziyalıların qadın təhsilinə verdiyi dəstək də mədəniyyətin modernləşməsinə zəmin yaratdı.

XX əsrin əvvəllərində Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan” əsərindəki Gülçöhrə obrazı qadının azad seçimi və müstəqilliyi məsələsini sənət dili ilə gündəmə gətirdi. Bu, artıq təkcə teatr və musiqi deyil, mədəniyyət vasitəsilə sosial dəyişimin çağırışı idi.

İncəsənətdə gender ifadəsi

İncəsənət – cəmiyyətin aynasıdır. Qadın və kişinin bu aynadakı əksi mədəni inkişafın səviyyəsini göstərir. Ədəbiyyatdan kinoya qədər bütün sənət növləri gender münasibətlərini fərqli formalarda əks etdirib.

Ədəbiyyatda, qadın obrazı çox zaman ya idealizə olunmuş, ya da təəssüf ki, faciəvi taleyin daşıyıcısı kimi təqdim olunub. Lakin çağdaş dövrdə yazıçı qadınların artması ilə bu stereotiplər dəyişməyə başlayıb. Elmira Axundova, Afag Məsud, Sevil Alıyeva kimi müəlliflər qadının daxili dünyasını, sosial mübarizəsini və fərdi seçimlərini mərkəzə çəkiblər.

Bu, təkcə qadın yazıçıların uğuru deyil — mədəni düşüncənin yetkinləşməsidir.

Teatr və kino sahəsində də oxşar proses baş verib. 1950–80-ci illərin filmlərində qadın daha çox ailə və fədakarlıq simvolu kimi təqdim olunurdusa, 2000-ci illərdən etibarən rejissorlar qadın qəhrəmanların psixoloji dərinliyinə, onların müstəqillik və özünüifadə axtarışına diqqət yetirməyə başladılar.

Məsələn, Teymur Əmrahovun, Aygün Aslanlının, İlqar Nəcəfin filmlərində qadın təkcə sevən və əzab çəkən deyil, həm də yaradan, düşünən, qərar verən varlıq kimi təqdim olunur.

Musiqidə isə qadın səsi tarix boyu həm zəriflik, həm güc rəmzi olub. Qədim aşıq sənətində qadın ozanların adları az hallarda qorunub saxlanılsa da, Sara Xatun, Aşıq Pəri kimi simalar bu ənənənin başlanğıcını qoyublar. Müasir dövrdə Sara Qədimova, Zeynəb Xanlarova, Flora Kərimova, Brilliant Dadaşova kimi sənətkarlar təkcə musiqidə deyil, qadın azadlığının ifadəsində də önəmli rol oynayıblar.

Müasir dövr: dəyişən dəyərlər və yeni balans

Bugünkü Azərbaycan mədəniyyəti çoxqatlı və rəngarəngdir. Qloballaşma, texnologiyanın inkişafı və sosial medianın təsiri ilə mədəniyyət artıq təkcə peşəkar sənətkarların deyil, geniş ictimaiyyətin yaratdığı bir sahəyə çevrilib. Bu da gender bərabərliyinə yeni fürsətlər açır.

Hazırda mədəniyyət və incəsənət sahələrində qadınların payı ildən-ilə artır. Dövlət teatrlarında, filarmoniya və muzeylərdə qadın rəhbərlərin sayı çoxalıb. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi gender balansına diqqət yetirir, yaradıcı qadınların layihələrini dəstəkləyir.

Bununla yanaşı, kişilərin də mədəni fəaliyyətin zərif istiqamətlərinə – dizayna, rəqsə, teatr estetikasına yönəlməsi cəmiyyətin gender anlayışına daha elastik yanaşdığını göstərir. Beləcə, “kişiyə yaraşan” və “qadına yaraşmayan” peşə anlayışları yavaş-yavaş mənasını itirir.

Mədəniyyətin inkişafı təkcə qadınların uğur qazanması ilə ölçülmür. Həqiqi gender bərabərliyi, kişi və qadının bir-birini tamamlaması, qarşılıqlı hörmət və yaradıcı əməkdaşlıq üzərində qurulmalıdır.

Bu mənada müasir Azərbaycan mədəniyyətində qadın rejissorla kişi operatorun, qadın rəssamla kişi kuratorun birgə layihələri artıq normaya çevrilib.

Təhsil və dövlət siyasətinin rolu

Gender bərabərliyinin mədəniyyətdə dayanıqlı şəkildə yer alması üçün təhsil mühüm rol oynayır. Son illərdə Azərbaycanda ali məktəblərdə “Gender və cəmiyyət”, “Qadın tədqiqatları”, “Mədəniyyət və sosial inkişaf” kimi fənlərin tədris edilməsi bu istiqamətdə böyük addımdır.

UNESCO, UN Women və Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi arasında imzalanan əməkdaşlıq memorandumları, gender mövzularında film festivalları və sənət layihələri bu məsələnin beynəlxalq səviyyədə dəstəkləndiyini göstərir.

