Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL

-Kimə gileylənim, kimə dərd yanım,

Bilməm kimi düşmən, kimi dost sanım.

Ay məni hamıdan tez anlayanım,

Nə tez unutdun məni?   (Aysel Nəsirzadə)

Aysel xanım, qarşı tərəf unudursa, deməli, biz heç onun üçün var olmamışıq. Varlığı ilə varlığımızı var edənlər bizi yox biləndə yoxluğumuza matəm tutmalıyıq, yoxsa, beynin sözünü dinləyib qəlbə anlatmaq lazımdır ki: " Anla, öz dəyərini bil, özünü çırpma sinədəki qəfəsinə, ritmlərini qaydaya sal."

CAVAB

-Mənə elə gəlir, heç bir insan unudulmağa məhkum edildiyini hiss edib unudulmamaq üçün əlindən gələni etməyə cəhd etməməlidir. Biz varıq! Kimsə bizi varlığıyla var edə bilməz, sadəcə, varlığımıza yoldaşlıq edə bilər sevgisiylə. Sevgi bitəndən sonra artıq o insanın varlığı, yoxluğu sənə maraqlı gəlmir, nə də sən ona maraqlı gəlirsən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik qiraətdə sizlərlə Yusif Nəğməkardır. Bu dəfə şair “Zeytun ağacında yetişən şeir” söyləyir.

Xoş mütaliələr.

ZEYTUN AĞACINDA YETİŞƏN ŞEİR                         

Mənim iş yerimdən yuxarıdakı

Zeytun ağacından dərdim bu şeiri.

Meyvəsi alışan buxarıdakı

Tüstü qanadına sərdim bu şeiri.

Uçar duyğularım dalınca baxdım,

Gözümü qırpmağa macal olmadı.

Zeytun ürəyimi yandırıb-yaxdım,

Tərkdil təəccübüm donuq qalmadı...

Sardı sentyabr meyvələrini;

Zoğlar sığallandı külək daraqla.

Sozalan istidə Xəzri sərini

Atlaz yarpaqları bir-bir varaqlar...

Armudu meyvələr-girdə zeytunlar

Titrəşən budaqda, yerdə zeytunlar -- 

Yeni səhfələrdə yeni fikir bar

Alıcı, oxucu yönünü tapar.

Yay, payız havalı, nəm libaslı dad,

Hər düyümü - bir bənd, misra-misra ad.

Soyuğa dözümlü, odadavamlı,

Alışan şeirtək ocağı vamlı.

Barmaq-barmaq yarpaqların üzü boz,

Qafiyələr saplağının düzü toz.

Təbiət də təb kimidir, gəlməsə,

Qırıq fikir köklərindən izi poz.

Mən heyran qalmışam can qadağına -- 

Qəlb odum ağaca bağışlanıbdır.

Qonub könlüm quşu şah budağına,

Orda günəşlənib, yağışlanıbdır...

Şaxlı budaqların meyvələritək

Ahəngim, ruhəngim yetişə bilsin.

Təm-təmə, cəm-cəmə bir tumda gərək

Dağınıq xəyalım bitişə bilsin.

Görkünə uzanan yolu ağ açın,

Bərəkət güzarın sorğunu olum.

Anası Abşeron olan ağacın

Bəhərdən barınan vurğunu olum.

Gündüz Günəş-Günəş bitişən şeirin

Hüsnü gecələrin Qəməri olsun.

Keşkə qəlb ağacda yetişən şeirin

Bir gilə zeytunca səməri olsun!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

Turunc Baxışlı, “Ədəbiyyat və İncəsənət”

"Gecə saat üç, günlərdən ən yorğun gün idi. Bu gün də hər gün olduğu kimi işləyib, hər birimiz bir yerdə oturub, səhərin açılmağını gözləyirdik. Biraz sonra əməliyyat bloku həkimlərlə dolmağa başladı, biz çaşqınlıqla nə olduğunu aydınlaşdırmağa çalışarkən bir tərəfdən də ətrafa yayılan qan damcılarına gedirdi fikrimiz. Çarəsizsə xəstəni qaldırıb kömək etməyə çalışırdıq və olduqca çox sarsıdıcı bir hiss idi. Bir tərəfdən uşağını bir daha görə bilməyəcək ehtimalı olan ana, bir tərəfdən də həyata hələ gözlərini açmamış  bir uşaq vardı qarşımızda. Seçim etmək çox çətin idi, amma çətin də olsa bir qərar verilməli idi. Artıq qərar dəqiqləşdi. Bir neçə dəqiqə sonra hər tərəfi uşağın ilk qışqırıq səsləri bürüməyə başladı, axır ki, onu xilas edə bilmişdik, o yaşayacaqdı, artıq onu böyüdən bir anası olmasa belə.."

İl 2005 ci il, 15 sentiyabr,  ilk dərs günü.. 

Bu gün o balacanın həyata atacağı ilk addımlardan birinin təməli qoyulmuşdu. Atası qızını məktəbə aparır, anasının yoxluğunu qızına yansıtmamağa çalışır, onunla dünyanın sanki tək insanı kimi davranırdı, artıq nə qədər bacarırdısa.

Balaca qız beləcə günlərini ötürərək həyatı başa düşəcək yaşa gəlmişdi, amma başa düşmək istəmədiyi bir gerçək vardı. İnanırdı ki, bir gün nə vaxtsa anası ilə görüşəcək və onunla yenidən həyatını yaşayacaqdı, bəlkə də haqlı idi, kim bilir.

Axı hər kəs inanmaq istədiyi yalanı gerçək bilir....

+ çox pis və sarsıdıcı hadisədir, ən az sizin qədər məyus oldum madam.

- bəli elədir, bəzən bu cür xatirələr heç vaxt yaddan çıxmaya bilir.

+ indi necə, yenə bu sənət üzrə işləyirsiz?

- xeyr, bəzən insan elə bir qəribə hadisə yaşayır ki, sevdiyin ən özəl istəkdən belə imtina edə bilirsən. Ruhumu sarsan heç nəyə dözüm göstərə bilməzdim. Amma pis olmuram. Məncə, bu həyatda heç nə son deyil. Hər son bir başlanğıcdır deyə düşünürəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə "Bir şeirin hekayəti" adlı rubrikamızın qonağı:

... Deyirdim, nə geyər bu gün üçün o,

Qırmızımı geyər, qaramı, ağmı?

Qapqara geymişdi günü ağ olmuş,

Kəməri, çantası qıpqırmızıydı. - söyləyən Əkbər bəy Qoşalıdır.

Xoş gördük, dəyərli şairimiz! Bir bənd söylədiyim “Həsrətin hekayəti" adlı şeirinizdən idi. Rubrikamızın şərtlərinə görə şeirlərinizdən birinin yaranma tarixinə nəzər salmalıyıq.

İstəyirik ki, oxucular öz şairlərinin "sirli dünyasına" az da olsa səyahət edə bilsinlər.

Dəyərli Əkbər bəy, bizə " Bir şeirin hekayəti"- ni söyləyin.

-“Gözlərim yol çəkir” şeirinin hekayətini söyləyirəm. 

GÖZLƏRİM YOL ÇƏKİR

Bəlkə də, bir gələn var,

Gözlərim yol çəkir, yol;

Ölü dillər kimiyəm,

Sözlərim yol çəkir, yol...

Göy ulu, yer yağızdı,

Hər dua bir ağızdı;

Bu - qələm, bu - kağızdı,

Özləri qol çəkir, qol...

Uzaq yolum təngiyir,

Uzun qolum ləngiyir;

Sağ gözümdü səyriyir,

Ürəyim sol çəkir, sol...

