“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız. Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.                           

Hər bir uğur zirvəsinə çatmış insanın öz spesifik, özünəməxsus uğur yolu olur. Amma bu yolları qət etmə maneralarından ən aparıcı xüsusiyyətləri seçməklə ümumi, oxşar bir uğur formulu yaratmaq mümkündür.

Hər bir kəs uğur qazanmaq istəyir. Kim istəməz yaxşı işi, gözəl güzəranı, kifayət qədər varidatı, nümunəvi ailəsi olmasın? Bütün bunların kökündə də öz uğur hədəfini düzgün vura bilmək dayanır.

Bu gün dünyanın lider dövləti olan ABŞ-da böyük bir şirkətə işə düzəlmək üçün öz CV-ni təqdim edən kefi kök bir gənclə səfalət və fəlakət girdabında boğulan Somalidə bir tikə çörək üçün istənilən ağır zəhmətə qatlaşmağa razı olan ac-yalavac bir gənc arasında yerlə-göy qədər fərq vardır, düzdür. Bu fərqi ayrı dövlət quruluşları, ayrı iqtisadi vəziyyətlər, geosiyasi ənənə və digər faktorlar zəruri edir. Amma bu gənclərin hər biri uğura can atır, bax uğur hədəfini bacarıqla vurmaq istəyi bu gəncləri haradasa birləşdirir.

Uğurun formulu nədir? Bayaq verdiyimiz sualı bir qədər də araşdıraq.

İlk öncə düzgün olan hədəfi seçmək lazımdır. Sənin biliyinə, qabiliyyətinə, sosial vəziyyətinə, mövcud şəraitə, perspektivlərinə hesablanmış ən düzgün olan uğur hədəfini seçə bilmək başlıca şərtdir. Düzgün seçim, ona uyğun düzgün planlaşdırma, qətiyyətlə, inadla irəliləmə.

Mən indiyədək müxtəlif elmi mənbələrə müraciət edərkən bir neçə maraqlı uğur formulası ilə tanış olmuşam. Onlardan biri məşhur amerikalı psixoloq və kouç Marta Bekin formulasıdır. Bu formula rast gəldiyim ən bəsit, ən rahat, ən yaddaqalan formula olduğu üçün ilk olaraq oxucularıma onun barəsində danışmaq istəyirəm.

Marta Bek tövsiyə edir ki, uğur qazanmaq üçün özünüzü elə aparmalısınız ki, sanki sizə heç bir uğursuzluq təhlükəsi yoxdur. Bundan sonra isə sizi qarşıda üç addım gözləyir:

 1. Birinci addım susmaqdır.

Nə? Susmaq? Bəli, bəli, məhz susmaq!

Şəxsi problemləriniz, gələcək plan və perspektivləriniz barədə heç vaxt dostlarınızla, digər yaxınlarınızla danışmayın. Bununla siz özünüzü həm başqalarının ziyanlı məsləhətlərindən sığortalayacaqsınız, həm də uğursuz insanların həyatlarının acı əhvalatlarını eşidib yolunuzdan sapınmayacaqsınız.

 2. İkinci addım əzmlə çalışmaqdır.

Tənbəllik, qətiyyətsizlik sizə yad olmalıdır, arzularınız üçün gücünüzü tam səfərbər edib çalışmalısınız, dözümlü, qətiyyətli, əzmli olmalısınız. Hər gün məqsədə doğru kiçik olsa belə bir addım atmalısınız.

 3. Üçüncü addım oynamaqdır.

Oynamaq? Uğur formulasından danışarkən hansı oynamaqdan söhbət gedə bilər?

Monoton, ağır iş istənilən insanı əvvəl-axır yorur. Yorğun halda işləmək isə həm kəmiyyətə, həm də keyfiyyətə mənfi təsil göstərir. Elə ki yorulduğunuzu hiss etdiniz, dərhal işdən ayrılıb fasilə edin və oynayın. Amma söhbət ənənəvi stolüstü oyunlardan, yaxud indi stixiya şəklini almış kompüter, mobil telefon oyunlarından getmir. Söhbət təxəyyül və düşüncə oyunundan gedir. Arzuladıqlarınızın hamısının xəyalınızda rəsmini çəkin. Özünüzə arzular kollajı düzəldin. Xəyalən arzularınıza qovuşun. Bu, sizə o qədər stimul verəcək, sizə o qədər enerji bəxş edəcək ki. Bax bu enerjini hiss edəndə isə yenidən öz uğurunuza doğru addımlamağa davam edin!