Təhsil sistemi uşaqlara hələ erkən yaşdan öyrətməlidir ki, yaradıcılıq və qabiliyyət cinsə görə müəyyən olunmur. Rəssam olmaq istəyən bir qız və ya baletlə maraqlanan bir oğlan eyni dərəcədə mədəni inkişafın iştirakçısıdır.

Məktəblərdə keçirilən mədəniyyət günləri, teatr dərnəkləri, ədəbiyyat müsabiqələri bu baxımdan çox vacibdir.

Gələcəyə baxış: gənclər, rəqəmsal mədəniyyət və sosial media

Rəqəmsal dövr mədəniyyətin sərhədlərini genişləndirib. Artıq gənclər üçün sosial şəbəkələr həm yaradıcılıq, həm də fikir ifadə vasitəsidir. Lakin bu məkan həm də yeni gender çağırışları doğurur — stereotiplər, görünüş təzyiqləri, sosial müqayisələr bəzən qadın və kişi gənclərin özünüifadəsinə mane olur.

Buna baxmayaraq, onlayn mədəni layihələr gender bərabərliyini təşviq edən güclü platformalara çevrilib. “FemArt”, “Qadınlar üçün kino emalatxanası”, “Digital Art for Equality” kimi layihələr gənc yaradıcıları bir araya gətirir.

Azərbaycanlı gənc rəssamlar, rejissorlar və yazıçılar sosial mediada gender məsələlərini cəsarətlə müzakirə edir, stereotipləri sənət vasitəsilə qırırlar.

Bütün bunlar göstərir ki, gələcəyin mədəniyyəti həm qadın, həm kişi yaradıcılığının harmoniyasına əsaslanacaq. Qadın zərifliyini, kişi enerjisini itirmədən, hər iki cinsin potensialı mədəni inkişafın mühərrikinə çevrilə bilər.

Mədəniyyətin cinsi yoxdur

Mədəniyyət cəmiyyətin ən humanist güzgüsüdür. O, nə qadındır, nə kişi – insandır.

Gender bərabərliyi isə bu insani mahiyyətin qorunmasının əsas şərtidir. Qadın və kişinin bərabər iştirakı mədəniyyətin davamlılığını təmin edir, onun estetik və mənəvi dəyərlərini zənginləşdirir.

Əgər bir mədəniyyət yalnız bir cinsin baxışı ilə formalaşırsa, o, yarımçıq qalır. Amma qadın və kişi birlikdə yaradırsa – o zaman mədəniyyət tam olur, canlı olur, gələcəyə yönəlir.

Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti məhz bu tamlıq mərhələsinə qədəm qoyur. Qadın və kişi yaradıcılarının birgə imzası ilə yaranan hər bir film, kitab, tamaşa, mahnı bizim gələcəyimizin daha bərabər, daha ədalətli və daha parlaq olacağına ümid verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyasında Yunus Səfdərinin “Bütün şeirlərim...” şeiri

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Təbrizdə yaşayan Yunis Səfdəridir. Şeirlərin orfoqrafiyasına toxunulmayıbdır.

Elə bu yerdə oxucularımıza bildirmək itəyirik ki, İranın xüsusi xidmət orqanı ETELAT şair Əli Çağlanın bütün əlaqə vasitələrini müsadirə edərək bir gün həbsdə saxlayıb, sonra buraxıbdır. Ardınca isə polis soydaşımızı tutub iuşgəncə veribdir. Biz buradan əlaqədar qurumlara səslənirik. İstedadlı gənc şairimizə kömək edin!

Yunus Səfdəri

Təbriz

Bütün şeirlərim onun səsidir,

Gözləri düşüncə pəncərəsidir,

O, dodaqlarımın son misrasıdır,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

Mən ona demədim payızam, qışam,

O durna görmədi mən saralmışam!

Köçdü o, indisə hər səhər-axşam,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

Suçlarım xəzəl tək tökülməz artıq,

Bu elə qayğı ki, çəkilməz artıq,

Cırdığım məktublar tikilməz artıq,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

Dolub gözlərimə, çağlayanda mən,

Onu ağlamışam, ağlayanda mən,

Hər gecə gözümü bağlayanda mən,

Mənim ürəyimdə bir qız ağlayır!

 “Ədəbiyyat  və incəsənət”

(14.10.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR, ŞEİRLƏR

SONUN SONSUZLUĞU

Vaqif Səmədoğluna

Ömrün o uzaq vaxtı,

İlk gənclik çağımızda

“Son yelkəni dolduran

son küləkdir”, – demişdin.

Nə bileydik küləklər

Hələ çox əsəcəkmiş.

Dünya da çox genişdi,

Zaman da çox dəyişdi.

Bəlkə ağ yelkənlər də

dalğaların üstündə

təslim bayraqlarıdır.