Bir şeir necə yaranır? İlginc sualdır. Şeir yaranırmı, yaradılırmı, yaradırmı? – Bəlkə də, bu sualların hamısına müsbət cavab vermə haqqımız vardır. Çün, şeirdir, bu, şeir!..

Mən bu şeiri COVİD19 pandemiyasına görə qəti və sərt qapanış dönəmində - 2020-ci ilin yayında yazmışam. O günlərin havası, ortamı bir başqaydı. Açığı, ikidən-birdən yaşamamışdıq, bizimçün qəribə təcrübəydi və bu qəribəlik hər kəsdə bir cür təzahür edirdi. Mən həmin qapanış dönəmində günlərlə şəxsi kitabxanama və özümə çəkilmiş olurdum. Bununla belə, kitab-dəftər, şəkil, rəsm, ekran seyri... deyərkən, aradabir kiminləsə zəngləşmək, dərdləşmək keçməzdimi könüldən?.. Bir də baxırdın gözlərin yol çəkir, yol çəkir... Və nə gələn var-nə gedən... Üstəlik, o günlərdə hələ torpaqlarımız işğal altındaydı, mənim böyük oğlum da hərbi xidmətdəydi, özümüz işə çıxmırdıq və s. 

Ayaq getmir, ancaq ürək gedir axı... Kimsə gəlmir ancaq duyğu, düşüncə, fikir gəlir axı... Bax, o ovqatın, o günlərin şeiridir bu...

O günlərdə sanki keçmişdən qalaqlanıb qalmış işlərdə bir səliqə-sahman yaratmaq, heç olmazsa, yazı-pozuma, arxivimə, kitab-dəftərimə nizam gətirmək istəyirdim. Kitab-dəftər deyirsənsə, duyğu, düşüncə, fikir deyirsənsə, söz, dil, yazı... qayğısı da şahə qalxır... Və təbiətdə, insanda, mədəniyyətdə, mənəviyyatda mövcud olanlarla çatışmazlıqlar arasında, bir sözlə, özünlə kainat arasında bir bağ qurmaq istəyirsən... Dışarı çıxmaq qadağandır, COVİD19 adlı bir qeyri-müəyyən bəla dünyada tüğyan edir, bu yandan da öz dünyan çalxalanır, sakin olmur ki olmur... Rəhmətlik Vaqif Səmədoğlu demiş,

“Millət, dövlət zirvəsindən

İnsana enmək vaxtıdır” düşünürsən gah, gah da elə milləti, dövləti düşünürsən...

Bəlkə də bir gələn var – gəlmir yaxud bizə gəlmir... O gələ-gələ gəlməyən də bir yerdə yol gözləyir yəqin... Gözlər ha orda, ha burda – illa yol çəkir, yol çəkir... Amma nə olsun? – Nə gələn var, nə gedən... Eynən ölü dillər kimi olur adam... – Sanki bu dəfə sözlər yol çəkir, sözlər özü...

Bəs Yer üzü beləykən Ulu göy üzü nə “düşünür” görəsən?... İnsanoğlu üzü göy üzünə sarı nə düşünürsə duaya, alxışa çevirir... Dua qalxandır – qoruyur, alxış qılıncdır – kəsir...

Yenidən öz dünyanla dünya arasında bağa baxırsan, təzada baxırsan, uyğunluq görürsən, uyğunsuzluq görürsən... Bir də görürsən ki, qələm kağıza endi, şeir yarandı...

O zamanlarçün Şuşaya gedə bilməmək vardı, bu yetməzmiş kimi, bir də heç öz doğulduğum Qoşaya gedə bilməmək vardı... Bəzən heç evdən küçəyə çıxa bilmirdik... Uzaq olsun!  

Uzaq yolumuz təngiyirdir o vaxtlar... Rəhmətlik Hamlet Kazımoğlu demiş, “Qollarım gücümdən ağrıyır mənim” durumunda - qərib iqlim qurşağındaydıq... Sağ gözümüz səyriyirdi, sol yanımız ağrıyırdı...

İntizar və inam, həsrət və dözüm, çölüm və özüm... – Belə düşüncələrə dalmalarım, bir cür qərib hallarım vardı o günlər... Məgər bir neçə günə Tovuz döyüşləri olacaqmış, ondan bir neçə həftə sonra Vətən müharibəsi olacaqmış... Ruhumuza nələrsə damırmış məgər... nələrsə agah olurmuş...

Bax, bu şeir o “ruha damanlar”dan yaranıb...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Vaqif Sultanlının hekayəsi təqdim edilir. 

Əvvəlcə vahiməli bir səs duydu. Yönü, səmti bəlli olmayan bu səs bütün özgə səsləri yeyə-yeyə böyüyür, göy üzünə dağılaraq əks-səda verirdi. Səsin hayandan gəldiyini bilmək üçün başını qaldıranda qəfildən təpəsinə çırpılan daşın zərbindən sanki beynində ildırım çaxdı və huşunu itirərək daş kimi üzüqoylu düşdü.

Handan-hana özünə gələndə daşa basıldığını zənn edərək əllərini yerə dayayıb birtəhər ayağa durmaq istədi, ancaq qalxmağa macal tapmamış eynən bayaqkı kimi zərblə təpəsinə çırpılan daşın sinirləri boyu axan dözülməz ağrısi ilə birgə dəhşətli təlaş duydu. 

Göydən daş yağırdı.

Hardansa acı fəryad səsləri eşidilirdi; kimsə dəhşət içərisində qışqırır, haray çəkir, başqa birisi doğmasını itiribmiş kimi için-için hönkürür, daşqalaq edilən ümidsiz bir səs isə Tanrıya yalvarır, imdad diləyirdi.

Kürəyinə döyən daşların altında güc-bəla sürünüb çardağın altına girdi, buranı yağış tutmadığından bir qədər təhlükəsizdi, həm də daldalandığı yerdən göy üzünü seyr etmək mümkün idi. Əlini yavaşca başına, boyun-boğazına, üz-gözünə çəkdi - qanı daşlara dağılınca əməlli-başlı yaralandığını duydu.

Daş yağışı altında birdən-birə daşlanmış, dışlanmış həyatın miras qoyduğu, zülmətə calanmış yaddaşı işıqlandı. Açdığı qapılar üzünə çırpılarkən dalınca atılan, ağrısı hələ də kürəyini sızladan qara daşları xatırladı. İllərin arxasında  boynuna yükləmiş ömrün sarayından qopan daşların bayquş ulayan xarabalığı uzanıb gedirdi. Nə zamansa özünün də daşa dönəcəyinin xofu içərisində ömrünü-gününü hər yetənə daş atan, nəfsi daşı çatladan, daş qəlbli insanların çevrəsində çürütmüşdü. Ürəyinə daş bağlayaraq içinə yığılmış, artıq tamahın daş yardığını bildiyindən daşdan yumşaq nə tapmışdısa, qane olub taleyi ilə barışmışdı. 

Maviliyini itirərək bomboz daş rənginə boyanmış göyüzünə düşən bulanıq ləkənin kölgəsi altında vaxtın dayandığını, illərlə ömrünü yeyən, heç cür vaz keçə bilmədiyi arzularının yox olduğunu anlayınca içinin burxulduğunu duydu.

- Bu zülm yerdə qalmaz. Tanrı göydən daş yağdıracaq...

Ta uşaqlıqdan dünyada zülmün ərşə dirəndiyi, Tanrının göydən daş yağdıracağı ilə bağlı qarğış və nifrinlər eşitsə də, bu sözlərə bir elə məhəl qoymamışdı, indi isə insanlar doğrudan-doğruya yaradanın qəzəbinə tuş gəlmişdi. Yağış gücləndikcə göydən tökülən daş parçaları da böyüyür, ətrafa qəribə bir qoxu yayılırdı, alışmadığı bu kəsif qoxuya heç cür dözüb-dayana bilmirdi; sanki dünyanın havası azalırmış kimi boğulur, nəfəsi daralırdı.