Marta Bekin uğur formulası cəmi bu üç addımdan ibarətdir və qeyd edim ki, məşhur psixoloq bu uğur formulasını öz şəxsi yaşantıları, keçdiyi uzun və təlatümlərlə dolu yola istinadən yazıb.

Və dərhal da bir insanın həyat təcrübəsindən yaranan fərdi uğur formulası nümunəsindən sonra sizə minlərlə insanın həyat təcrübəsindən yaranan kollektiv uğur formulu nümunəsi təqdim etmək istəyirəm. Çünki, əziz oxucu, biləsiniz ki, uğurlu insan olmaq, lider olmaq təlimlərinin hamısı, ümumən bütün motivasiya ədəbiyyatı ya bir nəfərin öz şəxsi həyat təcrübəsinə əsaslanan avtobioqrafik səciyyə daşıyır, ya da bir neçə nəfər barədə olan araşdırmalardan qaynaqlanır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2024)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Muhammad Yunus 1940-cı ildə Banqladeşdə (o vaxt Şərqi Pakistan) anadan olmuşdu. Uşaqlıqdan elmə maraq göstərən Yunus iqtisadiyyat üzrə təhsil aldı və doktorluq dərəcəsini ABŞ-da Vanderbilt Universitetində tamamladı. O, təhsilini başa vurduqdan sonra vətəninə qayıdaraq Çittaqonq Universitetində müəllim kimi işləməyə başladı.

1974-cü ildə Banqladeşdə böyük bir aclıq baş verdi. İnsanlar çarəsizlik içində idi, Yunus isə professor kabinetində iqtisadiyyat nəzəriyyələrini tədris edirdi. Bu vəziyyət onu dərindən təsirləndirdi. Yunus düşünürdü ki, nəzəriyyələr real həyatda insanlara kömək edə bilmir. Bir gün o, universitetin yaxınlığındakı kəndə getdi və yoxsulluğun səbəblərini anlamağa çalışdı.

İlk Addım: 27 Dollar

Yunus kənddə dolaşarkən, bambukdan stul hazırlayan bir qadınla tanış oldu. Qadın çox kiçik məbləğlərdə pul borc alaraq işini davam etdirirdi, amma yüksək faizlər ödəyirdi. Yunus bu qadına və ona bənzər digər 42 insana cəmi 27 dollar borc verdi ki, onlar yüksək faizli borclardan qurtula bilsinlər. Bu, onların həyatını dəyişdi.

Bu təcrübə Yunusa göstərdi ki, yoxsul insanlara verilən kiçik miqdarda pul onların həyatını tamamilə dəyişə bilər. O, banklara müraciət etdi ki, yoxsullara kredit versinlər, amma banklar yoxsulları etibarlı borcalan kimi görmürdülər.

Grameen Bankın Yaranması

Muhammad Yunus vəziyyətin dəyişməyəcəyini görüb 1983-cü ildə öz bankını — Grameen Bankı (kənd bankı) qurdu. Bankın əsas prinsipi yoxsul insanlara, xüsusən də qadınlara kiçik məbləğlərdə faizsiz və ya çox aşağı faizli kreditlər vermək idi. Yunusun məqsədi yoxsulluğu azaltmaq və insanlara iqtisadi müstəqillik qazandırmaq idi.

Niyə Xüsusilə Qadınlar?

Yunus inandı ki, qadınlar maliyyə yardımını ailələrinin və uşaqlarının yaxşılığı üçün daha səmərəli istifadə edirlər. Grameen Bankın kreditlərinin 90%-dən çoxu qadınlara verildi və bu, ailələrin həyatında inqilabi dəyişikliklərə səbəb oldu.

Uğurun Böyüməsi

Grameen Bank illər keçdikcə yalnız Banqladeşdə deyil, dünyanın müxtəlif yerlərində tanındı. Yoxsullar arasında borcun geri qaytarılma faizi 97%-dən yüksək idi — bu, ənənəvi bankların nəticələrindən daha yaxşı idi! Bank sadəcə maliyyə yardımı etmirdi; insanlara iş qurmaq, təhsil almaq və gəlir mənbələri yaratmaq üçün ilham verirdi.

Nobel Mükafatı

2006-cı ildə Muhammad Yunus və Grameen Bank Nobel Sülh Mükafatına layiq görüldü. Nobel Komitəsi, Yunusun yoxsulluğa qarşı mübarizədə "dayanıqlı inkişaf üçün sosial biznes modelini" təşviq etdiyini qeyd etdi.