Ya bəlkə çılğın eşqin

izlərini saxlamış döşəyin ağlarıdır.

Ağlarmı yelkən olub,

Yelkənlərmi ağ olub?

Son külək susan zaman

Ütülənmiş dənizlər

Hamarlandığı təkin,

Tarım yelkən də bəlkə

Başqa bir yaşantının

Qəmin-qüssəsin çəkir.

Belədir, belə deyil?

Bilmirəm, unutmuşam

bütün bildiklərimi.

Bu il bildiklərimi,

Həm də bildirkiləri.

O “son yelkən”, “son ağac”,

“son fələk” dünən idi,

...ya yüz il bundan əvvəl...

Qatar pəncərəsindən

vida üçün sallanıb

son yarpaq kimi son əl.

Qatar keçir ömürtək,

Gəncliktək uzaqlaşır

Qatarın son fit səsi.

Bu, son ümiddir bəlkə,

Payızın qürubunda

Çıxdı bir gün qarşıma

Son eşqin möcüzəsi.

                 12 noyabr 1992

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qazax mahalının İncə dərəsi deyilən bir yeri var, özündə 3 kəndi birləşdiri, buradan zaman-zaman çox böyük şairlər çıxmışlar. Davud Nəsib, Ağamalı Sadiq, Məmməd İlqar, Akif Səməd, İbrahim İlyaslı... Bu sırada Aslan Kəmərli də yer alır, bu gün anım günü olması səbəbindən biz də onu yad edəcəyik.

Aslan Kəmərli 1942-ci il noyabrın 19-da Qazax rayonunun Kəmərli kəndində anadan olub. Burada orta məktəbi bitirib, sonra kolxozda çalışıb. Bakı rabitə texnikumunda təhsilini davam etdirib. Ordu sıralarında xidmət edib. Əmək fəaliyyətinə "Neft daşları" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi kimi başlayıb, sonra redaktor işləyib, "Azərbaycan gəncləri" qəzeti redaksiyasının xüsusi müxbiri olub. M.Qorki adına Moskva Ədəbiyyat İnstitutunun poeziya fakültəsini bitirib.

"Pioner" jurnalı redaksiyasında məsul katib, "Azərbaycan" qəzetində müxbir, sonra Gəncə-Qazax zonası üzrə xüsusi müxbir olub.

Hazırda görkəmli ziyalı, professor İlham Pirməmmədovun başçılıq etdiyi "Qazax" Xeyriyyə Cəmiyyətinin yaradıcılarından biri və ilk sədri olubdur Aslan Kəmərli. SSRİ jurnalistlər dəstəsinin tərkibində Türkiyədə olub. Ədəbi yaradıcılığa "Xala bənzər", "Dənizdə şəhər" adlı ilk mətbu şeirləri ilə başlayıb. Həmin lirik şeirləri 1968-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çapdan çıxdıqdan sonra dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edib.

1992-ci il oktyabr ayının 21-də avtomobil qəzası nəticəsində vəfat edib, doğma kəndində dəfn olunub.

Kitabları

1. Kəndimizin baharı

2. Obamıza yönüm düşüb

3. Yadigar şəkil

4. Ömrümə düşən işıq

5. Yolumu gözləyən var.

6. Babamın yüz yaşı var

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Günəşli gündüzüm, ən şirin sözüm,

Əbədi hicrinə mən necə dözüm?

Bağçanda bitibdir nərgiz, bənövşə,

Sənsiz o gülləri mən necə üzüm?

                            Dilbər Axundzadə

İsmayılzadə-Axundzadə Dilbər 29 may 1914-cü ildə Yelizavetpol (indiki Gəncə) şəhərində anadan olmuşdur. 5 yaşından sonra əmisi, tanınmış alim və repressiya qurbanı İdris Axundzadənin himayəsində Bakıda yaşamışdır. Salam Salamzadə onun rəsm müəllimi olmuşdur. O, gəncliyində Gəncə Şəhər Sovetinin və 1934-cü ildə Bakı Şəhər Sovetinin deputatı seçilmişdir.

Dilbərin doğmaca əmisi İdris Axundzadə bir gün qardaşıgilə gəlir və burda qardaşı qızının ögey anası ilə rahat yaşamadığını görür. Onu özü ilə aparır. Daha sonra isə həyat yoldaşı Dilbəri buraxılış gecəsinə gətirir və o, burada Müşfiq ilə tanış olur. Mikayıl əmisinin yaxın dostu olur. Həmin gün Müşfiq onun arxasında oturur və   onların məhəbbətinin poetik rəmzi olan hörüklərini arxaya atanda Mikayılın üzünə toxunur. Şairin sevgisi başlayır Dilbərinə. Müşfiqin sevgisi elə bir həddə olur ki sevgilisinə deyir "Ah, Dilbər, ağlımı başımdan almısan! Qorxuram desinlər ki, Müşfiq məhəbbət şairi olub".