Get-gedə şiddətlənən daş yağışı ilə birgə bütün səsləri örtüb basdıran göy gurultusundan qulaq tutulurdu. Əvvəllər də göy gurultusu eşidəndə özündən asılı olmayaraq gizli təlaş keçirərdi. Ancaq indi daş yağışının gətirdiyi gurultu hər zamankına bənzəmirdi, səma elə guruldayırdı ki, sanki göy qübbəsi sökülüb yerə töküləcəkdi. Göy gurultusunun arasından qulaqlarına qurd ulartısına, it zingiltisinə, quş çığırışına bənzər səslər dəyirdi. Ağlı, şüuru kəsəndən bu yana dünyada belə bir səs duymadığından quruyub qalmışdı. 

Sığındığı çardağın üstü başdan-başa göydən yağan daşlarla örtülmüşdü. Böyür-başında da irili-xırdalı daş yığını qalaqlanmışdı. "Belə getsə, çardaq daşların ağırlığına dözməyəcək. Gərək yağış güclənməmiş özünə daha münasib yer tapaydı. İndi neyləyəcək, nə yolla xilas olacaq?" - içini rahatsızlıq bürüdü.

Artıq xilas yolunun olmadığını, hər şeyin bitdiyini, düşünür, son zamanlar baş verənləri zehnində çək-çevir edərək, nədən göydən daş yağdığının sirrini, səbəbini anlamağa çalışırdı. "Bəlkə elə qiyamət günüdü?" - ixtiyarsız olaraq zehinindən keçən bu fikri qovmaq istədi.

Çardağın altından gözlərinin önündəcə xarabalığa dönməkdə olan həyəti, bağ-bağçanı ürək ağrısı ilə seyr edirdi - bütün yaşıllıq daş-kəsəyin altında qalmış, çayır-çəmən daş yığınına çevrilmişdi. Yağış gurlaşdıqca daş parçaları havada bir-birinə çırpılaraq dağılır, toz zərrələri ətrafı örtüb bürüdüyündən göz-gözü görmürdü. Böyük bir daş yaxınlıqda yerə düşərək dəhşətli gurultu qopardı. Toz dumanı bir qədər səngiyincə daşın düşdüyü yerdə dərin çuxur açıldığını gördü.

Göydən iri daşlar yağdıqca xırda çınqılları kənara sıçradırdı. Bəzən çınqıllar onun daldalandığı çardağın altına da sıçrayıb düşür, belədə qorunmaq üçün əlləri ilə üz-gözünü qapayırdı. Yağış tezliklə kəsməsə, sığındığı çardağın altında, ətrafını örtüb dolduracaq daş yığınının əhatəsində qalacaq, dünya ilə tamam əlaqəsi kəsiləcəkdi.

Hərdən başını qaldırıb qorxa-qorxa göydən yağan daşların ağırlığından dirəkləri əyilmiş, tavanı şişərək qarın vermiş çardağı süzürdü. Açıq-aşkar hiss olunurdu ki, çardağın tavanı daş-kəsəyin ağırlığına tab gətirməyəcək və yağış bu minvalla davam edərsə üstünə çökəcək. Çardaq çökərsə, burdan sağ qurtulması mümkün olmayacaq, qurtulsa belə sığınacaq üçün dalda yer bula bilməyəcəkdi. Hər ehtimala qarşı, çardaq üstünə çökməmiş başının çarəsini qılmalıydı.

Çardağın altında üç-dörd ay öncə evin həyətinə döşəmək üçün alıb gətirdiyi yastı sal daşlar yığılmışdı. Tələsik daşları üst-üstə düzərək qoşa divar hördü və adam yerləşəcək böyüklükdə məzara bənzər sığınacaq hazırladı. Sonra sal daşların nisbətən qalınlarını seçib hördüyü alçaq divarın üstünü örtərək tavan düzəltdi və açıq saxladığı baş tərəfdən sürünüb sığınacağa girdi.

Zənnində yanılmamışdı, çox keçmədən çardaq üstünə yağan daşların ağırlığına dözməyərək gurultu ilə uçub dağıldı. Toz dumanı yatandan sonra ürəyi üstünə gəldi - yeri darısqal olsa da, təhlükəsizdi...

Çoxları kimi çörəyi daşdan çıxan, hər addımda çarəsizliklə üz-üzə qalaraq başına haranın daşını tökəcəyini bilməyən insan ömrü yaşamışdı. Hayana üz tutmuşdusa, ya yolu daşlı-kəsəkli olmuş, ya qabağına daş dığırladıldığından özünə gün ağlaya bilməmişdi. Daş atıb başını tutan insan tünlüyündə daşların ağırlığını çiyinlərində, vaxtsız əyilən qamətində hiss etmişdi. Bir ara hər şeyə tüpürərək baş götürüb özgə bir diyara pənah aparmaq istəmiş, ancaq dünyanın qanla çəkilmiş sərhədləri keçilməz daş divarlara çevrilərək önünü kəsmişdi. İndi isə bu dar macalda, iki daş arasında təkcə özünün deyil, dağılan dünyanın, üzünə daş yamanmış insanlığın taleyinə acıyırdı.

Artıq fəryad, yalvarış, imdad diləyən səslər tamam kəsilmişdi. "Güman ki, dünya daş yağışının altında qalıb məhv oldu" - ağlından keçən bu fikirdən büsbütün sarsıldı. Əgər sağ-salamat daş qalağının altından xilas olarsa, neyləyəcək, hayana üz tutacaq, necə yaşayacaqdı?

*

Gecəni səhərə qədər hərdən güclənən, hərdənsə öləziyən yağışın altında, gələcəyindən əli üzülmüş halda, bundan belə taleyin onu hayana sürükləyəcəyi düşüncəsilə beynini yordu. Hər tərəf zülmət qaranlıq, daş kimi soyuq olduğundan özünü məzardaymış kimi hiss edirdi. Elə bil qurtulmaq üçün daldalanacaq deyil, məzar tikmiş və sinə daşını qoymağı aramsız tökən yağışın öhdəsinə buraxmışdı. Sığındığı yer darısqal olsa da, əl-qolunu tərpədə, o yan bu yana çevrilə bilirdi, ancaq yuxusu ərşə çəkilmişdi, yalnız səhərə yaxın daş kimi yuxuya gedərək bir hovur gözlərinin acısını aldı.

...Yuxuda yağışın hördüyü divarlarla dövrələnmiş sarayın qarşısındakı elçi daşının üstündə oturmuşdu. Divarların çevrəsində özünü məhbəsdəymiş kimi hiss edir, xəyalında uzaq üfüqləri canlandırmaq istəsə də, yaddaşı daş altında qalıb əzildiyindən bulanır, heç nəyi xatırlaya bilmirdi. Divarlar daş addımlarla ağır-ağır üstünə yeriyirdi. Sarayın çevrəsindəki viran qoyulmuş yurdların xarabalığında qara geyimli kimlərsə daşları torbalarla daşıtdırırdı. Üzündə dərin qırışlar açılmış bir qoca dodaqlarının altında kiminsə qarasınca "adın daşlara yazılsın" qarğışını pıçıldaya-pıçıldaya özünün də batdığı hansısa günaha, ya uyduğu yalana görə başını daşa döyürdü.

