Aynur İsmayılova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Baxmaq hər zaman görmək deyil.

Bunu irəliləyən yaşlarda daha yaxşı fərqinə vardım. Heç də hər şey göründüyü kimi deyilmiş.

İnsanların etdiyi ən böyük səhvlərdən biri, həyat hadisələrinə sadəcə öz pəncərələrindən baxmaqdır. Halbuki həyatı, insanları, hadisələri, ətraf mühiti bir pəncərədən baxmaqla tanımaq mümkün deyil.

Və bizim ən böyük yanılqılarımızdan biri, hər şeyi öz baxış bucağımızla dəyərləndirməkdir.

Baxdığımız pəncərənin təmizliyindən, mövqeyindən asılı olaraq gördüklərimiz fərqli ola bilər.

Görmək üçün sadəcə göz kifayət etmir, qəlb gözü ilə görmək də gərəkdir.

Bəzən də görmək, başqasının pəncərəsindən baxmaqdır.

Çünki hər pəncərə fərqlidir — insanlar kimi.

Kiminin pəncərəsi böyük, kimininki balaca…

Kiminin pəncərəsi günəşə açılır, kimininki qaranlığa, səssizliyə.

Ona görə də kiminsə baxışını tam anlamaq üçün onun pəncərəsinin qarşısında dayanmaq gərəkdir.

Bəs sən nə vaxtsa öz pəncərədən kənara baxmısan?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Strit art incəsənəti ilə hər kəs tanışdır. Küçə rəssamlarının küçə divarlarına çəkdikləri gözoxşayan rəsmlər hər kəsi valeh edir. Hətta onlar bəzən qaydaları da pozurlar. Bir fransız rəssam Bakıda metro qatarını rəngləyib yararsız hala salmamışdırmı? Amma əlbəttə ki, bunlar istisnadır. Küçə rəssamlığı incəsənətin ən mükəmməl bir qolu olaraq qalır və qalacaq.

Murallar və qrafitlər şəhərləri canlandırır, əhalini heyrətləndirir. Bir çox strit-art yaradıcıları divarlara qeyri-leqal rəsm çəkməkdən ümumdünya şöhrətli rəssama çevrilməyəcən uzun bir yol keçiblər. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı miridei.com-a istinadən öz oxucularına küçə rəssamlarının ən yaxşılarından olan Etam Kryunu təqdim edir.

Etam Kryu

İlk olaraq sizə Etam Kryunu təqdim edirik - haqlarında ən çox danışılan küçə rəssamlarını. Bu, iki polşalı küçə rəssamının psevdonimidir. Onların çəkdikləri murallar – divar rəsmləri öz ölçülərinə görə adamı hədsiz təsirləndirir, hətta heyrətləndirir. Onlar tək Polşada deyil, bütün Şərqi Avropada gözəl izlər qoyurlar. İndi planlarında Avropanın Qərbini də bəzəyib Amerikaya üz tutmaq dayanır.

İlk vaxtlarda onlar qeyri-qanuni fəaliyyətə görə cərimələnirdilər, amma indi Polşa hökuməti rəssamlara sifarişlər verir, onlara böyük paralar ödəyir. Onlar da ölkəni, bir növ, abadlaşdırırlar. Təsəvvür edin ki, Polşaya gələn minlərcə turist Varşava, Qdansk, Xojuv, Zaqlembe, Vrotslav, Katovitse kimi şəhərlərdə xüsusi ekskursiya turlarına çıxaraq Etam Kryunun divar rəsmlərinə tamaşa edirlər.

Öz işlərində folklor motivlərinə və sürrealizmə müraciət edən rəssamlar bir işi başa çatdıranacan aylarını sərf edib hədsiz yorulurlar, bununla belə, əsla bezikmirlər. Çünki həqiqətən ortaya şedevr qoyurlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Gəlin əvvəlcə onun tərcümeyi-halını söyləyim, sonra mətləbə keçərəm. Əliyev Arif Rauf oğlu 6 sentyabr 1972-ci ildə Bakının Buzovna kəndində anadan olub. Onu Arif Buzovnalı kimi də tanıyırlar. 1979–1989-cu illərdə Buzovna qəsəbəsindəki 26 saylı məktəbdə orta təhsilə yiyələnib. 1990-1992-ci illərdə hərbi xidmətdə olub. 1993-cü ildə indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetə qəbul olunsa da, ali təhsil almaqdan imtina edib və könüllü olaraq birinci Qarabağ müharibəsinə qatılıb və Əzizbəyov adına könüllülər batalyonunda döyüşüb. Hazırda AYB-nin Xəzər (Bakı) bölməsinin sədridir...

 Bütün ömrü boyu mükəmməllik axtarışında olub və detallara olan diqqəti ilə seçilir. Fitrətdən gələn təbii analitik bacarıqlara malikdir. Hər bir vəziyyəti dərinliklə təhlil edərək, ən yaxşı qərarı qəbul etməyi bacarır. Həm də çalışqan və məsuliyyətli adamdır. Hər zaman öz üzərlərinə düşən vəzifələri yerinə yetirmək üçün səy göstərir. O, eyni zmanda planlı təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə tanınır. Həyatda nizam-intizamı sevir və hər şeyi müəyyən bir qayda ilə etməyə səy göstərir. Ətraflarındakı kiçik detalların belə fərqinə varır və bunları diqqətlə nəzərdən keçirir, bu da onun həm işdə, həm də şəxsi həyatda çox vaxt uğurlu edir...

 Müsahibələrinin birində deyir ki:- “Bir dəfə rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu tamaşadan sonra fikrimizi soruşdu. Dedim, Vaqif müəllim, bir gün siz dünyada olmayanda yolunuzu davam etdirən, anladığınızı, həyata keçirmək istədiyinizi bilməyəcək. Və siz əcaib bir teatrın əsasını qoymuş olacaqsız. Çox bəsit dünya görüşünə malik insanlar da o yoldan istifadə edib özlərini rejissor, aktyor kimi qələmə verəcəklər. Siz bunu bilib edirsiz, onlar bilmədən edəcəklər. Alim Qasımovu misal çəkə bilərəm. O, əlnən-qolnan oxuyur, ürəkdən oxuyur, halda oxuyur, başqası da Alimə baxıb onu təqlid edir, amma əslində o deyil. Qərb ədəbiyyatına münasibət də elədir. Məsələn, Rəsul Rza sərbəst şeir yazırdı. Oxuyanda görürsən ki, şeirdə hər şey qaydasındadır, şeir onda belə gəlir, quraşdırmır. Başqa misallar da var. Amma ondan sonra yazan bir çox şair qurub-düzəldib. Yəni, yaradıcılıq adamın içindən gəlməlidir...”