Onların nişanları poeziya bayramı idi. Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Bülbül, Səməd Vurğun, Mir Cəlal, Rəsul Rza və bir çox başqaları iştirak etmişdi bu məhəbbət məclisində.

Həyat yoldaşı 3 iyul 1937-ci il tarixdə Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən "əksinqilabi-millətçilik" fəaliyyətdə təqsirli bilinərək güllələnməklə ölüm cəzasına məhkum edilmişdir.

Müşfiqdən sonra Dilbəri də aparırlar. Sonacan Dilbər onu müdafiə edir. Həbsxanada olanda onların məhəbbətinin poetik rəmzi olan hörüklərini kəsirlər. Ona deyirdilər: Müşfiqin milliyyətçi və digər təşkilatlara üzv olması barədə kağızları imzala. O, “yox” cavabını verirdi. Ona deyirdilər: Müşfiqdən imtina et, onun müqəssir olduğunu etiraf et. “Yox”.

Dilbər Axundzadə Azərbaycan SSR CM-nin 72, 73 maddələri ilə 1 yanvar 1938-ci il tarixdən hesablanmaqla 2 noyabr 1937-ci il tarixdə XDİK-in 00486 №-li əmrinə əsasən həbs edilmişdir. Və bu həbs Azərbaycan Tibb İnstitutunda aldığı iki illik təhsilini yarımçıq qoymağa məcbur etmişdir.

Həbsdən azad edildikdən sonra bir müddət Gəncədə məktəbdə müəllim kimi çalışmış, sonra isə yenidən Bakıya qayıtmışdır. Şairəliklə məşğul olmuşdur.

Müşfiqi aparanda masanın üzərində “Dibərnamə” adlı qovluq var idi: o bütün şeirlərini orada saxlayırdı, hamısı da yoxa çıxdı. Bütün ömrü boyu Müşfiq xalq mahnıları, dastanlar və sair toplamışdı, hamısını apardılar. Nə qədər əzab -  əziyyətlər görmüş Dilbər Axundzadə  Müşfiqin ədəbiyyatının bir qismini bərpa etdi, hətta özü də şeir yazdı. Qızı bunu möcüzə adlandırır, çünki Dilbər xanım çox əzab əziyyətlər çəkmişdi. Leyla xanımın dilindən : Bəli, Dilbər xanım, həkimin dediyinə görə, bir çox xəstəliklərə düçar oldu: infarkt, böyrək, sinirlər, şəkərli diabet... Anlayanda ki, ondan heç nə əldə edə bilməyəcəklər, o isə işgəncələrdən aşkar surətdə özündə deyil, onu həbsxana xəstəxanasından psixiatrik xəstəxanaya köçürdülər. Lakin orada qalmaması üçün, onu tanıyan həkimlər guya sağlam olması barədə arayış verdilər. O, Gəncəyə, anasının yanına getdi və uzun müddət orada müalicə olundu. İlk vaxtlar o heç nə danışmırdı, heç nə anlamırdı, nə özünün, nə də Müşfiqin kim olduğunu bilmirdi...

Qızı Leyla Axundzadənin dilindən:

Müşfiq istedadlı idi: o, anamın tarını götürür və sadəcə mahnı oxumurdu, muğam ifa edirdi. Bax, o belə insan idi! Anam Müşfiqlə yaşayırdı, daim çıxışlar edirdi, harasa yazırdı, gah nə isə xatırlayırdı və dərhal da kağız üzərinə köçürürdü... Müşfiqin 80 illiyində o, sanki onunla vidalaşdığını hiss edirdi. Anam çıxış etməməli idi, lakin yenə də sanki gözəgörünməz qüvvələr onu çıxış etdiyi müddətdə qaldırdılar və dəstək verdilər, o isə o qədər zəifləmişdi ki! Mən ona baxırdım və hər an yıxılacağından ehtiyatlanaraq tir-tir əsirdim.

"Müşfiqli günlərim" əsərinin müəllifidir. Dilbər Axundzadə daha sonra dini nikahla yenidən evlənmiş və bu evlilikdən bir oğlu və Leyla adında bir qızı olmuşdur. Oğlu 60 yaşında ölmüşdür. Həyatının son dövründə əsəb pozğunluğu, şəkər və ürək problemləri yaşayırdı. 21 oktyabr 1990-cı ildə Bakı şəhərində vəfat edib

Xatirəsi

2002-ci ildə Mikayıl Müşfiqlə bağlı "Qeybdən gələn səs" filmi çəkilmiş və filmdə Dilbər rolunu İlahə Səfərova canlandırmışdır.