*

Oyanıb gözlərini açanda əvvəl-əvvəl harda olduğunu kəsdirə bilmədi, handan-hana özünə gələndə dünən baş verənləri xatırlayaraq yuxunun unutdurduğu rahatsızlığı qayıtdı. Hava toranlıq olsa da, daşların arasından yağışın səngidiyi hiss olunurdu. Gördüyü yuxu onu əməlli-başlı sarsıtdığından, özünü dəyirman daşı altında əzilərək anadan əmdiyi süd burnundan gələn insan yerində sanırdı. Ömrün mənasızlığına əsir olduğunu, başı daşdan-daşa dəydikcə hər şeyə boyun əydiyini, bu dünyada qara daşların göyərəcəyi ümidilə tora salındığını anlayırdı. Əyilən yüklərin qəribliyə atdığı daş kimi idi, yerbəyerdən vücuduna sarmaşan daş baxışların soyuq caynağında sıxılırdı. Əslində başlar qədər daşlar olan dünyada ömrünü yelə verdiyinin fərqində idi, bəlkə də vaxtında hər şeyi götür-qoy edərək daşı ətəyindən tökə bilsəydi, başı daşlı olmaz, bunca kor sınaqlarla üzləşməzdi.

Daşın ağırından yapışdığı, özünü daşı sıxsa suyunu çıxaracaq qədər güclü sandığı zamanlar arxada qalmışdı. Fələyin çərxi tərsinə dövran etdikcə sözü daşdan keçənlərin çevrəsi daralır, əli-qolu bağlandığından atdığı oxlar daşa dəyirdi. Yalanın qanad çıxardığı, həqiqətin bir daş altda bir daş üstdə qoyulduğu dünyada hər şey dalana dirəndiyindən çıxış yolu tapa bilmirdi, ancaq daş qayaya rast gəlibmiş kimi inadına yenilmək istəmirdi.

Bir ömür ruhunu qamaşdıran, xəyallarının üfüqlərində sayrışan hansısa mübhəm, sirli pəncərədən daş gələcəyini gözləmiş, həyatına rəng qatılacağına, taleyinin dəyişəcəyinə yalın ümidlər bəsləmişdi, ancaq gözləyə-gözləyə gözlərinin kökü saralmış, daşdansa səs-soraq çıxmamışdı.  

Səhər üzü, gecənin qaranlığı əriyib bozluğa qarışanda artıq yağış kəsmişdi, əlləri ilə daşları sağa-sola itələyərək çətinliklə özünə yol açdı və birtəhər sığındığı yerdən sürünüb çıxdı. Gözləri önündə açılan mənzərə onu dəhşətə gətirdi - kənd daş yağışının altında yox olub itmişdi. Təkcə kəndin tikililəri deyil, örüş yerinin kənarı ilə axıb gedən çay, qədim tağlı körpü, çayın vadisilə uzanan seyrək qayın meşələri, bir qədər aşağıda isə il uzunu suyu çəkilməyən qamışlı bataqlıq yağışdan sonra daşlığa çevrilmişdi. Min illər boyunca tikilən, qurulan hər şey yerlə bir olmuş, daş üstdə daş qalmamışdı.

Başını qaldırıb ürkək nəzərlərlə göyüzünü süzdü. Hava işıqlı olsa da, günəş gözə dəymirdi, səma bomboz örtüyə bürünmüş, daş yağışı dünyanın bütün rənglərini, qoxularını, səslərini yuyub aparmışdı. "İndi neyləyəcək, başına haranın daşını tökəcəkdi?" - daş yağışının yaratdığı vahiməli mənzərəni seyr edə-edə düşündü.

Hayana üz tutacağını kəsdirə bilmədiyindən qarasına bir səmt tutub getməyə başladı. Heç olmasa, göy üzündə günəş olsaydı, bəlkə onun doğuşu-batışıyla dünyanın səmtini müəyyənləşdirə bilərdi. Ancaq yer üzü daş yağışı altında qalmışdısa, səmtin nə fərqi olacaqdı ki... Ən dəhşətlisi bu idi ki, eynən yuxuda gördüyü kimi, üfüqlərin önünü daş divarlar kəsmişdi.

Hər tərəf irili-xırdalı daş-kəsəklə örtüldüyündən yerimək çətin idi, addımını atarkən ani bir ehtiyatsızlıqdan ayağının burxulacağından, yıxılıb zədələnəcəyindən qorxurdu. Bununla belə, dayanıb gözləyə bilməzdi, necə olursa olsun yürümək, daş yağışının tutmadığı, həyatın sönmədiyi bir səmtə varmaq istəyirdi.

Yağış başlayanda təpəsinə çırpılan daşların ağrı-acısı, bütün gecəni qorxu içərisində çardağın altındakı məzar kimi sığınacaqda keçirməsi, beynində kükrəyən düşüncələrin ağırlığı, tarıma çəkilmiş əsəbləri onu əməlli-başlı yorub əldən salmışdı. Yorğunluqla yanaşı, içini bürüyən qorxu və ümidsizlikdən bütün vücudunun sustaldığını hiss edirdi; başı hərlənir, gözləri qaralır, müvazinətini güclə saxlayırdı.

Zaman hiss olunmadan axıb keçirdi; yol uzanır, məkan dəyişir, ancaq boz daş yatağına dönüşmüş yer üzünün yeknəsək görünüşü dəyişmirdi. Yorulub əldən düşsə də, dayanıb dincəlmək istəmir, bir an öncə dünyanın əzəli mənzərəsinə qovuşacağı ümidilə bilinməzliyə doğru addımlayırdı.

Hərdən isə daş yığını altından özü kimi sağ çıxa biləcək insanlarla qarşılaşacağına çarəsizcə ümid bəsləyir, tez-tez ayaq saxlayaraq çevik baxışlarla sağa-sola boylanır, əlini qaşına kölgələyərək uzaqları süzür, ancaq daş yağışının buraxdığı bu sonsuz düzəngahda bir kimsə gözlərinə dəymədiyindən yenidən yoluna davam edirdi.

Get-gedə artan xof və həyəcan içərisində daş yatağının üstü ilə addımlaya-addımlaya olub bitənləri bir daha zehnindən keçirirdi. Qorxulu bir yuxu gördüyünü düşünərək təskinlik tapmaq istəsə də, fəhmlə bunun acı gerçək olduğunu anladığından tezcə də özünü aldatmaq üçün xəyalından keçirdiyi təsəllilər uçulub dağılır, yenidən ümidsizliyə yuvarlanırdı.

...Nə qədər yol getdiyini bilmirdi, ancaq mənzərə dəyişməmişdi; ucsuz-bucaqsız daş yatağından savayı gözlərinə heç nə toxunmurdu. Dünya yaranandan bəri həyat adına var olan canlı-cansız hər şey dağılaraq daş yığınının altına gömülmüşdü. Dünyanın rəngi-ruhu solmuş, yaşıllığı, gözəlliyi, təravəti büsbütün yox olmuş, yerini nəhəng bulanıqlığa tərk etmişdi.

Ona elə gəlirdi ki, Tanrı öz yaratdıqlarını bir həmlədə məhv etmək üçün göydən daş yağdırmışdı və indi üstüylə yeridiyi bu daşlar dünyaya gəlmiş-getmiş insanlara qoyulan başdaşlarıdı... Bunun gerçək olduğunu xəyalında canlandırır, indi məzarlığın üstüylə addımladığını düşünərək qarışıq hisslər keçirirdi.

"Bəs nədən Tanrı öz yaratdıqlarını belə amansızlıqla cəzalandırmış, rəhmsizcəsinə yer üzündən silmişdi? Axı, dünya yaranandan bu yana belə fəlakətlə üz-üzə qalmamışdı... Yoxsa, bütün bunlar insanlığı yeyib bitirən ədalətsizliyə son qoymaq, tökülən qan izlərini kəsmək, yer üzünə nizam vermək, ya bəlkə dünyanı yenidən yaratmaq üçündü?" - heçliyə ünvanlanan bu sualların cavabsızlığı ona rahatlıq vermirdi...

Məcrasından çıxmış vaxt ağır-ağır sürünürdü.

Daş səssizliyindən qulaq tutulurdu... 