   O, problemləri tez bir zamanda müəyyənləşdirə və bu problemləri həll etmək üçün effektiv yollar tapa bilir. Həmçinin, səmimi və etibarlı dostdur. Başqalarına kömək etməkdən xoşlanır və bu səbəbdən də etibarlı məsləhətçi kimi tanınır. Onun özünütəkmilləşdirmə və öyrənmə arzusu böyükdür. Yeni biliklər əldə etmək və öz bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün daim çalışır. Onun özünəməxsus dünyagörüşü var...

 “Günlərin bir günü müştərilərin arasına çıxdım, bəyəndilər. Mənə təklif elədilər ki, meyxana yarışında münsif olum, amma razılaşmadım, dedim meyxanaçılarla bacarmaram. Bir müddət sonra Xırdalan məscidinin axundu Azər Sami yenidən zəng vurdu, dedi, əruzu bu xalqa yenidən çatdırmaq üçün sən lazımsan. Beləliklə, mən razılaşdım. Fikirləşdim ki, gənclərə qəzəli yenidən təqdim edim. Və mən efirdə qəzəl deyəndən sonra, sevilməyə başladım...”- söyləyir.

 Ciddi və ləyaqətlidir. Təvazökarlıq onun xarakterinin ən gözəl xüsusiyyətidir. Çox gözəl davranış qaydaları var. Özünü məclislərdə və cəmiyyət qarşısında alicənab kimi aparır. Onu aldatmaq mümkün deyil, yaxşı olar ki, onunla ünsiyyətdə özünüzü səmimi, olduğunuz kimi aparın. Yalanı, qeyri-səmimiliyi sevmir. Onun xoşuna gəlmək üçün hisslərlə yox, ağılla hərəkət edin. Ona göstərin ki, siz praktikliyi, düzgünlüyü həyatda hər şeydən üstün tutursunuz...

 Ədəbi fəaliyyətə erkən yaşlarından başlayıb. İlk şeiri  1987-ci ildə 1991-ci ildə, on doqquz yaşında ikən "Azərbaycan Gəncləri" qəzetində çap olunub. Bakıda və Abşeron yarmadasında fəaliyyət göstərən müxtəlif ədəbi məclislərin, o cümlədən "Füzuli" və "Məcməüş-şüəra" məclislərinin üzvü olub. Mütəmadi olaraq dövrü mətbuatda- "Azərbaycan Gəncləri", "Kaspi", "İki sahil", "Yol", "Olaylar", "Ədəbiyyat qəzeti", "Tək səbir", "Nəbz", "Şəhriyar" və başqa qəzetlərdə, o cümlədən "Hikmət", "Kəlam", "Ulduz", "Karvan", “Azərbaycan” jurnallarında bədii əsərləri və müxtəlif mövzulu məqalələri ilə çıxış edib. 2003-cü ildə Təbrizdə keçirilən "Şeri-tənz" beynəlxalq şeir müsabiqəsinin qalibi olub. 2010-cu ildə Urmiyyədə keçirilən "Rəzəvi" beynəlxalq şeir festivalının qalibi seçilib, 2011-ci ildən 2016-cı ilə qədər həmin festivalın türkdilli şeir üzrə münsifi, 2018–2019-cu illərdə isə 1-ci və 2-ci "Nəsimi- Şeir, incəsənət, mənəviyyat" festivalı çərçivəsində "Nəsimi məclisi" və "Bir qəzəlin şərhi" proyektlərinin müəllifi və aparıcısı olub. Şeirləri xarici dillərə tərcümə edilib və müxtəlif ölkələrin mətbuatında çap olunub. Yeddi kitab müəllifidir və bir sıra tərcümələri var...

 Deyir ki:- “Əruz da muğam kimi şah sarayından gəlmədir. Həmişə yüksək yerdə olub, xalqın yanında olmayıb. Füzuli xalqın yanında oldu nə gün gördü, amma Bahar Şirvanini Nəsrəddin Şah ailəsi ilə birgə saraya dəvət etdi, onun üçün maaş kəsdi. Əruz elitar şeirdir. Mənə elə gəlir, müasir gənclər iki qola bölünüb. Bir tərəf ifrat dərəcədə Qərbə meyllidir, digər tərəf də Şərqə meyllidir, amma utanır, özünü göstərmək istəmir, gizlənir. Sanki “Bizə ikinci dərəcəli şair kimi baxırsız” deyə onlar da görünmürlər. Sizə deyim ki, eyni şeyi mən də öz üzərimdə hiss eləmişəm, mənə də nə vaxtsa ikinci dərəcəli şair kimi baxıblar. Bu gün artıq diqqət var, dünənə qədər yox idi. Mən düşünürəm ki, əruza münasibət dəyişəcək...”

 Onunla görüş təyin edibsinizsə, hökmən vaxtında gedin. Onun aləmində görüşə gecikmək yarımçıq adamların işidir. Bəzən çox tələbkar və tənqidçi ola bilər. Onun mükəmməllik axtarışı, bəzən həddindən artıq sərt olmasına səbəb olur. Qüsurlara çox diqqət yetirir. Bundan əlavə, o, həyatdakı cılız insanlarla barışa bilmir. Bu da onda narahatlıq və stres yaradır. Riski xoşlamır və həmişə çalışır ki, riskli məsələlərdən uzaq olsun...

 “İrfani məclislər Azərbaycanda həmişə olub. Bu məclisləri adətən dünya ilə əlaqəsi olan tacirlər, imkanlı adamlar keçiriblər. Çünki həm məclis təşkil etməlidir, həm gələn şairlərə, müğənnilərə müəyyən məbləğ ödəməlidir. Sovet dövründə qarşısı alındığı üçün Qumri məclisləri keçirilirdi. Camaat evlərə yığılıb Qumrinin şeirlərini oxuyurdu. Onun İmam Hüseyn haqqında iki külliyyatı var. Bakıda, Lənkəranda möminlər bu məclisləri təşkil edib Qumrinin mərsiyələrini oxuyurdular. Bu məclislər irfani məclisin oxşarı idi. İndi bəzi yerlərdə irfani məclislər bərpa olunub. Məqsəd nədir? Bir neçə saatlıq dünya və dünyada olanlardan azad olub dincəlməkdir.”- söyləyir.

 Xülasə, haqqında söhbət açdığım Arif Buzovnalı dərin adamdır- Arifdir, müdrikdir, dərvişdir, sirri pünhandır. Bir sözlə- Ruhu yaşıl, səsi ağdır. Bunu ariflər üçün dedim...

 ...Bəli, təfəkkürün inkişafında təhsilin rolu olsa da, kökü İlahidən gəlir. Hətta alimin də təfəkkürü zəifdirsə Allahı, dünyanı dərk edə bilməz. Nəsimi deyirdi ki:

"Ey könül, həqq səndədir, həqq səndədir,

Söylə həqqi kim, ənəlhəq səndədir,

Nuri-mütləq, zati-mütləq səndədir.