2022-ci il dekabrın 17-də Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Stalin repressiyaları dövründə repressiyaya məruz qalmış siyasi məhbusların həyat yoldaşlarının, qızlarının eləcə də repressiyaya məruz qalan qadınların başına gələn hadisələr haqqında "Kod adı: "V. X. A."" və ya Kod adı "Vətən xainlərinin arvadları" tamaşasının premyerası olub. Tamaşada Dilbər Axundzadənin həbsi də təsvir edilib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, böyük Molla Pənah Vaqifi, Səməd Vurğunu, üstəlik, Yusif və Vaqif Səmədoğluları  yetirən Yuxarı Salahlı kəndi həm də şair, tərcüməçi Mənsur Vəkilovu yetirib. Düzdür, o 1935-ci ildə Bakıda ziyalı ailəsində ailəsində anadan olub, amma əslən Qazaxın Yuxarı Salahlı kəndinin Vəkilovlar soyundan olması da var.

Mansur Vəkilov 1961-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin bitirib. 1963-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin orqanı olan "ЛитературныйАзербайджан" jurnalında çalışıb,ədəbi işçidən Baş redaktora kimi böyük bir yol keçib. Azərbaycan ədəbiyyatının rus dilində təbliği kimi mühüm işin başında duranlardan biri, Azərbaycan yazıçılar birliyinin katibi olub. Onun qələmindən çıxan nəzm nümunələri ukrain, gürcü, latış və digər xalqların dillərinə tərcümə olunub.

Onun şeirlərini rus dilindən doğma dilimizə S.Məmmədzadə, N.Həsənzadə, F.Qoca, Ə.Muxtar, Ç. Əlioğlu tərcümə ediblər. Mənsur Vəkilov öz vətənində geniş oxucu kütləsi üçün müəyyən dərəcədə yad dildə – rusca yazıb, yaratsa da, öz dədə-baba yurdunun mənəvi örnəklərinə qırılmaz tellərlə bağlı, varislik duyğusunun çox güclü olduğu bir sənətkardır. Onun yaradıcılığı barədə ədəbi tənqidin fikri belədir: o, sözün, sənətin qədrini bilən, şairlik adını uca tutan bir şəxsdir. Yazdıqları hay-küydən uzaq, təmkinli, həyalı poetik nümunədir.

Kitabları

Rus dilində: Serlər (1970), Avar səsi (1970), Son etiraf (1977), Qarçıdan atılan güllə (1980), Lirika (2002);

Azərbaycan dilində: Payız uçuşu (1983).

Mükafatları

- "Əməkdar incəsənət xadimi"

- "Şərəf nişanı" ordeni və "Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasər Heyətinin fəxri fərmanı

Ədib 21 oktyabr 2008-ci ildə Bakıda vəfat edib. Bu gün onun anım günüdür.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Faciəli bir həyat. Bir plastik əməliyyat, həkim səhvi və vaxtsız vəfat. Bir zamanlar – SSRİ dönəminin olduqca populyar müğənnisi, Zeynəb Xanlarova ilə rəqabət aparan birisi idi o. Cəmi 36 il yaşadı, bu gün anım günüdür.

Nəzakət Məmmədova 28 fevral 1944-cü ildə Gəncə şəhərində anadan olub. Uşaq yaşlarında atasını itirib. Valideynləri onu müəllimə görmək istəyirdilər. Onların bu istəyini nəzərə alan gənc qız Bakıya gəlir və Xarici Dillər İnstitutuna daxil olur. Amma təhsilini yarımçıq qoyaraq 1966-cı ildə Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumuna daxil olur. Onun səsinə ilk qiyməti Əhməd Bakıxanov və Hacıbaba Hüseynov verirlər. Onların qarşısında "Bayatı-Qacar" oxuyan gənc qız hər iki sənətkarın diqqətini cəlb edir. Sonralar təhsilini İncəsənət İnstitutunda davam etdirən Nəzakət Məmmədova bir müddət "Lalə" qızlar ansamblında çalışır.

1968-ci ildə Opera və Balet Teatrına qəbul olunur və 1971-ci ildə tamaşaçılar qarşısına yeni Leylilərdən biri kimi çıxır. Nəzakət Məmmədova opera müğənnisi kimi parlaq istedadını nümayiş etdirir. Sürəyya Qacar, Həqiqət Rzayeva, Gülxar Həsənova kimi sənətkarlardan sonra Nəzakət Məmmədova da Leyli obrazları arasında yeni bir səhifə açır. O, "Rast", "Qatar", "Şahnaz", "Segah" və digər muğamların, mahnı və təsniflərin mahir ifaçısı kimi tanınır. Azərbaycan musiqi sənətinin incəliklərini gözəl və məlahətli səsi ilə vətənindən çox-çox uzaqlara da apara bilir. Türkiyə, İran, Əfqanıstan‚ Almaniya, Belçika, İtaliya və s. ölkələrdə qastrol səfərlərində olur.