Bugün Grameen modeli yüzlərlə ölkədə tətbiq edilir. Mikromaliyyələşdirmə konsepsiyası dünyada milyonlarla insanın yoxsulluqdan çıxmasına kömək etdi. Muhammad Yunus isə bütün dünyada sosial biznesin və inklüziv maliyyələşdirmənin atası kimi tanınır.

Dostum, bir dərs də buradadır:

Yunus göstərdi ki, hətta ən kiçik hərəkətlər böyük dəyişikliklər yarada bilər. O, milyonlarla insana sadəcə pul deyil, ümid və ləyaqət verdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2024)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qəza xəbərini aldım və ancaq bir anlıq içimdəki bütün dərin boşluğu hiss etdim. Tanrı bu dünyaya öz iradəsini yerləşdirmişsə, o zaman niyə bu qədər iztirab, bu qədər əzab var? 

İnsan heç vaxt bu qədər güclü ola bilmir; onun hər bir addımı, hər bir arzusu sonunda ölümün kölgəsində özünü itirir. Mən də, həmin təyyarə kimi, bir neçə saat əvvəl göylərə yüksələn, həyatını böyük ümidlərlə qurmağa çalışan bir varlıq idim. Amma anlar sonra hər şey yox olur, yoxluğa qarışır.

Nə qədər acı olsa da, bəlkə də bu, həqiqəti anlamaq üçün bir yoldur. Dostoyevski deyərdi ki, biz insan olaraq öz əzablarımızla tanış olmalıyıq ki, bilək, ruhumuz əslində nəyə qadirdir. Ölüm, faciə və iztirab bir növ sınaqdır. Həlak olanların hamısının taleyi, artıq gözləntilərdən, ümidlərdən və arzularından çıxıb bir başqa aləmə doğru yol almışdır. Amma biz, sağ qalanlar, bu qəzadan sonra yalnız bir suala cavab tapmalıyıq: "Nə edəcəyik?"

Bir tərəfdən də baxanda, həyat yalnız iztirabın içində anlam tapar. Ölü yazarlardan biri bu iztirabların mütləq olaraq insanın təbiətinin bir hissəsi olduğunu vurğulardı. Bəs, biz bu təbii və mənəvi dünyada nə qədər iztirab çəkib, necə yüksəlməliyik? Təbiətin bizə qarşı soyuq, sərt və məsafəli olmasına baxmayaraq, biz yenə də bu həyatda qalırıq, suallar veririk və öz cavablarımızı tapmağa çalışırıq. Amma təbiət, o soyuq və sükut içində, cavabsız qalan bizə sadəcə bir dərs verir: həyat nə qədər mürəkkəb olsa da, bizdən asılı olmadan təbiət özünü yenidən quracaq, bəlkə də bizə verilən bu azacıq "həyat" hədiyyəsinin dəyərini hər an daha yaxşı dərk edəcəyik.

Nəticə etibarilə, təbiət heç vaxt sarsılmır, amma biz insanlar ölümdən, iztirabdan, qəzalardan qorxuruq. Bu, təbiətin, öz ritmi ilə, bizə verdiyi dərsdir: bu dünyada hər şeyin sonsuz dövrü var və biz yalnız bu dövrün kiçik bir anında varlıq göstərə bilirik. Amma hər bir ağrı, hər bir itki, hər bir faciə, təbiətin bu böyük dövrü içində bir nöqtədir; və biz, bu nöqtənin içində, özümüzü tapmağa, öz əzablarımızla və kədərimizlə var olmağa çalışırıq. Bu, yalnız bir keçid deyil, əslində varlığın özü ilə üzləşməyimizdir.

Bu məqamda, Prezidentin matəm sərəncamı, bu qəzanın qarşısında ölkəmizin kollektiv hissini və kədərini rəsmi şəkildə təsdiqlədi. O sərəncam, sadəcə rəsmi bir əmr deyil, həm də bizim üzləşdiyimiz bu faciəni birləşdirən, xalqımızı ruhən bir araya gətirən bir çağırışdır. O, bizə həm acını, həm də təbiətin bizə qarşı sərt və amansız olmasına baxmayaraq, bu faciənin içində birlik və həmrəylik tapmağı xatırladır. Həyat və ölüm, kədər və ümid, hamısı bir-birinə qarışmış halda varlığımızı təyin edir.