Müshəfin hərfi mühəqqəq səndədir..."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə sizlərlə yenidən sevilən şair Əlizadə Nuridir. Bu dəfə:

Bu qəmlə bələkdə tanış olmuşuq-

Mən elə bu qəmlə tay-tuşam, ana.

-deyir şair. Razılaşın ki, bu şair təkrarsızdır və mükəmməldir.

Xoş mütaliələr! 

Göyə çöp daşıyan bir quşam, ana...

Bu qəmlə bələkdə tanış olmuşuq-

Mən elə bu qəmlə tay-tuşam, ana.

Yerdə yer tapmadım yuva qurmağa,

Göyə çöp daşıyan bir quşam, ana.

Sözün aynası da qırıldı bu gün...

Sonuncu ümid də vuruldu bu gün.

Dərd mənə çatınca yoruldu bu gün-

Mən tanrı dağına yoxuşam, ana...

Daha bundan belə mən kiməm, nəyəm?

Bir bəxtin əynində qara köynəyəm.

Çəmən bitirməyən, ot bitirməyən

Səhraya tökülən yağışam, ana.

Bu ipi kim çəkib çəpər eyləyib?

Şeytanın evinə səfər eyləyib...

Xaraba salana xəbər eyləyin-

Mən o xarabada bayquşam, ana.

Sənin haqq bildiyin haqq-hesab imiş,

Ölüm iynə imiş, ömür sap imiş...

İçdiyim süd imiş, ya şərab imiş-

Dünyaya gələndən sərxoşam, ana?!

“Ədəbiyyat və invəsənət”

(29.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Evin kişisi və qadını rəssamdır, övladın da incəsənətə marağı var. Demək ki, rəssamlığı seçəcək. Amma xeyir. Haqqında danışacağım əhvalat tam fərqlidir.

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Artisti Əli Haqverdiyev barədə danışacağam.  O, 29 iyul 1939-cu ildə Bakıda rəssam Həsən Haqverdiyev və Güllü Mustafayevanın ailəsində anadan olub. 1955-ci ildə Əzim Əzimzadə adına Bakı Rəssamlıq Məktəbinin qrafika şöbəsinə daxil olub. 1958-ci ildə eyni zamanda Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinə qəbul edilib.

İstisna hal kimi Əli Haqverdiyevə hər iki məktəbdə paralel oxumaq imkanı verilib. 1961-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının vokal fakültəsinə daxil olub, Şövkət Məmmədovanın tələbəsi olub. 1962-ci ildə o zamanlar Akademik Opera və Balet Teatrına rəhbərlik edən Niyazi Ə. Haqverdiyevə qulaq asıb, teatra işə qəbul edib.

Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının solisti olub. Əli Haqverdiyev bir müddət Leninqrad Malıy Opera teatrında təcrübə də keçib. O, Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu" və "Leyli və Məcnun" operalarında Həsən xanın, Nofəlin partiyalarını ifa edib. "Arşın mal alan" musiqili komediyasının qrammofon valına yazılışında (1973) Soltan bəyin partiyasını oxuyub. Əli Haqverdiyevin ən yaddaqalan obrazı "Dədə Qorqud" filmindəki Yalıncıq obrazıdır.

Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının və Teatr Xadimləri İttifaqının üzvü olub. Teatrda işləməklə yanaşı Ə. Haqverdiyev 1981-ci ildən etibarən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının vokal fakültəsində müəllim kimi çalışıb.

Filmoqrafiya

- Dədə Qorqud

- Şir evdən getdi

- Üzeyir ömrü

- Özgə ömür

Teatr rolları

1. Üzeyir Hacıbəyov — "Arşın mal alan" — Sultan bəy

2. Şarl Quno — "Faust" — Mefistofel

3. Cüzeppe Verdi — "Riqoletto" — Riqoletto

4. Cüzeppe Verdi — "Otello" — Yaqo

5. Cakomo Puççini — "Toska" — Skarpio

6. Aleksandr Borodin — "Knyaz İqor" — Qalitski

7. Jorj Bize — "Karmen" — Eskamilyo

8. Cüzeppe Verdi — "Trubadur" — Fernando

Əli Haqverdiyev 1992-ci ilin sentyabrın 14-ü dənizdə yüksək gərginlikli cərəyana qapılması nəticəsində həlak olub.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney təmsilçisi

Bu gün Güney Azərbaycandan gələn səslər rubrikasında sizlərə Quzeydə kifayət qədər tanınan Məhəmməd Çalğının “Təbriz” şeiri təqdim ediləcək. Əminəm ki, şeiri bəyənəcəksiniz. 

TƏBRİZ

I.

Hansı alverçin Babəkin qollarını satdı?

Hansı dabbağçın Nəsiminin dərisini aldı?

Hansı nanəcib cərrahın anamın dilini kəsdi?

Bizi Azəri səsləyən dilçinin başına daş düşsün

Sənin kəbinini kəsən mollanın ocağına su calanaydı

Səni tərifləyən aşığın səsi bataydı

Sən öz bacını qısqanarkən quyuya saldın

Sən öz qardaşının, bacı söyüşü eşitməsin deyə, canını aldın.

II.

Uşaqlığım qonşumuzun quzusu ilə böyüdü

Xatirələrimi otlayırdı evimizin böyründə

Bir gün,

Sallaqların quzunun başını kəsdi

Xatirələrimin başını kəsdilər sallaqların.

Bir gün,

Şirin yuxudaydım gecə yarısı

Atamı əlimdən aldın.

Bir gün,

Anam, ayaq yalın qaçırdı çörəyin ardınca qarın üstündə

Qar, anamın ayaqlarından utanırdı

Sən, utanmırdın Təbriz.

III.

Xeyir ola!

Ayna-daraq alırsan

Yaman yetişirsən Gəcilin¹ kəkəli

 qızına

Yenə kimin oğlunu yazıq eləyəcəksən Təbriz?

IV. 

Nə qədər gözəllikdə Yusifə bənzəsən də,

Nə qədər qəmin Yaqubun qəmi qədər olsa da,

Yusifin qardaşları qədər xainsən Təbriz.

V. 

Anam,

Gündüzlər sənə güllü xalçalar toxudu,

Gecələr, ayaqqabı tikdi.

Anamın,

Nə ayaqlarına başmaq geydirdin

Nə məzarının üstünə gül qoydun.

Atam,

Gündüzlər sənə alma dərdi ağacdan,

Gecələr bağ suvardı.

Atamın,

Nə ağzına bir dilim alma qoydun

Nə məzarının başında bir ağac əkdin.

Mən,

Gündüzlər sevdiyim qızları gəlin köçürtdüm yad qapısına,

Gecələr şeirlər yazdım

Mənim...

Mənim ahım səni tutsun Təbriz.

VI.

Bir gün,

İtə çörəyimi verdim

Barmağımın tuşundakı o küçənin başında.

Bir gün,

O qırmızı dağ uçurdu

Dağa kürəyimi verdim.