Filmoqrafiya

1. Payız melodiyaları

2. Xanəndənin taleyi

Soçi şəhərində plastik əməliyyatlarla lisenziyasız məşğul olan Karol Anatoli İvanoviç adlı birinə müraciət edən sənətçi boynundakı qırışlardan azad olmaq istəyir. Lakin əməliyyat zamanı həkim-dermatoloqun səhvi – bıçağın boğazdakı şah damara dəyməsi müğənninin ölümünə səbəb olur. Nəzakət Məmmədova qanaxmadan dünyasını dəyişir. Əslən erməni olan həkim Karol isə törətdiyi əmələ görə Krasnodar məhkəməsi tərəfindən 9 il azadlıqdan məhrum edilir.

Bu, 21 oktyabr 1980-ci ildə baş verir.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram!

Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qıram, qıram!

Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi!

İstəyirəm səma kimi, günəş kimi, cahan kimi!

Çəkil, çəkil, ey qəsbkar! Mən bu əsrin gur səsiyəm!

Gərək deyil sısqa bulaq! Mən ümmanlar təşnəsiyəm!

Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycanın Salyan rayonunun Pirəbbə kəndində dünyaya gəlmişdir. Bəzi qaynaqlarda onun doğum tarixi 1933-cü il olaraq qeyd edilib. Belə ki, onun pasportu və hərbi biletində təvəllüdü 1933-cü il yazılıb. Lakin X. Rzanın özü doğum tarixinin 1932-ci il olduğunu bildirib və özünün "Təşviqatçı" jurnalı ilə yaşıd olduğunu söyləyib.

Xəlil Rza Ulutürk 1939-cu ildə Salyan rayonu 2 nömrəli orta məktəbdə təhsil həyatına başlayıb və 1949-cu ildə orta məktəbi bitirib. Ulutürkün düşüncə dünyasını şeirlə ifadə etmə meyli orta məktəb illərində formalaşıb.

Onun orta məktəb illəri ədəbi yaradıcılığının hazırlıq dövrü sayılır. Müasir və klassik yazarların, eləcə də şifahi xalq ədəbiyyatının əsərləri ilə tanış olan Xəlil Rza bu illərdə özünü şeir vasitəsilə ifadə etməyə başlayır.

Xəlil Rza Ulutürk 1949-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olur. O, universitetdə oxuduğu dövrdə Cəfər Xəndan və Bəxtiyar Vahabzadənin rəhbərlik etdiyi ədəbi dərnəyə qoşulur. Daha sonra Xəlil Rza Ulutürk "Azərbaycan Yazıçılar Birliyi"nin sədri Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə təşkil olunan "Gənclər Günü" tədbirlərində iştirak edir. Ulutürkün daxil olduğu bu ədəbi mühit onun şair kimi yetişməsində və ədəbi biliklər qazanmasında mühüm rol oynayıb.

Xəlil Rza Ulutürkün şeirləri 1949–1954-cü illərdə tez-tez çap olunur. Beləliklə o, ədəbi mühitdə tanınmağa başlayır. Ulutürk 1954-cü ildə universitetdən məzun olur və həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv seçilir. Universitet təhsilini başa vurduqdan sonra "Azərbaycan Qadını" jurnalında işləməyə başlayır və iki il bu jurnalda fəaliyyət göstərir.

1957–1958-ci dərs ilində Xəlil Rza Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tövsiyəsi ilə Moskvaya, M. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Ədəbiyyat kurslarına göndərilir. N. Xəzri, Ə. Kürçaylı, Qabil, M. Araz, S. Tahir, Ə. Əylisli, Fikrət Qoca, A. Mustafazadə, S. Məmmədzadə və başqaları da həmin təhsil ocağında təhsil alıblar. Bu kurslarda müxtəlif illərdə Çingiz Aytmatov, Rəsul Həmzətov, Yevgeni Yevtuşenko, David Kuqultinov və başqaları da təhsil almış, görkəmli yazıçılar Pablo Neruda, Romen Rollan, Nazim Hikmət və başqaları ilə kursun müdavimlərinin maraqlı görüşləri keçirilmişdir. X. Rza Pavel Antokolskinin sinfində oxuyub.

1959–1962-ci illərdə "Göyərçin" jurnalının redaksiyasında çalışır. 1959-cu ildə Moskva şəhərindəki təhsilini tamamladıqdan sonra Bakıya qayıdaraq Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda bir müddət assistent kimi fəaliyyət göstərir. 1963-cü ildə o, "Müharibədən Sonrakı Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatında Poema Janrı" mövzusunda dissertasiyasını müdafiə edərək "Filologiya elmləri namizədi" elmi dərəcəsini qazanır.

Böyük Azərbaycan şairi Vaqifin 250 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycana gələn Türkiyə heyəti ilə Ulutürkün görüşməsinə icazə verilməyib. Yubiley müddətində Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi tərəfindən izlənilən şair, bütün bu təzyiqlərə məhəl qoymadan Türkiyədən gələn qonaqları ilə hoteldə görüşərək onlara öz əl yazmalarını təqdim edib. Ulutürk Türkiyədə dərc olunan "Ana dili" şeirinə görə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən təzyiqlərə məruz qalır. Birliyin sədri Mehdi Hüseyn 8 sentyabr 1962-ci il tarixli "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində çap olunan məqaləsində Xəlil Rzanın "zərərli milli qürur"unu tənqid edir. Ulutürk "Ana dili" şeirinin yayımlanmasından sonra 1967-ci ildə Azərbaycanlı yazıçıları təmsil edərək Türkiyəyə səfər edir. Bu vacib səfər şairin türkçülük ideyalarının əsasını qoyub.