*

Aradan nə qədər zaman keçdiyini xatırlamırdı. Başını qaldıranda özünü qayalıqda daş mağaranın önündə, vücudunu tük basmış çılpaq, yarımvəhşi insanların qarşısında gördü. Ağzını açıb nə isə soruşmaq istədi, ancaq onu qorxu və heyrətlə süzən insanların əl-qol hərəkətlərindən dilsiz olduqlarını anladı.

Daş dövrünə düşmüşdü.

              Aprel-may 2024,

              Dubay-Bursa-Bakı

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi - “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Sizə Azərbaycanın ilk ali təhsilli müəllimlərindən biri haqqında söhbət açmaq istəyirəm. H.Zərdabi, S.S.Axundov, A.Şaiq, F.Ağazadə, R.Əfəndizadə, S.M.Qənizadə, Ə.Kamal, M.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev, Ə.Hüseynzadə və digər görkəmli şəxsiyyətlərlə çiyin-çiyinə çalışmış Süleyman bəy Əbdürrəhmanbəyzadəni nəzərdə tuturam. 

Bir müəllim kimi xalq arasında geniş nüfuz qazanmış, ölkəmizin tanınmış maarif xadimlərindən olan Süleyman bəy 27 iyul 1860-cı il tarixdə keçmiş Nuxa qəzasının Qarabaldır kəndində (indiki Oğuz rayonunun Qarabaldır kəndində) anadan olub. Nəsəbcə kəndli mülkədar-bəy sinfindən idi. Atası Səlim bəy Hacı Əbdürrəhman bəy oğlu, anası isə Fatma xanım Hacı Əbdürrəhim bəy qızı olub.    

Hörmətli alimimiz Ə.Tahirzadənin “İ.Qutqaşınlı: Əsərləri” (“Lider nəşriyyatı”, Bakı-2005) kitabına yazdığı qeydlərə və aydınlatmalara görə, S.Əbdürrəhmanbəyzadə tanınmış yazıcı İ.Qutqaşınlı ilə eyni nəsildəndir. Onun əmisinin nəvəsi olub.

Orta təhsilini Nuxada (Şəkidə) alıb. 1878-ci ildə Nuxa şəhər altısinifli ali xalq məktəbinə gedib və 1883-cü ildə oranı bitirib. Attestatdakı 10 fənnin 5-dən qiymətləri “5+”, 5-dən isə “5”olmuşdur.

1883-cü ilin 26 avqustunda Tiflis Aleksandr Müəllimlər İnstitutunun direktoruna ərizə yazaraq qəbul imtahanlarına buraxılmasını xahiş edib. Qeyd edək ki, ondan başqa, həmin il bu məktəbə sənəd vermiş heç bir orta məktəb məzununun qiymətləri yuxarıda göstərilən kimi yüksək olmamışdır.  O, imtahanlardan uğurla keçərək həmin İnstituta qəbul edilib. (Bu institut Bakı milyoncusu Ş.Əsədullayevin şəxsi vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərirdi.)

Azərbaycanın görkəmli şəxslərindən Sultanməcid Qənizadə və Həbib bəy Mahmudbəyov Tiflis Aleksandr Müəllimlər İnstitutunda onun tələbə yoldaşları olublar.

Sonralar tanınmış maarif xadimi, müəllim, yazıçı, tərcüməçi, jurnalist, bir sıra lüğətlər, dərsliklər, bədii əsərlər, felyetonlar müəllifi olmuş S.Qənizadə onun haqqında belə yazmışdı: “Əbdürrəhmanbəyzadə Süleyman bəy … dərslərdə bizdən güclü idi... Bu yoldaş nəsəbcə kənd mülkədar-bəy sinfindən idi. Din və savad cəhətcə Nuxa sufiləri kimi fanatiklik dərəcəsində pəhrizkar bir vücud olduğundan, pansion mühitində mümkün olan qədəri şəriət şərtlərini mülahizə edirdi. İçkidən o payədə nifrətli idi ki, çaxır şişəsi olan süfrəyə əl uzatmazdı. Pasxa bayramlarında kuxnyamız üçün üç gün tətil olduğuna görə, süfrəmizdə kolbasa, qaxac və bu qisim qızartma, sovutmalı yeyintilər düzülürdü. Əbdürrəhmanbəyzadə bunlardan elə gen qaçardı ki, hətta boyalı yumurtalar donuz yağına bulaşdıqlarına ehtimal etdiyindən, onlardan da etiraz edərdi. Demək olurdu ki, məktəb pansionuna gəlib düşmüş bu adam həyat yolunda azıxıb öz zamanəsində yüz il sonra dünyaya gəlmişdi. Yemək-içmək, seyrü səfa…onu maraqlandırmazdı, əmin-amanlıq kölgəsində ciddi səylə öz dərsinə məşğul olduğundan, dərs kitablarından savayı özgə kitabları mütaliə etməzdi. Dörd ilin müddətində müxtəlif millətlərdən ibarət yüz nəfərlik pansion ailəsində …bir nəfər müxalif düşməni yox idi. Heç kəsin də onunla çəkişməsi olmazdı... Bu acizanə Allah bəndəsinin xəmrəsində şeytan sifətindən bilmərrə birisi də yox idi. Kin, küdurət, ədavət, söyüş, savaş Abdurraxmançikə də yaraşmazdı”.

S.Qənizadə onun haqqında bunları da bildirirdi: “Süleyman bəy uşaqlığını Ərəş uyezdinin “Qarabaldır” adlı xüsusi bir kəndində keçirdikdən sonra Nuxa şəhərində altıklaslı ali xalq məktəbində parlaq surətdə kurs qurtarıb instituta imtahan vermişdi. İnstitut ənənəsincə, hər il baş sırada qurtaran tələbələrə bir qızıl və iki gümüş medal ənam olunurdu. O ilki mürəxxəslər cümləsində qızıl medalın Abdurraxmançikə veriləcəyi gözlənirdi”.

Sonrakı qeydlərdən bəlli olur ki, “tatar” (türk) olduğuna görə Süleyman bəyə qızıl deyil, gümüş medal verilib. Ədəbiyyat müəlllimləri, şovinist vəbaşqa dinlərə, özəlliklə islama nifrət bəsləyən İvan Qorodenski ilə onun mübahisəsi düşüb və ona etirazını bildirib: “Bəli, biz də dinimizdən dönübxristian olsaydıq, yəqin ki, bizə də qızıl medalverirlərdi”.

Dörd il ali məktəbdə təhsil alan Əbdürrəhmanbəyzadəyə 14 iyun 1887-ci ildə Tiflis Aleksandr Müəllimlər İnstitutundan verilmiş attestatonun institutu bitirdiyini və şəhər məktəbi müəllimi rütbəsi aldığını təsdiqləyir.

Bu institut 50 ilə yaxın bir müddətdə vilayətlərin şəhər məktəbləri üçün müəllim kadrları hazırlayıb. O vaxt müsəlmanların şəhər məktəblərində müəllim işləməsi çar hökuməti tərəfindən qadağan edildiyindən ali təhsilini başa vuran Süleyman bəy də 1887-ci ildə Şuşa qəzasının Tuğ kəndinə müəllimtəyin edilib. 1888-ci ildən 1899-cu ilədək olan 11 ilmüddətində Xaçmaz (Oğuzda), Bum (Qəbələdə), Gülablı (Ağdamda) və Padar (Oğuzda) kəndməktəblərində müdir işləyib. 1899-cu ildə Nuxaşəhərinə birinci ictimai rus-türk məktəbinə müəllim keçirilib.

Ümumiyyətlə, 1901-ci ildən Bakı şəhərməktəbində ştatlı müəllim vəzifəsində işləməyə başlayanadək 6 məktəbdə çalışmışdır.