Bir gün,

Küçəndən keçirdim bir axşam üstü

Mənə bir göz vurdun

Sənə ürəyimi verdim.

İt,

Qapımda çörəyimi qoruyur illərdir.

Dağ,

Arxamda kürəyimi qoruyur illərdir.

İllərdir,

Ürəyimə xəncər soxursan Təbriz.

VII. 

Nə qədər səni İsfahana vermirdilər

Ayrılıq şeiri oxuyurdun hər səhər-axşam.

Nə qədər, Əmirəqız² barışmırdı Tehran ilə

Vətən şeiri oxuyurdun hər səhər-axşam.

Səni İsfahana verəndən sonra...

Əmirəqız Tehran ilə barışandan sonra...

Sənin şairliyinə nə gəldi Təbriz?

VIII.

Hansı  dildə sənə yalvarmalıyıq?

Mahnılarımızı hansı yurda köçürməliyik?

Rəqslərimizdə qollarımız göylərdə qalıb

Şeirlərimizi hansı qəbiristanlıqda basdırmalıyıq?

Bir gün, “İranşəhri”lərin arxamca hürürlər

Deyirəm, qurdun ardınca it hürər, olsun!

Bir gün, satqınların məni küçəndə döyürlər

Deyirəm, igidə yaralı gərək, boş ver!

Hər gün səni illərdir yıxırlar

Yıxılmaq ayıb olmasa da

Yıxılıb yatmaq ölümdür, Təbriz.

IX. 

Haydı!

Buxçanı bağla

Səni “Nobar hamamı”na götürürəm indi.

Keç içəri, ya Allah

Məşhədi Rəcəb səni kisələsin bir.

Oturmuşam hamamın qapısında

Bu şeirin ətəyində oturmuşam.

-Yuyundun gəldin?

Afiyət olsun.

Əlimdən tut, qıvraq ol!

Turan xanım bizi qonaq çağırıb

¹. Gəcil: Təbrizdə məşhur məkan adıdır. “Gəcil qapısı” qədim Təbrizin səkkiz darvazasından birinin adı imiş. 

². Təbrizdə məşhur məhəllə adıdıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

ANAR. BİTMİŞ ÖMRÜN BİTMƏMİŞ YADİGARI

Yusifin son kitabı barədə

Deyirlər ki, Yusif Səmədoğlu az yazıb. Bu, doğrudur. Yusifin cəmi-cümlətanı on beş, ya on altı hekayəsi, bir romanı nəşr olunub. Üç tammetrajlı bədii filmin və bir neçə sənədli filmin ssenari müəllifidir. Daha bir romanın başlanğıcını kompüterdə yaza bilib. Nə yazıq ki, əcəl əsəri bitirməyə macal vermədi. Bütün bunları bir kitabda toplamaq olar. Çox gənc yaşlarından yazmağa başlamış, Moskvada Ədəbiyyat İnstitutunda Konstantin Paustovski kimi görkəmli rus nasirinin sinfində təhsil aldığı illərdə ilk qələm təcrübələrini çap etdirmiş və ömrünün altmış üçüncü ilində dünyayla vidalaşmış yazıçı üçün bu, azdır. Həqiqətən, belədir. Amma daha böyük bir həqiqət də var: Yusif Səmədoğlu XX əsr Azərbaycan nəsrinin ən görkəmli simalarındandır. “Soyuq daş”, “Fotofantaziya”, “İncə dərəsində yaz çağı”, “Bayatı-Şiraz”, “Astana” klassik hekayə örnəkləridir. “Qətl günü” çağdaş romançılığımızın zirvələrindən, ədəbiyyatımızın şah əsərlərindəndir.

Yusifin bir neçə hekayəsi, “Qətl günü” və bitirilməmiş romanı bir kitabda – yazıçının son və ən dolğun kitabında toplanmışdır. Əgər bura ilk qələm təcrübələrindən olan və ilk mətbu hekayəsi “Qanlı çörək” hekayəsi, “Yeddi oğul istərəm” və “Səmt küləyi” ədəbi ssenariləri, məqalələri, çıxışları, müsahibələri də daxil edilsəydi, yenə də bir cild alınardı. Amma bu bir cildin bədii çəkisi bir çox başqa yazıçıların, yaxud özlərini yazıçı hesab edənlərin cild-cild kitablarından, içinə bolluca su hopdurulmuş qalın-qalın romanlarından ağır gələrdi. Çünki Yusif həqiqi yazıçı idi. Nadir istedada malik təkrarsız nasir idi. Yazıb qoyduqları da kəmiyyətcə deyil, keyfiyyətcə Böyük Ədəbiyyatdır.

“Soyuq daş”ın şairanə lirik təhkiyəsi, “Fotofantaziya”nın sərt realizmi, “Bayatı-Şiraz”ın, “İncə dərəsində yaz çağı”nın həzin, kədərli ovqatı, “Astana”nın psixoloji və ictimai siqləti 60-70-ci illərdə nəsrimizin keyfiyyətcə axtarışlarından soraq verirdi. Yusif Səmədoğlunun da, ümumən yeni nəsrimizin də zirvə əsəri – “Qətl günü” romanı oldu. Dildən-dilə çevrilən, eldən-elə gəzən bu romanı Yusif Səmədoğluna Azərbaycandan çox uzaqlarda da geniş şöhrət gətirdi. Roman “Azərbaycan” jurnalında dərc edilərkən onun haqqında ilk resenziyanı mən yazdım. Sonralar istər Azərbaycan tənqidində, istərsə də Moskva mətbuatında, xarici ölkələrdə bu əsər təhlil və təqdir edildi, ekranlaşdırıldı, səhnələşdirildi, mükafatlar qazandı. “Qətl günü” haqqında ətraflı yazdığım üçün burda dediklərimi yenidən təkrar etməyəcəyəm. “Həqiqət günü” adlı məqalənin yalnız son cümləsini bura köçürürəm: “Mənim fikrimcə, bu romanın meydana çıxması ədəbi fakt çərçivəsindən qat-qat böyük əhəmiyyətə malikdir. “Qətl günü” – müasir ədəbiyyatımızın həqiqət günüdür”.

Son bir neçə ildə Yusif yeni roman üzərində işlədiyini deyirdi, hətta romana seçdiyi adı da söyləyirdi. “Deyilənlər gəldi başa”. Hər dəfə soruşanda: “Romanın necə oldu, haçan bitirirsən?” – “İşləyirəm, işləyirəm, ciddi işləyirəm, sağlıq olsun”, – deyə qeyri-müəyyən cavab verərdi. Milli Məclisdə yanaşı otururduq və iclaslardan birində: “Roman işlədiyimə inanmırdın, – dedi və kompüterdə yazılmış kağızları göstərdi, – inandın?” “Ver oxuyum” dedim. “Bitirim, mütləq verəcəm”.