Xəlil Rza bədii yaradıcılığa XX əsrin 40-cı illərinin sonlarından başlayıb. 1939–1949-cu illər Xəlil Rza Ulutürkün ilk romantik-yaradıcılıq şeir təcrübələrini etdiyi və onun bədii dünyasının formalaşma dövrü hesab olunur. Ulutürkün kommunizmi tənqid edən ilk şeiri olan "Kitab" 1948-ci ildə "Azərbaycan pioneri" qəzetində dərc edilib. Bu şeir şairin arxiv sənədlərində də ilk mətbu əsəri kimi göstərilsə də, həmin ildə Pioner qəzetində şairin "Abşeron" şeiri də dərc edilib. Hələ 16 yaşında çap olunan bu şeir, şairin daha geniş bir ədəbi mühitlə tanış olmasına, müxtəlif dərnək və jurnallarda şeirləri ilə iştirak etməsinə şərait yaradıb.

X. Rzanın 50-ci illərdə "Qatar gedər" (1951), "Budapeştdə heykəl" (1951), "Müqəddəs yol" (1952), "Böyük günlər bayramı" (1953), "Radionu dinlərkən" (1954), "Həyat düşüncələri" (1954) şeirlərində poetik intonasiya azlıq edib, "Şərqin gözləri" (1956), "Şairin cavabı" (1956), "Bəzənin, a qızlar" (1961) kimi sosial-siyasi şeirlərində ənənəvi motivlər, epik-lirik təhkiyə görünən xüsusiyyət olub. 1957-ci ildə şairin ilk şeir kitabı "Bahar gəlir" işıq üzü görür. Bundan iki il sonra isə "Sevən gözlər" adlı şeir kitabı çapdan çıxır. 1950-ci ildə yazılan şeirlər şairin yaradıcılığında məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq mövzularının qaynağı hesab olunur. Məsələn: "Mənim ata yurdum, ata məskənim" (1957–58), "Ata işdən gələndə" (1958), "Zəfər çələngi" (1958), "Ata əlləri" (1959), "Sırıqlı" (1959), "Miras" (1959), "Ay ana, yanımda olaydın mənim" (1959).

Bu dövrdə yazılan şeirlərdə şairin müharibəyə olan münasibəti də özünü büruzə verir. "Nə gözəl yerləri qorumuşdur o" (1958), "Sizin mavzoleyiniz" (1958), "Hayıf, ata, sən görmədin" (1958), "Mən dava görməmişəm" (1967), "Atanın şer dəftərindən" (1968), "Ən qiymətli əklil" (1969) əsərləri döyüşçü ataya xatirat kimi yazılıb. 1960-cı illərdə dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələr və azadlıq hərəkatları milli ədəbiyyatlarda xalq və bəşəri dəyərlərin inkişafına səbəb olub, poeziyada bədii keyfiyyət dəyişikliklərinə yol açıb. Bu dövrdə şairlərin əsərlərində ictimai-siyasi ideyalar daha qabarıq şəkildə öz əksini tapıb. 60-cı illərin poetik axtarışları Xəlil Rzanın yaradıcılıq idealının mənbələrini aydınlaşdırıb, türkçülük, vətənpərvərlik, azadlıq və istiqlalçılıq ideyalarını ön plana çıxarıb.

Şairin "Bahar" (1960), "Yeni pəncərələr" (1960), "Göygöldə sübh açılır" (1961), "Mən Dneprə vurulmuşam" (1961), "Riqa körfəzində günəşin qürubu", "Günəşin yarısı görünür ancaq" (1961), "Bir dəstə çiçək" (1961), "Bakı bağları" (1961), "Bahar kimi" (1962), "Qızıl balıq və şəlalə" (1962), "Sonsuz qüvvət" (1962) şeirlərində təbiət idillyası, bədii obrazlar və dərin düşüncə qatları bir arada ifadə olunub.

Kitabları

1. Bahar gəlir

2. Bəhrəli gəlin

3. Səvən gözlər

4. Məhəbbət dastanı

5. Poema o Lyubvi

6. Mənim günəşim

7. Nastoyaşaya Lyubov

8. Qollarını geniş aç

9. Krasnodon qartalları

10. Yeni zirvələrə

11. Ucalıq

12. Doğmalıq

Xəstəliklərinə görə 1992-ci ildə Süleyman Dəmirəlin göstərişi ilə Cərrahpaşa xəstəxanasında şəkər və göz müayinəsindən keçir. Mayın 19-da isə Haseki Ürək Xəstəxanasında ürəyindən əməliyyat olunur. 1993-cü il fevralın 11-də Bakıya qayıdır lakin, ayağındakı yara sağalmadığı üçün 23 avqust 1993-cü ildə Almaniyaya göndərilir. Burada Zolenger şəhər klinikasında müalicə olunur.

