İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Onun  adı Mərmər Mustafa qızı Dəftəzanovadır. 1917-ci ildə Oğuz (keçmiş Vartaşen) rayonunun Baş Daşağıl kəndində anadan olmuşdu. Digər sənətkarlıq növləri ilə yanaşı xalçaçılığın da geniş inkişaf etdiyi bu kənddə çoxlu məşhur xalçaçılar yetişmişdir. Onların bir qismi nəinki Azərbaycanda, həm də bir sıra digər ölkələrdə də tanınmışlar.

M.Dəftəzanova da onlardan biri idi. Onun toxuduğu xalılar bir çox beynəlxalq sərgilərdə, o cümlədən dəfələrlə Bakıda və Moskvada nümayiş etdirilmişdir. M.Dəftəzanova SSRİ Rəsamlıq İttifaqının üzvü olmuşdur. (P.Yaqub: “Baş Daşağıl ensiklopediyası”, “Zərdabi LTD” MMC, Bakı-2012, səh:53). Mənbələrdə onun hətta İttifaqın ilk azərbaycanlı qadın üzvü olduğu da göstərilir. (N.Hüseynli: “Oğuz soraqlı, Vətən sevdalı insanlar”, “Elm və təhsil”, Bakı-2025, səh: 42)

Onun haqqında rayon qəzetində və respublika mətbuatında dəfələrlə yazılar verilmişdir. “Azərbaycan xalçaları” jurnalının 2015-ci il tarixli 5-ci sayında verilmiş “Baş Daşağıl xalçaları” məqaləsində, rayon qəzetində dərc olunmuş “Xalça ustası”, “İlmələrdə döyünən ürək” və digər yazılarda M.Dəftəzanova haqqında da geniş məlumatlar, özünün və toxuduğu xalçaların foto-şəkilləri  qoyulmuşdur. “Baş Daşağıl xalçaları” məqaləsində qeyd olunur ki, Mərmər xanım xalça toxumağı 7-8 yaşlarından anası Nurcahandan öyrənmişdir. Nurcahan xanım peşəkar xalçaçı olub, bu sənətin sirlərini öz övladları ilə yanaşı kəndin qız-gəlinlərinə də sevdirmişdir.

M.Dəftəzanovanı məşhur xalçaçı edən doğma kəndinin misilsiz gözəlliyə malik təbiəti olmuşdur. Mərmər xanıma hər bir əsərin mövzusunu təbiət özü verirdi.Qədim Dədə Qorqud yurdu olan bu diyarın bənzərsiz mənzərələri – cürbəcür çiçəklərlə, güllərlə süslənmiş çəmənləri, yamyaşıl dağları, çayları və bulaqları, ulu nənələrindən bu yana nəsildən-nəslə keçən xalçaçılıq sənətinə olan məhəbbəti onu da məşhur xalçaçı etmişdir. SSRİ Rəssamlar İttifqaının üzvü olan bu məşhur xalı ustası qəzetlərin birinə verdiyi müsahibədə müxbirin “Siz xalçaların eskizini hardan götürürsünüz? Yəqin əvvəlcədən necə toxuyacağınızı ölçüb-biçir, təxmini çertyoj cızır, sonra işə başlayırsınız?” sorğusuna belə cavab verir:

         - Yox, mənim iş üslubum heç də sizin fikirləşdiyiniz kimi deyil. Əvvəlcədən toxuyacağım xalça haqqında heç də fikirləşmirəm. Hər şey sonradan yaranır. Naxışlar da, rənglər də. Elə ki işə başladım, ətrafdakı hər şeyi unuduram. Xəyalımda ancaq bir vaxt uşaqkən oynadığım çəmənliklərdəki güllər, çiçəklər canlanır. Toxuduğum hər bir xalı da öz rəngini, naxışlarını ondan alır. Yaşımın çoxluğuna baxmayın, o çəmənləri indi də tez-tez gəzib dolaşıram”.