Bitirə bilmədi. Mənə göstərdiyi əlyazmasına (bilmirəm kompüterdə yazılmış mətn haqqında “əlyazması” demək olarmı) yeni səhifələr əlavə edilibmi? Bunu da bilmirəm. Hər halda indi 85 səhifəlik bir mətn qarşımdadır. Birinci səhifəsində “Yusif Səmədoğlu. “Deyilənlər gəldi başa”. Roman” sözləri yazılıb. Bu mətn mənə çatanda qəribə bir həyəcan keçirdim. Bu hiss səkkiz ay bundan qabaq – Yusifin sağalmaz xəstəliyə düçar olduğunu bildiyim vaxt keçirdiyim duyğulara bənzəyirdi. Əlbəttə, canlı insanı, həm də çox yaxın ürək dostunu, həmdəmini qaçılmaz bir qismətlə itirəcəyindən doğan dözülməz ağrını mətnin, əsərin yarımçıq qalmasından duyduğun təəssüf hissiylə müqayisə etmək olmaz. İnsan insandır, əsər – nə qədər parlaq əsər olsa da – əsər. Ancaq “Yusifin sağalacağına heç bir ümid yoxdur” sözlərini eşidəndə keçirdiyim sarsıntıyla bu mətnin bitirilməmiş və daha heç vaxt bitirilməyəcək bir roman olduğunu dərk etdiyim dəqiqələrin kədəri hardasa eyni nisgilin, eyni dərdin müxtəlif ölçülü, müxtəlif dərəcəli bəlirləri idi.

Yusif “Bu romanda son illərin hadisələri haqqında bütün demək istədiklərimi deyəcəm, ürəyimi boşaldacam” deyirdi. Niyyətini nə dərəcədə həyata keçirə bilib, demək istədiklərinin nə qədərini deməyə ömür möhlət verib, ürəyini qismən də olsa boşalda bilibmi?

Gecə yarısı romanı bu düşüncələrlə, bu duyğularla oxumağa başladım. Və tez-tez mətni vərəqləyib sonuncu 85-ci səhifəyə nə qədər qaldığını bir də, bir də yoxlayırdım. 50 səhifə qaldı, 30 səhifə, 10 səhifə... Son iki-üç vərəq keçəcək və Yusifin bu yarımçıq qalmış əsəriylə, – yazıçının ömrü əsərləridirsə, – yarımçıq bitmiş ömrüylə vidalaşacam. Yusifdən bir də heç bir yeni söz eşitməyəcəm. Yaradıcılığının heç bir yeni cəhətini tanımaq sevincim olmayacaq. Yusif nə demək istəyibsə, bu romanda ancaq bu qədər – 85 vərəqlik bir mətnlə deməyə əcəl aman verib.

Acgözlüklə səhifələri bir-bir keçirəm. Yusif istedadına xas olan təfərrüat dəqiqliyi, sənin öz gözünlə görürsənmiş kimi təsvir olunmuş və danışıqları öz qulağınla eşidirsənmiş kimi canlandırılmış personajlar. 85-ci ildə başlamış və sonrası görünməmiş sarsıntılarla, ictimai zəlzələlərlə, siyasi tufanlarla, faciələrlə, qanla, göz yaşlarıyla nəticələnmiş hadisələrin ilk hənirtisi, ilk işartıları. Sanki aləmi tarmar edəcək, silib-süpürəcək güclü bir selin hələ çox uzaqlardan eşidilən uğultusu...

Yusifin son əsərlərindəki (“Astana” hekayəsində, “Qətl günü” romanında) mistik motivlər, ümumən yazıçının mistisizmə, irrealizmə meyli “Deyilənlər gəldi başa” romanının ilk səhifələrindən açıq-aşkar sezilir. Sanki “Qətl günü”ndə Baba Kahadan əsən qara rüzgar indi də gəlib bu yeni romanın, onun iştirakçılarının başının üstündə bir kabus kimi dolaşır.

Romanda Yusif nəsrinə xas olan ikinci bir üslub gözəlliyi də var: bir yandan mətnin mistik, sehrli-əfsunlu qatı, hal anasıyla ünsiyyətdə olan, yaşı naməlum qeyri-real bir varlıq kimi təsvir edilən lal-kar Səməndərin xətti, hamının “öldü” saydığı, amma hansı irrasional müstəvidəsə diri qalmış insanların sərgüzəştləri, “Sarı hamam” rəmzi ətrafında qruplaşan süjet, o biri yandan da sırf realist boyalarla, canlı psixoloji ayrıntılarla təqdim edilən raykom katibi Cavadov, onun arvadı, sürücüsü və digər ətli-qanlı obrazlar...

Təbii ki, roman ilk növbədə müəllifin bədii fantaziyasından, təxəyyülündən doğur, amma yazıçının real həyatda gördüklərinin, yaşadıqlarının, duyduqlarının, real təəssüratlarının da bu yaradıcılıq prosesində çox önəmli payı var. “Deyilənlər gəldi başa” romanını oxuduqca Yusiflə keçirdiyimiz bəzi günlərin, saatların xatirələri canlanırdı gözlərim qarşısında: Moskva günlərimiz, Dərbənd səfərimiz, Misirə getməyimiz.

Dərbənd çox qədim tarixə malik olmaqla bərabər, həm də hansı mənadasa mistik təsir buraxan bir şəhərdir. Narınqalanın əzəməti, müasir memarlıq örnəklərinin arasında əski qala divarları, çağdaş məhəllələrin içində birdən-birə qarşına çıxan qəbiristanlıqlar, qəbiristanlıqdakı azman oğuz qəbirləri və bütün bunlarla bağlı çeşidli əfsanələr, çeşidli əhvalatlar... Dərbəndin Qırxlar qəbiristanlığı, burda başları kəsilmiş qırx islam şəhidinin basdırılması haqqında rəvayətlər və xüsusilə də bu başları kəsilmiş şəhidlərin at belində öz cənazələriyüklənmiş arabanın qarşısında çapa-çapa getmələri haqqında rəvayət Yusifə çox təsir etmişdi. “Romanın başlanğıcını burda tapdım” deyirdi. Doğrudan da, “Deyilənlər gəldi başa” romanının mətnində Dərbənd səfərimizin bəzi təəssüratları öz əksini tapıb.