S.Əbdürrəhmanbəyzadə müəllim kimi xalq arasında geniş nüfuz qazanmışdı. Sonralar məşhur müəllim və uşaq yazıçısı olmuş Süleyman bəy Axundov (onlar şəxsən tanış olmuş, dərsliklərin hazırlanmasında birgə fəaliyyət göstərmişlər) özünü fərqləndirməkdən ötrü “Süleyman Sani” (“ikinci Süleyman”) adını götürmüş, beləliklə, Süleyman Əbdürrəhmanbəyzadədən sonra ikinci olduğunu nəzərə çarpdırmışdı.

O, bir sıra nüfuzlu komissiyaların üzvü olmuşdur. Belə ki, rus-müsəlman qadın əktəblərində müəllimə və müdir vəzifələrini tutmaqüçün ərizə verənlərin türk dilində müsabiqə imtahanını götürəcək şəhər idarəsinin seçdiyi özəl komissiyanın (Ə.b.Hüseynzadə və Əhməd Kamalbəylə), “Nicat” Müsəlman Maarif Cəmiyyəti qəzetinin redaksiya heyətinin və s. üzvü olmuşdur. 

Həyatı boyu özünün içtimai-siyasi aktivliyi ilə fərqlənmiş, xalqın maariflənməsi üçün sağlamlığını belə əsirgəməmişdir. A.Şaiq, S.S.Axundov, H.Zərdabi, F.Ağazadə, R.Əfəndizadə, S.M.Qənizadə, M.Mahmudbəyov, R.Əfəndiyev, Ə.Kamal,Ə.Hüseynzadə və digər maarifpərvər ziyalılarla əməkdaşlıq etmişdir. 1906-cı ildə Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayı keçirilərkən burada ən çox fəallıq göstərən müəllimlərdən də biri S.Əbdürrəhmanbəyzadə olub. “Həyat” qəzetində həmin qurultay haqqında getmiş yazıda onun da fəaliyyəti işıqlandırılıb. O, Azərbaycan müəllimlərinin ikinci qurultayının işində də fəaliştirak etmişdir.   

S.Abdürrəhmanbəyzadənin məktəblər üçün dərsliklərin hazırlanmasında böyük əməyi olmuşdur. O, müəllimlərin  birinci (1906) və ikinci (1907) qurultaylarından sonra  Mahmud bəy Mahmudbəyov, Süleyman Sani Axundov, Abdulla bəy Əfəndiyev, Fərhad Ağazadə ilə birgə “İkinci il” dərsliyinin hazırlanmasına başlamışdı. Bir il sonra bu dərslik hazır idi. Dərslik həm pedaqoji, həm də didaktik-metodik cəhətdən yeni tələblərə cavab verirdi. Kitabın dilinin sadəliyi, aydınlığı, bədiiliyi, məzmununun dolğunluğu, metodik cəhətdən materialların seçimi, uşaqlara veriləcək biliklərin onların yaş və anlaqlıq səviyyələrinə uyğun olması, sadə xalq dilində yazılması, uşaqlarda bədii zövq tərbiyə etməsi, cəlbediciliyi onun əsas məziyyətləriidi. Təsadüfi deyildir ki, Süleyman Sani Axundov “İkinci il”i "inqilabvari dərslik" adlandırmışdır. Ü.Hacıbəyov isə "Tərəqqi" qəzetində çap etdirdiyi rəydə yazırdı: “İkinci il" tərbiyə işlərində uşaqlarınhəm qəlbini, həm ağlını və həm də zövqünü tərbiyə edəcək”. C.Məmmədquluzadə Ö.F.Nemanzadə və digərləri də dərsliyi yüksək qiymətləndirmişdilər. Həmin dərslik 1920-ci illərdə təkmilləşdirmələrlə yenidən nəşr olunaraq I pillə məktəblərdə istifadə olunmuşdur.

Süleyman bəy Əbdürrəhmanzadə 1922-ci ildə Mahmud bəy Mahmudbəyovun başçılığı ilə hazırlanmış “Yeni türk əlifbası” adlı başqa bir dərsliyin də həmmüəlliflərindən olmuşdur.

O, dönəmin ən məşhur pedaqoji nəşrlərindən biri “Dəbistan” dərgisi, “Rəhbər” jurnalı və “Nicat” qəzeti ilə fəal əməkdaşlıq etmişdir. Əbdürrəhmanbəyzadə 1906-cı ildən nəşrə başlayan və ilk pedaqoji jurnal olan “Dəbistan”ın sonuncu nömrəsində  "Dil millətin həyatına bir vasitədir" başlıqlı yazısında ana dilimizin qorunması və işləkliyi baxımından H.Zərdabinin gördüyü işlərdən söz açmışdır. “Nicat” qəzetinin 1911-ci il 12-ci sayında onun hekayəsini, 56-cı sayında isə Mirzə Fətəli Axundzadənin yubileyi haqqında yazısını oxuyuruq.

14 dekabr 1917-ci ildə Bakı III ali ibtidai məktəbinin müəllimi S.Əbdürrəhmanbəyzadə Bakı Şəhər İdarəsi məktəblər komissiyasının sədrinə yazdığı ərizədə bu ilin dekabrından onu xidmətdən çıxmış saymağı və Şəhər Duması qarşısında ona şəhər məktəbindəki 16 illik xidmətinə görə təqaüd təyin edilməsi haqqında vəsatət qaldırmağı xahiş edib və görünür, elə o zamandan da təqaüdə çıxıb.

Xalq Maarif Komissarlığı Məktəb Şöbəsinin müdir əvəzi Komissarlığın Kollegiyasına  məktub göndərərək keçmiş Xalq Müəllimi, 33 il qulluq etmiş, yaşlı və az qala kor olan Süleyman bəyə ayda 6.000 manat yardım göstərilməsini xahiş edib. Komissarlığın Kollegiyası 12 iyun 1920-ci ildəyardım göstərilməsini təxirə salaraq, istənilən məbləğin hansı maliyyə qaynağından götürülə biləcəyini aydınlaşdırmağı təklif edib. Xalq Maarif Komissarlığının 21 iyul 1920-ci il tarixli kollegiyaiclasında  33 il xidmət etmiş, indi iflic olmuş və hədsiz ağır maddi duruma düşmüş müəllim  Əbdürrəhmanbəyzadəyə  birdəfəlik 1.000.000 manat həcmində yardım verilməsi və ona özəl sosial təminat kəsilməsi haqqında məsələyə yenidən baxılmışdır. Kollegiya həmin məbləği ödəməyi qərara almış və Xalq Komissarları Şurası qarşısında ona müəllimlərin orta əməkhaqqı hesabı ilə aylıq sosial yardım göstərilməsi haqqında vəsatət qaldırmışdı.

S.Əbdürrəhmanbəyzadənin 1922-ci ildə Bakıda vəfat etdiyi güman olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan illərdir savaşdadır, minlərlə şəhid vermişik. 1-ci Qarabağ müharibəsindən sonra hər birimizin qəlbində yara olsa da həyat davam edirdi. Təbiiki unutmurduq, amma heç kim də başqalarını qınaq obyektinə çevirmirdi. Amma 2-ci Qarabağ müharibəsindən bu yana sanki şəhidlikdən reklam edən, prim qazanıb özünü vətənpərvər göstərməyə çalışanların sayı 100qat artıb. 

4il keçib amma hələ də eyni məsələ. Məni düz başa düşün, mən şəhidlər unudulsun demirəm, amma hər aidiyyatlı-aidiyyatsız məsələdə onların adının çəkilməsi nə dərəcə düzgündür? Onların ruhu bunu istərmiydi?