O, öz xalqının milli-mənəvi dəyərlərinə bağlı, milli-mədəni irsinin təəsübünü çəkən insan olub. Rayon qəzetinin foto-müxbiri işləmiş E.Süleymanov söyləyir ki, 1983-cü ildə qəzetin tapşrığı ilə Mərmər xanımın şəklini çəkmək üçün Baş Daşağıl kəndinə getmişdim. Evlərinə gələndə onun tərcüməçi vasitəsilə Almaniyadan gələn bir xalça mütəxəssisi ilə söhbətinin şahidi oldum. Qonaq ondan xalça toxuduğu dəzgahın qiymətini soruşurdu, hansı qiymətə olsa da, onu almaq istədiyini bildirirdi. Mərmər xala dedi ki, mən toxuduğum xalçaları sata bilərəm. Amma bu dəzgah mənə ulu nənələrimin yadıgarıdır, onu heç kimə və heç bir qiymətə satmaram. Hazırda həmin dəzgah Oğuz Rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində qiymətli eksponat kimi qorunur.

Anası Nurcahan kimi Mərmər Dəftəzanovanın da peşəsinin sirlərini öyrətdiyi onlarla həmyerlisi xalçaçı kimi yetişərək fəaliyyət göstərmiş və onların bir çoxu indi də bu ecazkar sənətin nəsildən-nəslə ötürlməsində mühüm rol oynamaqdadırlar.

M.Dəftəzanova 13 mart 1985-ci il tarixdə dünyasını dəyişmişdir. Amma onun toxuduğu xalçalar hələ də evləri, muzeyləri bəzəyir. Hələ neçə illər boyu da bəzəyəcək və görənləri valeh edəcəkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.10.2025)

Gülxarə Əhmədova, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin deputatı, “Ədəbiyyat və invəsənət” üçün

Zəngilanın azadlığı — yalnız torpağın düşmən tapdağından xilas edilməsi deyildi. Bu, bir xalqın ruhunun, kimliyinin və tarixinin dirçəlişi, min illərin sükutundan sonra torpağın yenidən nəfəs alması idi. O gün təkcə Zəngilan şəhəri deyil, bütün Azərbaycanın yaddaşında yurd nisgili ilə qapanmış bir səhifə açıldı. Azərbaycanın hər bölgəsi kimi, Zəngilan da xalqımızın yaddaşında əvəzsiz yer tutur. Bu diyarın hər daşı, hər bulağı, hər ağacı qədim bir dastanın, unudulmaz bir həyatın xatirəsini daşıyır. Burada tarix torpaqla, torpaq isə ruhla qovuşur. Zəngilanın dağları əsrlərin səssiz şahididir, çayları isə keçmişdən bu günə axan bir yaddaşdır.

Bu yurd təkcə coğrafi bir məkan deyil — mədəniyyətin beşiyi, sivilizasiyanın yurdu, milli varlığımızın canlı nişanəsidir. Zəngilan torpağında maddi və mənəvi dəyərlər bir-birinə qarışıb, xalqın ruhundan süzülərək gələcəyə ötürülüb. Hər qədim abidə, hər türbə və körpü bu torpaqda yaşayan insanların yaradıcılıq ruhunun, imanının və sədaqətinin sükutla danışan dilidir. Zəngilanın daş yaddaşı var. Məmmədbəyli kəndindəki Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi, Bartazdakı Qız qalası, Tağlı körpüsü, Şərifan abidələri — bunların hər biri tariximizin canlı nəfəsidir. Hər daşın altında bir dua, hər kitabədə bir iztirab, hər pirdə bir ümid yatır. Zəngilanın qədim məscidləri, sufi xanəgahları və Alban kilsələri min illərin mədəni təbəqəsini, dinlərin və mədəniyyətlərin qovuşduğu bu torpağın bəşəri dəyərlərini əks etdirir.