Təbiətə qarşı mübarizə aparan insan, öz əzablarını qəbul edərək, yalnız bu şəkildə ruhunu təmizləyə və bir addım daha irəliləyə bilər. Prezidentin sərəncamı bu faciənin yalnız keçici bir hadisə olmadığını, insanın ölümlə üzləşərkən özünü tapmağının yolunu göstərən bir çağırışdır. Bu sərəncam həm də təbiətə qarşı olan insanın mürəkkəb münasibətini bizə xatırladır: biz sadəcə ölümdən qaçan, ancaq həyatımıza mənalı bir dəyər qatmaq üçün mübarizə aparan varlıqlarıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2024)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xəstəxanadayam. Burada hər şey özlüyündə bir absurddur. İnsanlar sağalmaq üçün gəlir, amma sanki buranın havası, divarları, hətta dərman qoxusu belə onları daha çox xəstələndirir. Həyatın məqsədi sağ qalmaqdır, amma buradakılar yalnız varlıqlarını davam etdirmək üçün mübarizə aparırlar. Mən isə bu varlıqların arasında, bu qarmaqarışıq xaosda öz mövcudluğumu hiss edirəm, həm də onun ağırlığını.

Sağımda oturan qız var. O, yeni tanış olduğu oğlanla danışır. Səs tonunda bir ümid, eyni zamanda böyük bir boşluq hiss olunur. Bu tanışlıq ona nə gətirəcək? 

Sevgi? 

Tənhalıq? 

Yoxsa heç nə? 

Hər şeyin öz mənasızlığını düşündükcə, bu qızın özünü ovutmağa çalışdığı illüziyalar mənə kədərlə gülməli gəlir. Sol tərəfimdə isə qızını USM-ə gətirən bir ana. Körpəsinin gözü qaynayır, ananın isə ürəyi. Həyatın məzmunu da budur: ağrının birindən digərinə keçidi. Ana öz qızının ağrısını daşıyır, amma onun öz ağrısını kim daşıyacaq?

Buradakı dərman qoxusu, insanların səssizliyindəki boğulmuş fəryadlar, hər küncdə dolaşan bezginlik – bütün bunlar mənə cəmiyyətin təməl absurdluğunu xatırladır. İnsanlar bu yerlərdə öz şəxsiyyətlərini, varlıqlarını itirir, yalnız “xəstə” adlanan bir anlayışa çevrilirlər. Bəlkə də bu onların azadlıqdan imtinasıdır. Çünki azad olmaq o qədər də asan deyil. Azadlıq seçməkdir, amma çoxları seçimdən qaçır. Seçmək məsuliyyətdir, ağır yükdür. İnsanlar isə yükdən qorxur.

Niyə həmişə doğru danışanlar susdurulur? Niyə həqiqətləri söyləyənlər təcrid olunur? Mədəniyyətlə danışan insanlara mədəniyyətsizlər meydan oxuyur? Bu, absurd deyilmi? Mən isə anlamıram və anlamamaq daha çox ağrı verir. Bəs çarə nədir? Bu mənasızlığı qəbul edib onun içində itmək, yoxsa mənasızlığa baxmayaraq mənalı bir şey yaratmaq?

Xəstəxanalar həmişə məni dəhşətə gətirib. Buralar yalnız bədənlərin deyil, ruhların da xəstə olduğunu nümayiş etdirir. İnsan burada yalnız bioloji bir varlıq olduğunu hiss edir. Ağıl xəstəxanaları isə bu mənasızlığın zirvəsidir – insanları barmaqlıqlar arxasına qoyub onları “dəli” adlandırırlar. Amma bəlkə də onlar tək normal olanlardır. Onlar dünyanın mənasızlığını anlayıblar və bu anlayaş onları “dəli” edib. Amma axı dəli olmaq üçün səbəbə ehtiyac yoxdur. Sadəcə, yaşamaq kifayətdir..

Bəs sən yaşadığını hiss edirsən?

“Ədəbiyyqt və incəsənət”

(26.12.2024)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Vaqif Səmədoğlu – Azərbaycan ədəbiyyatının tək-tük azadələrindən biri…

2.