Romanın mistik boyalarla aşılanmış birinci fəsli “Sarı hamam” adlanır. Bu fəsil bitirilmişdir, “Luksor” adlanan ikinci fəsil isə yarımçıq qalmışdır. Romanın yazılmamış mətni məhz burda qırılır. Əsərin birinci fəslində lal-kar və yarımistik bir obraz kimi təqdim olunan Uçqunlu Səməndər “Luksor” fəslində tamam başqa qiyafədə görünür. Nə laldır, nə kar, kənddə deyil, şəhərdə yaşayır, indi də Moskvaya gəlib, ordan Misirə uçmağa hazırlaşır. “Luksor” fəslindəki Səməndərlə “Sarı hamam”dakı adaşının nə əlaqəsi var? Bunlar eyni, ya ayrı-ayrı adamlardır? Bəlkə müəllif fantaziyasıyla bu iki (yaxud bir) Səməndər nə şəkildəsə bir-birini tamamlayırmış? Daha heç vaxt bunları bilə bilməyəcəyik. Çünki Yusif son romanının bütün memarlıq planını, süjet ardıcıllığını, bədii və fəlsəfi niyyətini öz beynində qəbrə apardı. Biz yalnız mətnin kağızda həkk olunub qalanlarına qane olmalıyıq. “Luksor” fəsli tam realist səpkidə başlayır, amma yadımdadır, Misirdə Yusiflə Luksor şəhərinin xarabalıqlarını dolaşarkən bu qədim insan məskənində fironların heykəlləri, sütunlar, qala divarlarında əcaib məxluqların təsviri Yusifə vaxtilə Dərbənddə gördükləri kimi təsir etmişdi. Və Səməndər Uçqunlunu Luksora gətirib çıxaran müəllif, yəqin, personajına orda özünün keçirdiyi hissləri aşılayacaqdı. Nə yazıq, nə yazıq ki, amansız ölüm Yusifi bizdən ayırdı, ədəbiyyatımız başlanğıcı belə maraqlı şəkildə yazılmış dəyərli bir romandan məhrum oldu. Nə etməli? Olacağa çarə yoxdur.

Böyük italyan bəstəkarı Cakomo Puççiniyə həsr olunmuş bir televiziya filmi var. Film belə bir epizodla bitir: teatr səhnəsində Puççininin son operası oynanılır. Birdən hadisələrin gərgin və musiqinin ən şirin yerində orkestr dirijorun işarəsiylə susur, səhnədəkilər yerlərində durub qalır. Dirijor üzünü tamaşaçı salonuna tutaraq deyir: Partituranın bu yerində qələm maestro Puççininin əlindən düşmüş, o, vəfat etmiş və opera yarımçıq qalmışdır.

Yusifin kompüterində saxlanmış yarımçıq romanının son – 85-ci səhifəsindəki axırıncı cümlə belədir: “Bütün bu bəlalara, ağrıya, zillətə tab gətirmiş adama daha bundan sonra Tanrı pisinə heç nə qıymaz”.

Bu yerdə Yusif Səmədoğlu kompüterində üç nöqtə qoymuş və illərlə beynində, qəlbində gəzdirdiyi son əsərinə daha bir kəlmə də əlavə edə bilməmişdir.

Müdrik insanlardan biri demişdir: “Ölümsüz işlər görən adamların ölümləri həmişə vaxtsız ölümdür”.

Vaxtsız ölüm Yusifi aramızdan apardı. Şərəfli, mənalı, dolğun və xalqımız, ədəbiyyatımız üçün son dərəcə faydalı bir ömür sürmüş Yusif Səmədoğlunun bitmiş ömründən bitirilməmiş bir yadigar qalan “Deyilənlər gəldi başa” romanı ilk dəfə olaraq oxuculara təqdim edilir.

Allah sənə rəhmət eləsin, Yusif, qəbrin nurla dolsun.                                     

                 (3 dekabr, 1998)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Qarabağın qədim torpaqlarında – Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində, Xaçınçayın sol sahilində yerləşən Gəncəsər monastırı (Qandzasar) Azərbaycanın qədim dövlətlərindən biri olan Qafqaz Albaniyasının dini-mədəni mərkəzlərindən sayılır. XIII əsrə aid edilən bu abidə həm memarlıq özəllikləri, həm də daşıdığı tarixi-etnik izlər baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.

Monastırın baş kilsəsi – Müqəddəs İohann Kilsəsi, Xaçın knyazı Həsən Cəlal Dəvlənin göstərişi ilə, daha əvvəlki bir kilsənin yerində inşa edilmişdir. Tikinti işləri 1216-cı ildə başlanmış, 1238-ci ildə tamamlanmışdır. Kilsənin inşasına dair məlumatlar daş üzərindəki epiqrafik yazılarda yer almış və bu abidənin Həsən Cəlalın anası Xorişə Xatunla birlikdə inşa etdirdiyi təsdiqlənmişdir.

Kilsə xaçvari-günbəzli kompozisiyaya malik olub, səliqəli kəsmə daşlardan tikilmişdir. Mərkəzdə ucaldılmış hündür barabanlı günbəz, 4 iri və 4 kiçik pəncərə vasitəsilə interyeri işıqlandırır. Kilsənin çöldən və içəridən örtüyü kirəmit plitələrlə tamamlanıb. Salonun qərb tərəfinə birləşdirilmiş kvadrat planlı iri zal və onun üstündəki səkkiz sütunlu rotonda isə memarlıq baxımından diqqətçəkici detallardır. Stalaktitli tağ-nervyurlar və çətirvari dam örtüyü monastırın incəliklə işlənmiş üslubunu nümayiş etdirir.

Memarlıq bəzəklərində mifoloji simvollar, oyma naxışlar, heyvan və quş fiqurları, eləcə də Elxani dövrünə aid ornamentlərə rast gəlinir. Qərb divarındakı iri xaçda İsa fiquru Turani tipdə, monqol hörükləri ilə, ətrafındakı apostollar isə türk-monqol papaqları ilə təsvir olunmuşdur. Bu detal Elxanilər dövrünün təsirini göstərməklə yanaşı, Gəncəsərin türk-müsəlman təsir mühitindən qidalandığını sübut edir.

Monastırın ətrafında Həsən Cəlal və onun nəslindən olan Alban hökmdarlarının, ruhanilərinin qəbirləri yerləşir. Lakin XIX əsrdən başlayaraq bu alban abidəsi erməni qriqoryan kilsəsi kimi təqdim edilməyə çalışılıb. 1836-cı ildə çar I Nikolayın fərmanı ilə Alban Apostol Kilsəsinin ləğv olunması, onun erməni qriqoryan kilsəsinə tabe etdirilməsi bu prosesin əsasını qoydu.

Tarixçilər bildirirlər ki, 1828-ci il Türkmənçay və 1829-cu il Ədirnə müqavilələrindən sonra ermənilərin Qarabağa köçürülməsi ilə erməniləşdirmə prosesi başlandı. Bu abidələr üzərindəki epiqrafik yazılar silinib, yerinə erməni dilində uydurma yazılar və xaçdaşlar əlavə edilib. Halbuki Gəncəsər alban memarlığının özünəməxsus elementlərini – türklərə məxsus qurbangah əsası, yerli ornamentlər və memarlıq texnikası ilə bu saxtakarlığı inkar edir.