Lakin bir zamanlar Zəngilanda sükut hökm sürürdü. Daşlar ağlayırdı, çinarlar kəsilmiş, çaylar zəhərlənmişdi. Məscidlər təhqir olunmuş, abidələr viran qoyulmuşdu. Zəngilan sanki bir ana kimi övladlarını itirmiş, amma ruhundan əl çəkməmişdi. O, səssizcə, lakin qürurla gözləyirdi — o müqəddəs günü, o azadlıq səhərini. Və nəhayət, 2020-ci ilin oktyabrında həmin gün doğdu. Azərbaycan Ordusu Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Zəngilanı işğaldan azad etdi. O gün təkcə bir şəhər deyil, bütün Azərbaycan xalqının ruhu azad oldu. Zəngilan torpağında üçrəngli bayrağımız dalğalananda sanki çinarlar baş qaldırdı, dağlar nəfəs aldı, çaylar azadlığa axdı.

Bu gün Zəngilan yenidən doğulur. Bərpa olunan yollar, salınan evlər, dirçələn abidələr — bunlar sadəcə tikinti deyil, milli yaddaşın yenidən qurulmasıdır. Hər yeni bina, hər ucaldılan məktəb, hər təmir olunan körpü xalqımızın bu torpağa olan sevgisinin və sədaqətinin təcəssümüdür. Zəngilanın azadlığı — mədəni irsimizin, mənəvi köklərimizin və milli birliyimizin qələbəsidir. Bu torpaq yalnız daş və torpaq deyil — xalqın yaddaşı, ruhu və gələcəyidir. Zəngilanın dirçəlişi ilə Azərbaycan ruhu bir daha sübut etdi ki, heç bir güc xalqın yaddaşını, mədəniyyətini və imanını məhv edə bilməz. Bu gün azad Zəngilanın səmasında dalğalanan bayraq təkcə dövlətimizin deyil, xalqımızın əbədi qürurunun və milli ruhunun simvoludur.

Elmi-arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Zəngilanın tarixi təxminən 1400 ilə yaxın bir dövrü əhatə edir. Görkəmli alim Həmdullah Qəzvini yazırdı ki, Zəngilan şəhərinin əsası hicri 15-ci (miladi 636-cı) ildə qoyulub. Bu fakt bölgənin qədim sivilizasiyalarla bağlılığını bir daha sübut edir. Zəngilanın hər abidəsi keçmişin izlərini yaşadır. Məmmədbəyli kəndindəki Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi (1304–1305) memarlıq zərifliyi və dini motivləri ilə seçilən nadir abidələrdəndir. Səkkizguşəli memarlıq forması və piramidalı günbəzi ilə bu türbə Azərbaycan memarlıq məktəbinin qiymətli nümunəsidir. Türbənin yaxınlığındakı Şıxbaba Qədiriyyə sufi xanəgahı (XIII–XIV əsrlər) və onun davamçılarının məzar daşları Zəngilanın dini-fəlsəfi mühitindən xəbər verir. Şərifan kəndində aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilən maddi-mədəniyyət nümunələri burada qədim şəhər tipli yaşayış məskəninin — Şəhri-Şərifanın mövcudluğunu sübut edir. Tapılmış iki qəbiristanlıq həmin dövrdəki sosial təbəqələşməni və dəfn adətlərini öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Zəngilan ərazisindəki Alban kilsələri, Tağlı körpüsü (XVI əsr), Qız qalası (Bartaz), Hacallı bürcü və Şərifan sərdabəsi kimi abidələr bu torpağın qədim mədəniyyət və dövlətçilik ənənələrinin daşıyıcısıdır.

Zəngilan 1993-cü il oktyabrın 30-da Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdi. 1 şəhər, 5 qəsəbə və 83 kənddən ibarət rayonda 45 mindən çox əhali yaşayırdı. İşğal zamanı rayonun mədəni, dini və ekoloji sərvətləri məhv edildi, Bəsitçay qoruğundakı yüzillik çinarlar kəsildi, Oxçuçay isə sənaye tullantıları ilə zəhərləndi. Məscidlər, qəbiristanlıqlar və muzeylər viran qoyuldu.