Bolqarıstan Prezidenti doktor Jelyu Jelevin məşhur “Faşizm” kitabı nəşr olunduqdan sonra bu kitab kommunist Bolqarıstanında qadağan və hətta həbs edildi. Mənim “Niyə belə oldu?!” sualıma doktor Jelev belə cavab verir: – Sadəcə, kommunistlər bu kitabı oxuyub onda özlərini gördülər. Adları çəkilməsə də, öz dövlət strukturlarının, öz ideoloji strategiyalarının təsvir olunduğunu anladılar. Və beləliklə, onlara əyan oldu ki, bu kitabda kommunizmlə faşizmin, təxminən, eyni şey olduğu ortaya qoyulur.

3.

“ Mən qartalam” (mən qartal olub uçaram) deyimindən “mən qartal kimi... uçaram” deyiminə gələn yol mifologiyadan bədii yaradıcılığa gələn yoldur.

4.

Diskurs informasiya axını zamanı cümlənin və bu cümlənin öz arxasınca gözəgörünməz şəkildə gətirdiyi intellektual potensialın cəmini ifadə edir. Buna cümlənin sinergetikası da deyə bilərik.

5.

… Ekoya hərdən gizli-gizli nəzər yetirdikcə yadıma Leonardo da Vinçi, Mikelancelo, Rafael kimi nəhənglər düşür. O da bu möhtəşəm pleyadaya məxsusdur. Onlar daşın içində gizlənmiş (həbsdə olan!) heykəli tapıb ona azadlıq verirdilərsə, Umberto Eko da həyatı boyu sonsuz lüğətin içində gizlənmiş mətni azadlığa qovuşdurmaqla məşğul idi.

6.

“Biri var idi, biri yox idi...” Varla yoxun arasında olmaq mifologiyadan əvvəli və mifologiyadan sonranı sərhəd kimi götürməkdir. Bu zaman ortada yenə də mifologiya qalacaq. Onun təzahürü dilimizdir. Dilimiz olmasa mifologiya olmaz, mifologiya olmasa dilimiz. Bu ikisi bir yerdə, bir-birinin içində! Bir kağızın iki üzü kimi. Bir varlığın canı və ruhu kimi. Amma hansı candır, hansı ruhdur - bunu bilmək, yəqin ki, bizə müyəssər deyil.

7.

“Sən də mənə danışırsan Allahdan.

Göylər susub, yerlər susub zar-zar.

Heç buralar görünərmi dərgahdan?!

Amma yenə, elə bil ki, baxırlar.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsinin növbəti buraxılışı böyük Füzuliyə həsr edilib.

Ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizin iftixarı olan Füzuli dünya ədəbiyyatı tarixində də böyük hadisədir. Hökm kimi səslənən bu fikri aşağıdakı danılmaz faktlar doğruldur: hələ heç kim Şərqin üç möhtəşəm dilində (türk, fars və ərəb) divanlar bağlayaraq Füzuli kimi mükəmməl əsərlər yarada bilməmişdir; heç kimin qələmi mənsub olduğu dövrün ədəbi aləmindəki bütün əlvan forma və janrların sınağına məruz qalarkən Füzuli qələmi kimi gözəl və cilalı nümunələr yaratmamışdır; “qəlb şairi” kimi tanınan şairimiz qədər heç kim oxucu ürəyinə hakim kəsilməmişdir; ikinci elə bir şair tapmaq çətindir ki, onun yaratdığı ədəbi məktəb qədər sirayətedici olsun və öz davamçılarını çıxılmaz təsir dairəsində saxlamaq iqtidarında olsun; orijinal və təkrarsız üslub sahibi olan Füzuli kimi heç kəs ədəbi yaradıcılıq qarşısında müxtəlif dövrlərin (ictimai quruluşların) və zamanların sınağından uğurla çıxa bilmək keyfiyyətini elmi-tarixi və mənəvi dəyər şərti kimi irəli sürməmiş və öz yaratdığı əsərlərlə bu şərti dolğun şəkildə doğrultmaq mümkün olduğunu sübuta yetirməmişdir: fars və ərəb dillərində də yazmaqla və bu dillərdən bəhrələnməklə yanaşı, ədəbi dilimizi tarixən heç kəs Füzuli kimi həmin dillərin hegemonluğundan xilas edə bilməmişdir; nəhayət, çox az şairə müyəssər olar ki, mənəviyyatı, qəlbi və ruhu hər misrasından görünsün və əzəli məhəbbətdən, səmimilikdən yoğrulmuş ədəbi şəxsiyyəti yaradıcılığında və üslubunda Füzulidəki qədər bütün əzəməti və aydınlığı ilə həkk olunsun!..