Azərbaycan tarixçiləri qeyd edirlər ki, Gəncəsər təkcə dini ibadətgah deyil, həm də qədim türk tayfalarının mədəni irsidir. Gələcəkdə bu abidələrin tarixi-mədəni statusu bərpa edilməli, turizm və tədqiqat mərkəzinə çevrilməlidir. Çünki bu tikililər artıq sadəcə məbəd deyil – xalq yaddaşının, milli kimliyin daşlaşmış salnaməsidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı 3 gün dalbadal Təranə Dəmirin 11 yeni şeirini sizlərə təqdim edir.

1.

Bir zamanlar başı buxara papaqlı,

ayağı çarıqlı, əli əsalı kişilər vardı,

Üst-başları tütün qoxuyardı,

Ovucları qabar-qabardı.

Doqqazın başına yığışardılar hər gecə,

Biz də onların başına.

Onlar davadan, frontdan danışardılar,

Biz də daş üstündə oturub qulaq asardıq

 bu şirin nağıllara, yuxu gözümüzdən tökülüncə.

Yayın istisində də başlarından çıxarmazdılar papağı,

Addım səslərindən tanıyardılar gələn qonağı...

Onlarçun çörək Tanrıdan irəliydi,

Hərəsi bir evin dirəyiydi

mən tanıyan kişilər,

Torpaqla, daşla,

əkinlə, xışla oynayan kişilər.

Saçımızı sığalsız, gecəmizi  nağılsız qoymazdılar,

Səhərlər mala, heyvana durardılar,

Oğula, uşağa qıymazdılar.

Sonra illər göz qırpımında uçub getdi,

 Doqqaz ağzına yığışan kişilər yavaş-yavaş bu dünyadan köç etdi –

Başında papaq, ayağında çarıq, əlində çəlik.

Yavaş-yavaş yollar  yiyəsiz qaldı, sonra  kənd,

Sonra hasarlar böyüdü, sonra adamlar.

Sonra qapılardan kilid, ürəklərdən daş asıldı,

Uçulub  dağıldı  söykəndiyimiz divarlar,

Köhnə nağıllar  pozuldu,

Təzə nağıllar yazıldı –

İçində həsrət, ayrılıq, xəyanət, göz yaşı, minnət.

İnternet sevdalar doğuldu boşluğun içində –

Rəngsiz, ürəksiz, qolsuz, qanadsız, şikəst...

Məhəbbət  dolu  məktublar  yazılmadı  daha,

Ürək döyüntüsündən keçmədi  boğazdan yuxarı  mesajlar,

Söz verib söz almadı heç kəs,

Heç kim tələsmədi  görüş  yerinə,

Sabaha  çıxmadı bu gün doğulan xəyallar…

Nöqtələr, nidalar, suallar!!

…Bir zamanlar başı buxara papaqlı, ayağı çarıqlı,  əli  əsalı  kişilər vardı.

Üst-başları  tütün qoxuyardı,

Əlləri qabar-qabardı...

2.

Qaranlığı yenə  pusur adamı,

Qılınclayır, asıb, kəsir adamı,

Gözlərinin fəhmi basır adamı,

Vaxt da keçmir bu  gecənin  baxtından.

Hamı səndən  bir yuxuycan uzaqdı,

Dünya  yatıb, bircə  dərdlər  oyaqdı,

Kim duyacaq  harayını  bu vaxtı,

Kim salacaq bu  gecəni   atından? 

Ağrıların  hücum  çəkir  üstünə,

Həsrət  adlı  zülmət  çökür  üstünə,

Qaramatın  yenə tökür  üstünə,

Hünərin var çıx gecənin altından.

3.

Nənəmizin ətəyindən,

anamızın kötəyindən tutub yeriyən qızlardıq.

İncinincə  bir  ovuc sığala,

 bir şirin qoğala kiriyən qızlardıq.

Yayda torpağa, qışda palçığa  batardıq,

Nağıl-nağıl, noğul-noğul boy atardıq.

Vətən   kəndimizdi,

Kür qırağıydı, bərəmiz, bəndimizdi.

Güyümlə su daşıyardı,

İnək sağardı, nehrə çalxayardı 

Başı yaylıqlı  qadınlar,

Biz də dallarıyca  düşərduk,

Yerlə, Göylə əlləşərdik.

Yanaqlarımızı öpüş,

Dodaqlarımızı  gülüş aparardı,

Bir qucaq  sevgimiz  vardı.

Ürkək  idik, qorxaq  idik,

Uşaq  idik.

Gözümüzdə  qəhrəman idi  odun yaran, yer  belləyən  atalar.

Nə çörək  dərdimiz vardı,nə paltar.

Daşa, divara dırmaşardıq,

Bir  ovuc  ərik üstə

hasar-hasar  dalaşardıq.

Bantımızdan tanıyardıq  bir-birimizi

uzaqdan,

Qorxmazdıq qardan, sazaqdan.

Dostumuzdu  İtlər, pişiklər,

Toyuqlar, cücələr,

Ağaclar, sərçələr..

Dincliyimiz yoxdu,

nə olsun ki, topumuz, gəlinciyimiz yoxdu,

Bəxtəvərdik,

Ən çox Novruzda  sevinərdik...

...Sonra  bir  gün ...

Sonra   bir   gün  qonşunun oğlu qonşunun qızına vuruldu ..

və bir   göz  qırpımında  uçulub dağıldı  uşaqlığımız,

qırıldıq...

Sonra yollar boşaldı,

Sonra hasar başı.

Əvvəlcə  ayrılıqlar başladı,

sonra göz yaşı, 

Sonra bütün  bütlər  çiliklənib töküldü,

Sonra xəyanətlər  başladı  hər addımbaşı,

Yekəldik…

...Sonra gəlin köçdü, ana oldu  bütün  hörüklü  qızlar,

Yaxası tut ləkəli, ovucu ərikli qızlar –

Ürəklərində həsrət, gözlərində bulud,  çiyinlərində  əzab, baxışlarında  intizar ...

...Nənəmizin ətəyindən,

Anamızın kötəyindən tutub  yeriyən qızlardıq...

İncinincə bir ovuc sığala, bir şirin qoğala  kiriyən qızlardıq...

Bir nağıla  aldandıq…

4.

Qorxma, bu  hələ son deyil,

Hələ bir az yolumuz var.

Gedirik qonşuya acıq,

Sağımız var, solumuz var.

Göydə Odu, Yerdə bizik,

Xeyirdə O, şərdə bizik,

Bir nağıldı, bir də bizik,

Şahımız var, qulumuz var.

Dünya bizi çəkir  hələ,

Dizimizi  bükür hələ,

Buna da min şükür, hələ

Danışmağa  dilimiz var.

Haqq yoxdusa, hesab nədi?

Sevgi varsa, əzab nədi,

Hər işimiz  tərsinədi,

Ağıllımız, dəlimiz var.