44 günlük Vətən müharibəsinin ən parlaq səhifələrindən biri məhz Zəngilanın azad olunması oldu. 2020-ci il oktyabrın 20-də Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu Zəngilan şəhərini və bir sıra kəndləri işğaldan azad etdi. Prezidentin imzaladığı sərəncama əsasən, həmin tarix “Zəngilan şəhər günü” kimi qeyd olunur. Bu gün xalqımızın qəhrəman oğullarının, şəhid və qazilərimizin şücaətinə ehtiramın rəmzidir. Zəngilan azad edildikdən sonra Prezident İlham Əliyev və Birinci xanım Mehriban Əliyeva şəhərə səfər edərək Azərbaycan bayrağını ucaltdılar. Bu, yalnız simvolik addım deyil, həm də dirçəlişin başlanğıcı idi.

Bu gün Zəngilanda genişmiqyaslı bərpa və quruculuq işləri həyata keçirilir. Müasir yollar, körpülər, məktəblər, yaşayış məhəllələri salınır. Tarixi abidələrin bərpası, mədəni irsin qorunması istiqamətində məqsədyönlü addımlar atılır.Yaxın zamanda ilk köçkün ailələrinin doğma Zəngilan torpağına qayıdışı planlaşdırılır. Bu, Böyük Qayıdışın real başlanğıcıdır. Azad olunmuş Zəngilan bu gün milli kimliyimizin, mədəni dirçəlişimizin və torpaq sevgimizin simvoluna çevrilib. Burada aparılan hər bir bərpa işi, qorunan hər bir daş parçası xalqımızın keçmişə sədaqətinin və gələcəyə inamının ifadəsidir. Zəngilan – tariximizin yenidən yazıldığı, mədəniyyətin və həyatın yenidən doğulduğu torpaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsərlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Bəzi adamlar özləri dərk edirlər ki, yazıqdırlar - bu faciədir. Bəzi adamlar isə özləri dərk eləmirlər ki, yazıqdırlar - bu artıq komediyadır.

2.

Ədəbiyyat həmişə nəyinsə qırıldığı yerdən başlayır. Düz yerdən ədəbiyyat başlaya bilməz.

3.

Mirzə Səfər: “Darvazamızı fələk vurubdu...”

 Ölməz Haqverdiyevin ölməz qəhrəmanı!..

4.

Əsl poeziya o poeziyadır ki, onun misralarını nəsrə çevirib cümlə şəklində vermək mümkün olmasın. Yəni, şeir qafiyələnmiş məqaləyə çevrilməsin.

5.

Vaqif Bayatlı: “Dənizin ortasında bir xəyal...

Ya o sənin gözlərinə görükür, ya sən onun.”

Obraz budur! Bədii-fəlsəfi düşüncə budur!

6.

Bundan daha dərin olmazlıq - müşkül işdir.

7.

Molyerin pyesinin qəhrəmanı Jurden günlərin bir günü xəbər tutur ki, o, bütün ömrü boyu, sən demə, nəsrlə danışırmış. Jurden səmimi-qəlbdən təəccüblənir və yanındakılardan “Nəsr? Bu nədir?” deyə soruşur.

İndi də yavaş-yavaş bəlli olur ki, biz başdan-başa qeyri-səlis düşüncə torunun içində imişik. Dilimizə, təfəkkürümüzə qeyri-səlis məntiq elə daxil olub ki, onsuz artıq mümkün deyil. O zaman riyazi uzlaşmaya görə belə çıxır ki, biz də müasir Jurdenlərik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Pərvanə Məmmədova-Kəlağayı – “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

İlin hər fəsli gözəldir. Kiminə bolluq fəslidir payız, kiminin ən çox sevdiyi fəsil; A.S.Puşkin, N.A.Nekrasov, Nizami Gəncəvi kimi...

Nizami Gəncəvi yazırdı: 

Əsdi xəzan yeli, payız yetişdi,

Bağların əhvalı tamam dəyişdi.

Küləklər taladı bağçanı, bağı,

Soldu al güllərin yanar çırağı.

Arxlar kənarında otlar sapsarı,

Töküldü reyhanın şux yarpaqları.

Sanki ağaclıqda odlar qalandı,

Əlvan yarpaqları alışdı, yandı.