***

Füzuli təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, bütün Şərq ədəbiyyatında əsərləri dönə-dönə köçürülən, yaxud nəşr olunan, çox sevilən və çox oxunan ən tanınmış sənətkarlardandır. XX yüzillikdə Türkiyədə, Azərbaycanda, eləcə də başqa ölkələrdə Füzulinin həyat və yaradıcılığı, dili və üslubu haqqında onlarca tədqiqat əsəri yazılmışdır. M.F.Köprülü, Ə.Qaraxan, Ə.Tərlan, H.Araslı, Y.Bertels, Ə.Gölpınarlı, Mir Cəlal, M.Quluzadə, M.C.Cəfərov, Ə.Cəfər, V.M.Qocatürk, H.Mazıoğılu, Ə.Dəmirçizadə, H.Mirzəzadə, Ə.Mirəhmədov, F.Qasımzadə, M.Adilov, T.Hacıyev, A.Vəfalı, Ə.Səfərli, S.Əliyev, A.Rüstəmova, V.Feyzullayeva və başqalarının kitabları, məqalələri bu gün də elmi dəyərini saxlamaqdadır.

...Füzuli klassik şeir dilində özündən əvvəlki ədəbi irsə, Şərq poetikasının zəngin və mürəkkəb qayda-qanunlarına sadiq qalmağı, farsca divanının müqəddiməsində özünün dediyi kimi, “əslinin səliqəsinə (yəni türk şeiri ənənələrinə) uyğun” yazmağı bacaran, sənətdə sələflərinin keçmədiyi, xələflərinin keçə bilmədiyi aşırımlardan adlayan bir ustaddır. Onun zərif üslubu təkrarolunmazdır. Poeziyasındakı xariqüladə qüdrət və əzəməti bədii söz qarşısında qoyduğu misilsiz tələbkarlıq doğurmuşdur.

...Füzuli sehrkar deyildi və öz ürəyinin qanı, dərin zəkası, nuru, fitri istedadı hesabına yaratdığı sənət incilərini layiqincə, ədalətlə qiymətləndirə bilməyən, çarəsizlikdən “sehr” adlandıran, onun özünü isə “əcaib üslublu” təbiri ilə səciyyələndirən müasirlərindən, – adi oxuculardan tutmuş, təzkirəçilərə qədər bir çoxlarından narazı idi. Lakin qəribədir, bu günün qədirbilən oxucuları da bəzən ona sehrkar kimi baxır, onun ucaltdığı möhtəşəm söz binasında hər bir daşın ülvi mükəmməlliklə cilalandığını görüb heyran qalırlar.

Füzuli misra-misra, beyt-beyt böyükdür. Onun beytlərində qəfil bir şimşəyin parıltısı, əlçatmaz zirvələrin qüdsiyyəti var. Onun beytləri xəyyamanə rübailər kimi sənətdə həqiqi gözəlliyin, məna dolğunluğunun məhəki sayıla bilər: hər beytin öz musiqi dili, – həmcins səslərdən, gözlənilməz qafiyələrdən bəstələnmiş melodiyası, özünəməxsus obrazları, aydın fikir istiqaməti və aforistik məzmunu vardır!..

...Füzuli şeirini şərhlərlə birlikdə qavramaq istərkən oxucu şairin məşhur kəlamını bir məram kimi yadda saxlamalıdır: “Elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar ğayətdə bietibar olur”. Beləliklə, elm şeirin əsası, özülü kimi qiymətləndirilir. Lakin burada “elm” sözünü düzgün və geniş mənada anlamaq lazımdır. “Elmsiz şeir” ifadəsi ilə daha çox qəzəl janrından olan şeiri düşünən şair ən azı aşağıdakıları nəzərdə tutmuşdur: 1. Bədii fikir məntiqi mühakimə, tezis – antitezis üsulu ilə ifadə edilməli. 2. Həyat həqiqəti nə qədər obrazlı şəkildə olsa da, inandırıcı, ağlabatan tərzdə əks olunmalı. 3. Elmi (dini və dünyəvi) biliklərə, təsbit olunmuş əqli nəticələrə istinad edilməli. 4. Xalq təfəkkürü və xəyalının inciləri olan müdrik ifadələrə, qanadlı sözlərə, atalar sözü və zərbi-məsəllərə əsaslanmalı. Bu şərtlərin heç olmazsa, birini gözləməyən şeir “etibarsızdır”, başqa sözlə, zəriflik və kamillikdən, imandan uzaqdır, – müxtəlif zövqlərin və idraki ölçülərin sınağına dözmək gücündə deyildir. Füzuli isə deyilənlərin nəinki birini, əksər hallarda hamısını qabarıq şüşədə toplanan işıq kimi öz şeirində cəmləşdirə bilir.