Heç kəs  düşünmür sabahı,

Hər baş götürmür  papağı,

Yoxdu  şeytanın günahı,

Hər  bəlada əlimiz var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)

Nizami Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bahəddin Salmanın "Onun tanrısı burdaymış" hekayəsi haqqında bir neçə cümlə

Gəlin bu hekayəyə elə yanaşaq ki, onu bir laboratoriya masasında deyil, ruhun bir vitrini önündə çözək. Burada bədii, poetik, metaforik təhlil əsas olacaq – sanki Bahəddin Salman bu mətni yazmayıb, onu bir yaradan nəfəsi ilə üfürüb, biz də onu içimizdə daşıyırıq.

Hekayənin qəlbi, təmrin nöqtəsi, o açıq deyilməyən “ah” – siyirtmədə gizlədilmiş bir Tanrıdır.

"Tanrım, sən bu siyirtmədəsən".

Əgər Tanrı göydə yoxdursa, əgər Tanrı ürəkdə yoxdursa, əgər Tanrı insanın əllərindən çəkilibsə, nə qalır? Bir siyirtmə. Taxtanın, tozun, qaranlığın içində qapanmış bir Tanrı. Sanki Kuçinski öz inancını, ümidini, Tanrı ilə bağlı nə varsa, bir çəkməcəyə basıb kilidləyib. Bu bir dəfn mərasimidir, amma ölü bədən yox, Tanrının xatirəsidir.

Hekayədəki ən təmiz sevgi cümləsi budur:

“O da mənim kimi eybəcərdi… Mənim qardaşımdı…”

Bu cümlə oxucunun ürəyinə dəyməlidir. Çünki bu, bir insanın bir iti sevməsi deyil. Bu, öz eybəcərliyini başqasının üzərində görüb onu qucaqlamasıdır. Bəlkə də həyatında ilk dəfə nəyəsə “mənimki” deyə bilər Kuçinski. Və nə ironiyadır – bu “nəyəsə” bir gözlü, quyruqsuz, dəli bir itdir.

Bu cümlə insanlığın müflisliyinə tənədir, çünki insanlıq ona “qardaşım” demədi. Amma o, heyvana dedi.

Milçək bu hekayədə əşya deyil, səsdir. Amma hansı səs?

Vicdan səsi deyil – çünki vicdan artıq yoxdur.

Tanrı səsi də deyil – çünki Tanrı siyirtmədədir.

Bu, xatirələrin, keçmişin, ölən ümidlərin cingiltiləridir. Milçək öldürülməlidir. Çünki keçmiş xatırlanarsa, dəli olmaq asandır.

Milçək səsini susdurmaq – ruhi sükunət yaratmaq deyil, əksinə ölümə susamaqdır.

Bahəddin Salmanın sənətkarlığı burada zirvəyə çatır. Adi bir milçəkqıranı o, bir öldürmə icazəsinə, Tanrının yerini alan simvola çevirir.

Kuçinski milçəyi öldürmək üçün bu əşyanı əlinə alır, sonra isə insanı öldürür.

Burada dərin bir metafora var:

Əgər insan səsini kəsmək istədiyi milçəklə insanı eyni yerə qoyursa, bu, artıq sadəcə ruhi xəstəlik deyil. Bu, dünya ilə bağları qırılmış insanın Tanrıya qarşı qiyamıdır.

İnsanı milçək sayan bir varlıq artıq Tanrının yerindədir.

Sanitarın başına gələnlərdən sonra Kuçinskinin dediyi o söz var ha…

“Sakitləşdim.”

Bu söz, qanın səsini susdurmur. Bu söz bir insanın Tanrıya çevrilmək istədiyi anın dəhşətidir.

“Sakitləşdim” – yəni “qarşımdakı düşməni yox etdim”, “mən özümə Tanrı oldum”, “hakimiyyət mənim əlimdədir”.

Bu təkcə sanitarın ölümü deyil. Bu, vicdanın basdırılması, bəşəriyyətin içindəki ilahi səsin boğulmasıdır.

Bu cümləni sanitar deyir. Elə-belə, yarızarafat, yarıciddi.

Amma bu cümlə hekayəni qıfıllayır.

Çünki doğrudan da Kuçinskinin Tanrısı orada – o otaqda, o siyirtmədədir. Bəlkə də daha heç yerdə deyil.

O Tanrı artıq səmavi deyil.

O Tanrı artıq mərhəmətli deyil.

O Tanrı artıq qulaq asmır, əfv etmir, təsəlli vermir.

O Tanrı bir otaqda unudulmuş əlyazma kimidir. Və bu unudulma, bu qapanma – Tanrının yoxluğu deyil, Tanrısızlığın özüdür.

Bu hekayə bir sual qoyur:

Əgər insanın içindən Tanrını çıxarsaq, nə qalır?

– Bir siyirtmə.

– Bir milçəkqıran.

– Bir də "sakitləşdim" deyən adam.

Bahəddin Salman demir ki, insan Tanrısız qalanda mütləq cani olar. Amma deyir ki, Tanrının yoxluğu artıq bir fəlakət yox, bir vərdiş olanda, fəlakət sakitləşmə halına çevrilər.

Bu hekayənin sonunda Tanrı göydə yox, çəkməcədə yatır. İnsan isə yer üzündə deyil, ruhunun zirzəmisində gəzir. Kuçinskinin içindəki Tanrı artıq dua eşidən deyil – o, unudulan, toz basan bir əşyadır. Bahəddin Salman bizə səssiz bir fəryad buraxır: insan Tanrını unutduğunda, içindəki mərhəməti də yavaşca siyirtməyə qıfıllayır. Və o qıfıl açılmadıqca, insanlıq daha çox səssiz qətllərin, sakitləşmiş cinayətlərin dünyasına çevrilir. Necə deyərlər, bu hekayə bir dua kimi başlayır, lənət kimi bitir.

Amma son olaraq Bahəddin Salmana 2-3 nəsihət xarakterli fikirlər bildirməyi də ədəbi prosesin sürətlənməsi üçün özümə borc bilirəm. Səssizlik bəzən cəmiyyətin ən güclü hayqırtısıdır. Danışmaq istəyən bir nəfər, susmağa razılaşmış min nəfərlə təkbaşına vuruşur. Laqeydlik, bir xalqın gündəlik geydiyi ilk libas ola bilər. “Yer yoxdur” bəhanəsi, əslində “qorxuram” etirafının karnavala çevrilmiş formasıdır. Empatiya yer istəyəndə, insanlar gözlərini pəncərəyə dikirlər. Hərə bir küncdə rahat oturub, başqasının sıxıntısına yer ayırmamaqla özünü qoruduğunu sanır. İnsanların susqunluğu, zorakılığın ən sakit formasına çevriləndə hekayələr boğulur. Bəzən bir qadının ayağa qalxması, yüz kişinin otura-otura məğlub olmasından daha böyük cəsarətdir.

Bu hekayədə heç kim qəddar deyil — hamı sadəcə qorxur, amma qorxduğunu da demir.

Əgər bir səs qalxmırsa, bu o demək deyil ki, heç kim içində qışqırmır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.07.2025)