Yaradıcı insanlar üçün də ən məhsuldar fəsildir. Onlar bu fəslin hər elementindən ilhamlanıb gözəl əsərlər yaradırlar. Parlaq və ifadəli payız tablosunda  hər kəs  fərqli şey görür. Kimdəsə gözəl və heyrətamiz, kimdəsə ən ziddiyyətli hissləri oyadır payız.

Mən payızın gəlişinə həm sevinir, həm də kədərlənirəm. Rənglərin çalarına heyran olur və bu gözəlliyin solmasını görüb qüssələnirəm. Xatirələrin soyuq yellərini xatırladan küləkləri hiss etdikcə, həyatı yarım qalmış yarpaqları, ac qalmamaq üçün ağacdakı meyvələri dimdikləyən sərçələri, dağılmış qaranquş yuvalarını, el-obasından uzaq düşən durnaları, quşları, bir zaman  ağaclarda fərəhlə, nazla yellənən yaşıl yarpaqların indi ayaqlar altında xışıldayan xəzələ dönüşünü, tükənmiş insan kimi hər an ağlamağa hazır olan buludları, heç yerə gedə bilməyən, yağışlar altında çarəsiz islanan ağacları gördükcə, kövrəklik yaranır qəlbimdə.

Bir şeirimdə fəsilləri insan ömrünə bənzətmişdim... 

ÖMRÜN FƏSİLLƏRİ

İnsanın ömründə  vardır 4 fəsil,         

Həyatın əvvəli bahardır əsil.

Yaşayıb qayğısız uşaqlığını,

Görərsən yaz kimi şıltaqlığını.

Gülüşün hər yana  şölələr saçar,               

Körpə qönçələrin  tər güllər açar.                 

Yaz yağışıtək  töküb  göz yaşın,                  

Göyqurşaqlarına qarışar başın.

Gənclik də eşqilə edib  məharət,

Bir yay fəsli kimi verər hərarət.

Hər kəsə, hamıya qaynayar qanı,

Yalnız sevdiyinə qurbandır  canı.

Aşiq qəlb isidər  məhəbbətilə, 

Əğyarı kül edər məşəqqətilə.

Bürünər qumaşa al-əlvan gəzər,

Zövq, səfasıyla həyatı bəzər.

Elə ki, gəncliyi  yetişdi sona,

Aramsız yağışlar dost olar ona.                           

Payız xəzanını ömür bəxş edər,  

Köçəri quşlartək doğmalar  gedər.

Kiminin ağacı  verər bar-bəhər,  

Kimi “yarpaq tökər”, eyləyər qəhər.

Dağların başına sis - duman gələr,

Qəlblərə dərd, qüssə, nisgillər ələr.

Qocalıq tən olar fəslin  qışına,

Cadar torpaq bənzər üz qırışına.

Üşüdər insanı bərk soyuq, ayaz.

Görünər saçları qar kimi bəyaz.

Gecələr, gündüzlər  boran, qar olar,

Bənizi, rüxsarı gül kimi solar.

İnsanın gözündə son ümid sönər.

Yaranan hər varlıq torpağa dönər.

İnsan ömründəki nisgili xatırladan payız dumanını, çənini sevməsəm də, vurğunu olduğum şəhərimi - Şəkimi qoynuna alan dağların rəng çalarını sevirəm. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam,  "Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri. Bu dəfə də "Psixologiya və Şeir" rubrikasında gözəl bir şeiri psixoloji prizmadan təhlil edəcəyik.

Şair qonağımız Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü İqbal Nəhmət, psixoloq qonağımız isə " Empat" psixologiya mərkəzinin psixoloqu, təlimçisi Şahnaz xanım Sultanlıdır.

Şahnaz xanım Təhsildə sosial - psixoloji xidmət ixtisasını bitirib və uşaq, yeniyetmə, yetişkinlərlə bağlı müxtəlif təlimlər alıb bu sahələr üzrə təlimlər təşkil edir.

Poeziya insanın sükutda gizlətdiyi duyğularını göstərən bir aynadır.