Füzulinin bir çox beytləri Quran ayələri, peyğəmbərin hədisləri və klassik şeirdə geniş yayılmış sufilik anlayışlarının köməyilə izah edilə bilər. Lakin bu, şairin hər beytinə dini-mistik don geydirməyə, yaxud hər sözündə sufizm mətləbi axtarmağa əsas vermir...

Füzulini din şairi saymaq, sənətindəki əzəməti, dərin bədii təsiri ancaq “mübhəm” və “zərif” dini-mövhumi anlayışlarda görmək onu başa düşməməyə bərabərdir.

“Füzulini şərh etmək?!” Bu sözlər çox qəribə səslənir. Bu ona bənzəyir ki, kiməsə günəş bağışlamaq istəyirsən, ancaq əliboş gedirsən: hərarəti öz qəlbində qalır, nuru gözlərində...

Füzuli dəryadır!

***

Füzulinin Azərbaycan klassik şeirini yüksək zirvəyə qaldırması orta əsrlərdə təkcə bədii fikrimizin deyil, həm də ədəbi dilimizin böyük nailiyyəti sayılmalıdır. Bu, ədəbi-mədəni və ictimai-fəlsəfi aspektdə o mərhələnin başlanğıcıdır ki, hazırda dilimiz çatmış və öz vəzifəsini yüksək səviyyədə yerinə yetirən üslublara şaxələnmişdir.

Füzulinin şeir dilini və yaradıcılıq üslubunu yaxşı mənimsəyən hər kəs onda fikrin və xəyalın əlaqəli dərinliyinə, geniş mənada, bədii məzmunun dolğunluğuna və estetik füsunkarlığına heyran olmaya bilməz. Füzulinin fərdi üslubunun bünövrəsində metaforik təfəkkür durur. Məcazi düşüncə tərzi özlüyündə təzə hadisə deyildi. Bu cəhət Füzuliyə qədərki islam Şərqinin üç dilli poeziyasının bütün ruhunu sarmışdı. Lakin onun kökü, rişələri canlı danışıq dilində idi. Füzuli bu üsula ona görə sığınmışdı ki, onda bitib-tükənməyən işıq və enerji görürdü...

Qətiyyətlə demək olar ki, bədii dilin məcazilik məsələsində Füzuli ancaq ənənə ardınca getməmişdir. O düşünüb-aramış, nəhayət, tapmışdır... Füzuli “məcaz” sözünə də məcazi yanaşmış, məcazi fikirləşmək, duymaq yolu ilə bir-birindən yeni, təravətli ifadələrlə maddi və mənəvi aləmin həyati və parlaq obrazlarını yaratmışdır. Əbəs deyil ki, şair məcazı “həqiqət günəşinin şöləsi, nuru” adlandırır...

Aristotel yazırdı: “Yalanı necə məharətlə işlətmək üsulunu başqa şairlərə ən çox öyrədən Homerdir”. “Aldanma ki, şair sözü, əlbəttə, yalandır” söyləyən Füzuli də Azərbaycan poeziyasında şairlərə bədii yalanı ən çox öyrədən sənətkardır. İlk baxışda dil və üslubca yekrəng və yekcins təsir bağşlayan divan ədəbiyyatında Füzulini bütün əsrdaşlarından, sonradan onun məktəbinə daxil olan sənətkarlardan yüksəyə qaldıran əsas təqlidedilməz cəhətlərdən biri budur. Bu mənada, şairin yaradıcılığını layiqincə tədqiq etmiş H.Mazıoğılunun “Füzulinin şeirlərində xəyal cəbhəsinin zəif olduğunu görürük” fikri ilə razılaşmaq mümkün deyil.