Hansı ki, minlərlə şəhid verdiyimiz o il yeni ildə atəşfəşanlıq edən o xalq deyilik biz? Həmin gecə yadıma düşdükdə hələ də gözlərim dolur. İndi niyə ən adi şeylərdə belə şəhidlikdən dəm vurub insanların həvəsini, sevincini bölməyi özünüzə peşə bilirik? Kim nə hiss edir, nə düşünür? 

Bilmirəm, bəlkə sentyabr ayı gəlib deyə duyar kasanlar bu qədər artıb. Amma son 2-3gündür instagramda hansı paylaşımın altına baxsam şəhidlərlə bağlı nə isə var və insanlar bunu o qədər nifrət qusaraq edir ki. Bir rəssam Messinin şəklini çəkib paylaşıb, altında "bunu çəkəcəyinə şəhidlərimizi çək" şərhi. Bir sürücü sadəcə mahnı qoyub maşınıyla getdiyi yolu paylaşıb, altında "şəhidlərimiz var, mahnıya qulaq asmaq olmaz" cavabı. Aygün Kazımova bir şəhid oğlunu qucaqlayır, güldürür. Altına bilirsiz nə yazıblar? Sənin güldürməyin lazım deyil, yaxşılıq etmək istəyirsənsə maddi yardım et ailəyə. Nə bilirsiniz ki etməyib? Niyə bu qədər kin dolu, nifrət dolusunuz? Mən anlamıram, ailəmizdə itki olanda ölənədək yas saxlayırıq? Heç əylənmirik? Ya da gülüb danışmamız onları unutduq mənasına gəlir? Tanıdığım, yaxından maraqlandığım bir şəhid ailəsi var. Şəhid anası deyir ki, mən nəvəmi xoşbəxt böyütmək istəyirəm, hər gün onun yanında ağlayıb atasızlığını xatırlatmaq istəmirəm. Bəs biz niyə hər dəxlisiz mövzuda onların yarasını qanatmağa bu qədər ehtiyac duyuruq? Gedən unudulmur, amma ölənlə də ölünmür axı. Sosial şəbəkələrdə belə boş-boş danışanların neçəsi 1 qərənfil alıb o şəhidləri ziyarət edib sizcə? Yenə deyirəm, şəhidlər unudulmamalıdır. Unutmayın, unutdurmayın. Amma hansısa bir qadın övladı olacağı xəbərini alıb sevinirsə, bunu paylaşırsa, o qurdlu qəlblərinizlə həvəsini qırıb "bizim şəhidimiz var, şəhid anaları övlad həsrətindədir" yazıb kininizi də qusmayın. Yox, əgər bu qədər düşünürsünüzsə də, nə evlənməyin, nə dünyaya uşaq gətirməyin, nə mahnıya qulaq asmayın, hətta küçədə gəzməyin də. Axı ayağını itirmiş qazimiz var, onlar sizi gəzərkən görüb üzülə bilər. Ya da övladı olmayan analar sizə həsəd apara bilər. Yemək də yeməyin, ac insanlar var. Sadəcə ölün. Çünki sadəcə ölümə həsəd aparmır insanlar. 

Qəlbləriniz qədər sevgiylə qalın.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)

Şərəf Cəlilli, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Yazıçı, müəllim, alim kimi üç zirvənin fatehi, Fətih dastanını kəlam və qələm müqəddəsliyi ilə yazan Mir Cəlalı ədəbiyyatşünas alimlər kiçik hekayələrin böyük ustadı, ciddi roman və povestlərin müəllifi kimi qəbul etməklə yanaşı, ədəbi-irsi aforizmlərlə, ata sözləri ilə zəngin olan mütəffəkir alim, fikr və düşüncə sahibi  olaraq etirafda bulunurlar.

"Kölgədə bitən ağacın kölgəsi olmaz", "gərək elə yazasan ki, ya yazdıqlarına, ya da ünvan seçdiklərinə görə xatırlanasan",  "ən böyük nailiyyətim ailəm, ən qiymətli əsərim övladlarımdır" kimi kəlamları ilə dəyərlərin əyarına çevrilən Mir Cəlalın milli mənlik, milli kimlik uğrunda mücadilədə mücahid dastanını yazan hər bir vətənpərvər insan  üçün örnəyə çevirilən bir kəlamı da var: " İtə ataram, yada satmaram!"

Mir Cəlalın taleyinə təlatümlərlə dolu 20-ci yüzil düşmüşdü. İnqilabları, repressya və müharibələri çevrəliyən bu zaman kəsiyi hər bir ciddi qələmsahibinin imtahanı idi. Ondan üzüağ çıxmaq üçün isə Mir Cəlal təmizliyi və əyilməzliyi gərəkdi. Vaxtın, zamanın fövqünə qalxmaq, onu millətinin nəfinə işlətmək üçün mənindəki mənə tapınmaq, quruluşun, zamanın üstünə yerimək o qədər də asan deyildi. Mühiti, şəxsiyyəti, irsi və varisləri ilə bu gün də nümunəyə çevrilən Mir Cəlal dövrdaşlarından fərqli olaraq qələmlə kəlamın vəhdətində oxucusuna tarixin ən mühüm suallarını ünvanlayır. Ədəbiyyatı partiyanın təkərciyi, vintciyi hesab edən "yazarların" təntənəli kitab adlarının içərisində əsərlərinə kitablarının özü qədər əzəmətli adlar seçir  Mir Cəlal. "Ad insanı bəzəmir, insan adı bəzəyir" hikmətinin fərqli biçimdə təqdimatını edir. Şura hökümətinin qılıncının dalının, qabağının kəsdiyi illərdə "Dirilən adam", "Yolumuz hayanadır?", "Bir gəncin mənafesti", "İnsanlıq fəlsəfəsi", "Səviyyə axtarışında", "Füzuli sənətkarlığı","Azərbaycanda ədəbi məktəblər" kimi monumental əsərləri ilə  min illər boyu dünyanın maddi-mədəni irsi siyahısını incilərlə zənginləşdirən Odlar yurdu Azərbaycanın sıxıldığı məngənənin aynasına dönür. 

1926-cı ildə təşkil olunan Türkoloji Qurultaydan sonra yasaq olunan, üst səviyyələrdə kargüzarlıq işləri özgə dildə  aparılan, əlifbası dəyişdirilən bir millət tarixi sual qarşısında qalmışdı. O sualı "Yuxarılara" ünvanlamağa  isə professor Nəsir İmanquliyev kimi az adamların cəsarəti çatırdı. Yazıçı kimi bu məsuliyyəti öz üzərinə  unudulmaz Mir Cəlal aldı. Boy buxunu xartutu, palıd ağacını xatırladan, qalan deyil, qalın kitabların müəllifi olan məhşur yazıçıların sırasında Mir Cəlal batini əzəməti ilə fərqli göründü. "Leninləşir bütün bəşər, bütün ellər, qəbilələr","Oxuma tar, səni sevmir proletar!" deyənlərin önünə çıxdı. "Yolumuz hayanadır?" əsərilə onlara  və onların  arxasında duranlara sərt "Osmanlı tokatı!" vurdu. "Kölgədə bitən ağacın kölgəsi olmaz!" nidası ilə hilallı,ulduzlu bayrağın qurucularına poetik nümunələrlə  həqarət edənlərə tarix dərsi verdi. 1991-ci ildə Azərbaycanda Müstəqillik Aktı qəbul ediləndə yazıçı böyüklüyünün əzəməti özünü birüzə verdi. 

Bir yazıçı kimi Mir Cəlalın dövrdaşlarından fərqli olaraq təntənəli adı, orden və medalları olmayıb, amma Mir Cəlal adı, imzası  özü bir etalon olub.