Hər sətirdə duyğular gizlənir və bu duyğular insan psixologiyasını təzahür etdirir.

İqbal Nəhmətin "Torpağıma qarışmağa gələrsən" adlı şeirinə - poeziya nümunəsinə psixoloji güzgüdən birlikdə boylanaq.

ŞEİR:

Torpağıma qarışmağa gələrsən...

Külək əsər, yağış yağar, gün çıxar,

Bir alarsan, əvəzinə min çıxar,

Əlbət bir gün yuxuların çın çıxar,

Həqiqəti danışmağa gələrsən.

O dinləyən, sən oxuyan, mən yazan,

Qismətimi qismətinə tən yazan,

Qoy bu dəfə mən uduzum, sən qazan,

Son bir dəfə yarışmağa gələrsən.

Ömür zəhər, ya baldısa deyəcəm,

Bilmədiyin nə qaldısa deyəcəm,

Bu canımı kim aldısa deyəcəm,

Yaşadınmı? Soruşmağa gələrsən.

Arzumuzu biçə-biçə ağladıq,

Döngə döndük, küçə-küçə ağladıq,

Bu dünyada küsə-küsə ağladıq,

O dünyada barışmağa gələrsən.

Xeyli vaxtdı çevirmisən üzünü,

Əyrilərə calamısan düzünü,

Ölər olsam çatdırmasan özünü,

Torpağıma qarışmağa gələrsən.

PSİXOLOQ

Xoş gördük, Ülviyyə xanım, bu maraqlı layihənizə dəvət etdiyiniz üçün Sizə təşəkkürümü bildirirəm.

Ədəbiyyat, insan ruhunun ən incə dəhlizlərini işıqlandıran güclü bir vasitədir. Şeir xüsusilə, müəllifin daxili dünyasını, çəkdiyi əzabları, ümidlərini və mənalar axtarışını ən sıx şəkildə ifadə etdiyi bir forma kimi qarşımıza çıxır. Bu təhlildə, müasir Azərbaycan lirikasından nümunə olaraq götürülmüş, ölüm, itki, nədən və barışma kimi universal temaları ehtiva edən bir şeiri psixoloji perspektivdən təhlil edəcəyik. Şeir, "xəyal" adlı bir qəhrəmanın şüur axını formasında, dərin emosional bir səfər təklif edir.

1. Bənd: Təbiət Dövrü və Psixoloji Dirçəliş Ümidi

Şeirin ilk bəndindəki "Külək əsər, yağış yağar, gün çıxar" kimi təbiət təsvirləri, təkcə fiziki dünyanı deyil, həm də psixoloji vəziyyətləri təmsil edir. Külək və yağış, həyatın çətinliklərini və emosional fırtınaları simvolizə edir. Lakin onların ardından günün çıxması, psixoloji dirçəliş və yeni başlanğıc ümidini göstərir. "Bir alarsan, əvəzinə min çıxar" ifadəsi, Kognitiv Davranış Terapiyasında (KDT) tez-tez istinad edilən "mənfi düşüncələrin yenidən qurulması" prinsipinə bənzəyir. Burada, fərd itkiləri mütləq bir son kimi yox, gələcək inkişaf üçün bir fürsət kimi qəbul etməyə çalışır. "Həqiqəti danışmağa gələrsən" sözləri isə, psixoloji səhiyyənin əsas daşlarından biri olan "etiraf etmə" və həqiqi duyğularını ifadə etmə ehtiyacına işarədir.

2. Bənd: Münasibətlərin Qarmaşıqlığı və Təslimiyyət

İkinci bənd, keçmişdəki bir münasibətin dinamikasını araşdırır. "O dinləyən, sən oxuyan, mən yazan" ifadəsi, bir vaxtlar mövcud olan uyğunluğu və qarşılıqlı anlaşmanı göstərir. Ancaq "Qismətimi qismətinə tən yazan" sətiri, bu uyğunluğun pozulduğunu və talelərin bir-biri ilə toqquşduğunu göstərir. Bu, münasibətlərdə tez-tez rast gəlinən "psixoloji uyğunsuzluq" vəziyyətini əks etdirir. "Qoy bu dəfə mən uduzum, sən qazan" ifadəsi isə, münaqişədən yorulma və sülh əldə etmək üçün öz mövqeyindən imtina etmə kimi başa düşülə bilər. Bu, həqiqətən də, terapiyada tez-tez müşahidə olunan bir müdafiə mexanizmidir – münaqişəni dayandırmaq üçün "təslim olmaq".