Təzkirəçilər Füzulini dil və üslubuna görə daha çox Ə.Nəvai ilə müqayisə etmişlər ki, onu Nəvaiyə yaxınlaşdırsınlar. Bu səbəbdən iki böyük sənətkarın şeir dilindən bəzi paralel nümunələrə nəzər salmaq əhəmiyyətlidir. Qətiyyən Füzulinin böyüklüyünü sübut etmək məqsədilə yox, hətta nəzirələrində də orijinal olduğunu bir daha göstərmək üçün. Çünki dövrünün görkəmli ictimai xadimi olan Nəvai, həqiqətən, dahi şairdir, əsl elm və sənət cəngavəridir. Ona görə də Füzuli Nəvaini sevmişdir; onun dilində (üslubunda) Nəvaiyə bənzərlik də vardır. Amma bu sevgi və bənzəyiş Nəvainin Nəsimiyə sevgisindən, bənzəyişindən artıq deyildir... Dil və üslubunun zənginliyi, sənətkarlığının mükəmməlliyi xüsusilə bədii abstraksiyanın inkişaf səviyyəsi cəhətindən Füzulini kiminsə məktəbinə aid etmək, kiminsə təsiri altına salmaq doğru deyildir.

***

...Ədəbi dildə söz yaradıcılığına az qala biganə qalmağı üstün tutan Füzuli ifadə yaradıcılığı sahəsində ciddi fəaliyyət göstərmiş, Azərbaycan şeir dilinin müdrik, qanadlı və ibarəli poeziya dili pilləsinə yüksəlməsi üçün çox böyük tarixi iş görmüşdür. Füzulinin metaforik təfəkkürü söz ustalarının idrakına və təxəyyülünə işıq seli kimi axmış, qiymətli bəhrələr vermişdir. Ona görə də çağdaş ədəbi dilimizdə C.Cabbarlı və S.Vurğun kimi nəhəng sənətkarların dilində romantik üslubla əlaqələndirilən onlarca gözəl obrazlı ifadənin mənşəyi tarixən Nəsimidən, möhkəm və mötəbər özülü isə Füzulinin şeir dilindən başlanır.

***

Yüz illər, min illər keçəcək, dünyaya gələn yeni nəsillər Füzuli şeirlərini təkrar-təkrar oxuyub şərh edəcək, lakin şərhlər bitib-tükənmək bilməyəcək. Şairin qədim dünyaya və gələcəyə doğru gərilmiş xəyal şəhpəri sənət göylərində inamla süzəcək. Onun ölməz əsərləri əbədi olaraq insanlığın xidmətindədir.

Nə yaxşı ki, tarixlər yaşamış bu keşməkeşli dünyaya ara-sıra Füzuli kimi insanlar gəlir: müdrik və həssas, hər cür tamahdan, təkəbbürdən uzaq, məğrur olduğu qədər də sadə və təvazökar, ləyaqətsiz bir mühitdə ləyaqət və şərəfini qorumağı bacaran, tükü tükdən seçən, sözdən söz çəkən, yer üzündə ülvi sevgini, sədaqəti, gözəlliyi və gözəllik duyğusunu, haqqı, ədaləti, azadlıq və əməksevərliyi, səbir və təmkini, yaxşılığı, dostluq və mərdliyi, neçə-neçə bəşəri məziyyət və fəziləti təbliğ və təlqin edən zərif ruhlu şair-insanlar!

Tarixdə Füzuli kimi şəxsiyyətlər yaşamasaydı, təbii ki, bəşəriyyət mənəvi iflasa uğrayar, qəbahətlər dolu həyat üçün ancaq xəcalət çəkərdi.

Füzuli paklıq mücəssəməsidir, – bu gün də öz bədii sözü ilə ürəklərə məhəbbət və xeyirxahlıq körpüsü salmaqdadır.

Füzuli sənəti xalqın dilindən və zəkasından od alıb şölə saçan, insan qəlbində min illər boy atan ali və müqəddəs duyğuların hərarəti ilə zaman-zaman daha gur yanan bir ocaqdır. Bu ocağın odunda yanmaq səadətdir...

Füzuli “Divan”ından, – bu dərin zəka və parlaq istedad mücrüsündən hələ oxucular çox şey öyrənəcək, çox qəlblər riqqətə və ehtizaza gələcəkdir. Bu dirilik suyundan içən hər bir adam canlanacaq, həyatın mənası haqqında sonsuz düşüncələrə – xəyallara dalacaq, bu dünyaya gəldiyinə sevinəcək.

Nə qədər ki dünya və məhəbbət var, Füzuli də olacaq. Bir millətin və dilin nəyə qadir olduğunu göstərmək üçün Füzuli kimi bir şairin varlığı kifayətdir... Türk xalqları və türk dili durduqca Füzuli yaşayacaq.

Füzuli tarix içində mənəvi mənliyimizdir, – dilimizin, mənəviyyatımızın əbədi və canlı heykəlidir!

1995

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.12.2024)