 Onun müalicəsi Bakıda Kardiologiya İnstitutunda davam edir. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Fransaya səfəri zamanı nümayəndə heyətinin tərkibinə Xəlil Rza və xanımı da var idi. Şəkərli diabet şairə orada da rahatlıq vermir və ayaq barmaqlarında yaralar əmələ gəlir. Bakıya qayıtdıqdan sonra onun ayaq barmağını amputasiya etməli olurlar. Bu səfər Xəlil Rzanın son səfəri olur.  Fransadan qayıdarkən cəbhə bölgələrində, məktəblərdə və birliklərdə tez-tez çıxışları onun səhhətini pisləşdirir və bədəni müalicələrə cavab vermir.

 Bu illərdə Xəlil Rza həm də yeni işıq üzü görən Günay qəzetində də baş redaktor kimi çalışmağa başlayır. Xəlil Rza Ulutürk 22 iyun 1994-cü ildə vəfat edir. Ulutürkün cənazəsi Azərbaycan Dövlət Filarmoniya Orkestrinin müşayiəti ilə çiyinlərdə aparılaraq Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırılıb.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

İlqar İsmayılzadə,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, "Həməşəra" mətbu orqanının təsisçisi və baş redaktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının Cənub təmsilçisi

19 oktyabr 2025-ci il tarixdə AYB Lənkəran Bölməsi və Lənkəran Dövlət Dram Teatrının birgə təşkilatçılığı ilə Əməkdar İncəsənət xadimi, yazıçı-dramaturq Məmmədhüseyn Əliyevin 100 illik yubileyi təntənəli şəkildə qeyd olundu.

Əvvəlcə iştirakçılar teatrın foyesində yazıçının yaradıcılığını əks etdirən sərgi ilə tanış oldular. Rəsmi tədbiri teatrın aparıcı aktrisası, Prezident təqaüdçüsü Aynur Əhmədova açaraq iştirakçıları  Məmmədhüseyn Əliyevin haqqında çəkilmiş sənədli filmə baxmağa dəvət etdi. Filmdə yazıçının həyat salnaməsi varaqlandı, doğulduğu kənd, təhsil aldığı orta və ali məktəb illəri, müəllim işlədiyi dövrlər, eləcə də ədəbi sahədə qazandığı uğurlar əyani şəkildə nümayiş olundu.

Sonra söz teatrın direktoru Dağıstan Respublikasının Əməkdar artisti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi Laləzar Hüseynovaya verildi. Laləzar xanım Məmmədhüseyn Əliyevin dram əsərlərinin səhnə həyatından danışdı. İndiyədək Lənkəran teatrında üç əsərinin tamaşaya qoyulduğunu bildirdi. Yubiley ilində paytaxtda və qonşu rayonlarda bu tamaşaların müvəffəqiyyətlə göstərildiyini qeyd etdi. Sonra AYB Lənkəran Bölməsinin sədri, yazıçı-dramaturq Qafar Cəfərli çıxış edərək Məmmədhüseyn Əliyevin ədəbi fəaliyyəti haqqında məlumat verdi. Onun Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Lənkəran Zona Şöbəsinin ilk məsul katibi kimi bölgədə ədəbi mühitin inkişaf etdirilməsində mühüm xidmətləri olduğunu bildirdi. Bu ənənənin bu gün də davam etdirildiyini vurğulayıb, yaxın günlərdə Bakıda da yazıçının yubiley tədbiri olacağını nəzərə çatdırdı.

Daha sonra şair-publisist Ağacəfər Həsənli, Lerik şəhər İcra Hakimiyyəti başçısının müavini Habil Məlikov, yazıçının qızı, fəlsəfə elmləri doktoru Sədaqət Əliyeva, Lerikə Dəstək İctimai Birliyin sədri Arzuman Muradlı və yazıçının şagirdi olmuş Hacı Müqabil Şahbazov çıxış edərək Məmmədhüseyn Əliyevin əsərlərinin nəinki Azərbaycanda, eləcə də keçmiş Sovetlər İttifaqında çap olunub ona böyük şöhrət qazandırdığından, mərd və qorxmaz bir insan olduğundan, hamıya qayğı ilə yanaşmasından, gözəl müəllim, gözəl ailə başçısı olduğundan danışıb həmişə hörmətlə yad olunacağını bildirdilər.

Rəsmi hissədən sonra iştirakçılar Lənkəran Dövlət Dram Teatrının rejissoru Emil Əsgərovun quruluşunda Məmmədhüseyn Əliyevin "Kölgəli üz" pyesinin tamaşasına baxdılar...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)