3. Bənd: Ömrə Nədən və Məna Axtarışı

Üçüncü bənd, şeirin emosional zirvəsini təmsil edir. "Ömür zəhər" ifadəsi, dərin bir depressiv vəziyyəti və həyatdan bezginliyi göstərir. Bu, Varoluşçu Terapiya çərçivəsində, həyatın mənasız olduğu hissinin (anomiya) güclü bir ifadəsidir. "Bilmədiyin nə qaldısa, deyəcəm" sözləri isə, həyatın sonuna yaxınlaşdıqca fərdlərin yaşadığı "psixoloği yekunlaşdırma" (life review) ehtiyacına işarədir. Bu prosesdə insan, keçmişi ilə barışmaq, etdiyi səhvləri etiraf etmək və həyatının hesabını vermək ehtiyacı hiss edir. "Yaşadınmı?" sualı isə, həyatın keyfiyyəti və dəyəri haqqında fundamental bir sorğudur.

4. Bənd: Kədərin Coğrafiyası və Transsendental Barışma

Dördüncü bənd, kədərin şəhər məkanı ilə necə birləşdiyini göstərir. "Döngə döndük, küçə-küçə ağladıq" ifadəsi, insanın psixoloji izolyasiyasını və mənəvi azğınlığını göstərir. Bu, tez-tez depressiyada müşahidə olunan "zehni dönə-dönə düşüncələr" (rumination) ilə paralellik təşkil edir. "Küsə-küsə ağladıq" ifadəsi isə, həll olunmamış münasibət problemlərinin yaratdığı dərin kədəri göstərir. Ancaq bu bəndin ən diqqətçəkən hissəsi, barışma ümidinin ölümdən sonrakı həyata qoyulmasıdır: "O dünyada barışmağa gələrsən". Bu, fərdin bu dünyada həll edə bilmədiyi problemləri transsendental (aşkın) bir səviyyəyə köçürməsi kimi başa düşülə bilər.

5. Bənd: Qırıqlıq, Ədalət və Nəhayət, Qəbullanma

Sonuncu bənd, bütün bu emosional gərginliyin yekun nöqtəsini təmsil edir. "Çevirmisən üzünü" ifadəsi, tərk edilmə və xəyanət hissini göstərir. "Əyrilərə calamısan düzünü" ifadəsi isə, ədalət və həqiqət axtarışının simvoludur. Lakin şeir, bu emosional fırtınaların hamısını "Torpağıma qarışmağa gələrsən" ifadəsi ilə başa çatdırır. Bu, psixoloji cəhətdən "qəbullanma" vəziyyətini göstərir. Fərd, nəhayət, ölümü və həyatın keçiciliyini qəbul edir. Maraqlıdır ki, şair, hətta ölümdən sonra belə, bu münasibətin davam edəcəyini göstərir. Bu, psixoloji asılılığın və ya həll olunmamış emosional bağlılığın son ifadəsi ola bilər.

Xülasə:

Bu şeir, müasir insanın psixoloji portretini çəkməklə yanaşı, eyni zamanda insanın ölümlülüyü, məna axtarışı və barışma ehtiyacı kimi universal psixoloji mövzulara da toxunur. Şeir, fərdin daxili konfliktlərindən başlayaraq, nəhayət, transsendental bir sülh axtarışına qədər uzanan mürəkkəb bir psixoloji səfəri təmsil edir. Bu səbəbdən, şeir təkcə ədəbi bir məhsul kimi yox, həm də insan psixologiyasının dərinliklərini araşdıran bir sənəd kimi dəyərləndirilə bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)