“Bir gəncin manifesti"ndə “Yazıçının manifestini" yaradan Mir Cəlal iki tarixi kəlam işlədib. Onun biri və birincisi əsərin başladığı məqamdı. Mərdan kəli sürür, öküz xışı çəkib apara bilmir, gün gəlib günortaya çatıb. Öküzü də, rəncbəri də tər aparıb. Rəncbər öküzün qabağında durub buynuzlarından tutub deyir: " Sür, sür, ay Allahın heyvanı!  İndi mən nə edim,  bununağzına söyüm? Axı söyə bilmərəm, Allah deyir!".  Bu fikr ədəbiyyata gətiriləndə 30-cu illər idi. Məscidlər klublara, mədəniyyət evlərinə çevirilir, ciblərə  "Allahsız knişkası" qoyulurdu. Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda atezmin aynası olan "Allahsız" jurnalı və qəzeti nəşr edilir. Yazıçı Mir Cəllal vətəndaş Mir Cəlalın da,  türkvə islam mədəniyyətini çevrələyən, o zamanlar SSRİ -yə aid olan dövlətlərin və xalqların  da haqq səsinə dönür, "axı bunun ağzına söyə bilmərəm, Allah deyir!"  Allah kəlamının yasaq olunduğu, panislamizmin, pantürkmizmin meydan suladığı bir dövrdə bu cümləni ədəbiyyata gətirmək Allahı inkar edənləri İnkarın özü idi. Mir Cəlal bunu edirdi, çünki o, bu dünyaya, ədəbi, elmi- mədəni mühitə, pedaqoji fikr tarixinə həqiqəti inkar edənləri, haqqı dananları  İnkar üçün gəlmişdi.  O doğuluşdan paralanmış, yaralanmış Azərbaycanın haqq səsi olaraq var olmuşdu. Taleyin  sərt üzündən özü öz tarixi torpaqları ilə həmsərhəd olan Azərbaycanın iri və paytaxt şəhərləri Təbriz və Bakı onun ömründən keçirdi. "Bir gəncin manifesti"ndə  Azərbaycananasının gələcəyə ünvanlanan sevgi məktubunun Azərbaycan xalısının "Yusif və Züleyxanın" dastanını yaradan Mir Cəlal Sonanın dili ilə ingilis zabitinə sərt şillə vurur: "İtə ataram, yada satmaram". Bu gün Azərbaycan xalısı Mir Cəlalın sevimli  nəvəsinin, ölkənin Birinci vitse- prezdenti, Birinci xanım, Heydər Əliyev Fondunun prezdenti Mehriban Əliyevanın iradəsi ilə dünyanın maddi-mədəni irsi siyahısına yazılıb. Mir Cəlalın  gözünün nuru  akademik Arif MirCəlal oğlu Paşayev Milli Aviasya Akademiyasının qurucusu kimi Uçan xalçanın Arifanə dünyasını yaşayır. Milli aviatr kadrlarımız səmamızın şahini kimi həm də, Qarabağda, Şərqi Zəngəzurda cövlan edir.  

Mir Cəlal bu dünyaya üç zirvənin fatehi - yazıçı, müəllim, alim kimi Fətih dastanını yazmağa gəldi. Mühitinin fövqündə dayanan şəxsiyyəti, irsi və varisləri ilə milli məfkurədən milli dövlətçiliyə yol gələnlərin ilham mənbəyinə çevrildi. Bu gün fizika və texnika sahəsində dünyada məhşur olan akademik Arif Mir Cəlal oğlu  Paşayevi təkcə elmi məktəbi olan Böyük Müəllim kimi deyil, həm də ixtira və  nəzərələri ilə elmin ümumbəşəri dəyərlər xəzinəsini zənginləşdirən, mütəffəkir alim kimi etirafda bulunurlar. Nüfuzlu diplomat, fövqəladə və səlahiyyətli səfir, ADA Universitetinin qurucusu və rektoru professor Hafiz Mir Cəlal oğlu Paşayev analitik təfəkkürü, ensiklopedik biliyi, genetik kodlardan gələn ziyalı  müqəddəsliyi ilə təkcə Azərbaycanın deyil, Güney Qafqazın  elm və təhsil tarixini yenidən yazan, yüksək texnologiyaları, ümumbəşəri standarları elm və təhsil sisteminə tədbiq edən mütəffəkir alim, elmin diplomatyadakı nüfuzu kimi dəyərlərin əyarına çevrilib. Moskva Dövlət  Universitetinin rektoru, AMEA-nın vitse-prezidenti , Azərbaycan- İngiltərə dostluq cəmiyyətinin sədri, Beynəlxalq Nizami Mərkəzinin, ÜNS Yaradıcılıq  Səhnəsinin qurucusu akademik Nərgiz Paşayeva ilə təkcə ölkəmizdə deyil, Avropanın bir çox ölkələrində də ilklərə imza atmış mütəffəkir alim, nüfuzlu ictimai xadim kimi iki və çoxtərəfli dialoqlar aparılır, Beynəlxalq humanitar forum və konfransların, dəyirmi masaların təşkili üçün məsləhətləşmələr aparılır.  Sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin, dinlərin dialoquna töhvələr verən akademik Nərgiz Paşayeva Şərq, Qərb dəyərlərinin sintezi, inteqrasiyası istiqamətində əldə etdiyi naliyyətlərlə  müasir dünyanın çağırışlarına, elmin ədəbiyyatşünaslıq, Qafqazşünaslıq və Nizamişünaslıq istiqamətlərinə müəllim, alim, ictimai xadim kimi töhvələrini verir. Ölkənin Birinci vitse-prezdenti, Birinci xanım, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyevanın beynəlxalq səviyyədə gerçəkləşdirdiyi genişmiqyaslı layihələrin icrasının  məsuliyyətinin böyük bir qismini alim kimi üzərinə alan akademik Nərgiz Paşayeva bununla həm də,  anası, ərəb-məhcər ədəbiyyatının ilk qadın tədqiqatçısı, AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun ilk qadın direktoru, ərəb filologiyası üzrə dünyada məhşur alim Aida İmanquliyevanın ənənələrini yaşadır, yarımçıq qalmış arzularını gerçəyə çevirir. Adı pedaqoji fikr tariximizə yazılan pedaqoq Mir Cəlalın müəllim müqqədəsliyi iki istəkli varisi: Elmira xanım Paşayeva və Ədibə xanım Paşayevanın fəaliyyətində davam etdirir. Bakı Dövlət Universitetinin auditoryalarında mühazirələr oxuyan Ədibə xanım həm də, böyük ədibin, yazışı, müəllim, alim Mir Cəlalın cisminin və ruhunun davançısı olaraq ustad-şəyird müqqədəsliyini yaşadır. Mir Cəlalın insan sevgisi vətənpərvərlik ruhu,  ədəbi-mədəni irsə sədaqət hissi, publisistikası Heydər Əliyev Fondunun vitse - prezdenti, "Bakı" jurnalının qurucusu Leyla xanım Əliyevanın, Bakı Media Mərkəzinin təsisçisi Arzu xanım Əliyevanın, Heydər Əliyev Fondunun Amerika bürosunun rəhbəri Cəmilə xanım Paşayevanın, Yarat Müasir İncəsənət Məkanının rəhbəri Aida xanım Mahmudovanın, “Nərgiz” jurnalının Baş redaktoru  Ülviyyə xanım Mahmudovanın fəaliyyətində mənəvi bağlarla davam edir. Mir Cəlalın xeyirxahlıq, yaxşılıq dolu dünyasını isə unudulmaz Aqil Mir Cəlal oğlu Paşayevdən sonra bu gün Mir Cəlal və Mir Camal Paşayevlər genetik kodlardan gələn   müqəddəsliklərlə nəsildən nəsilə ötürürlər .  

Mir Cəlal bu dünyaya  üç zirvənin fatehi kimi könüllərdə köç əyləməyə gəlmişdi. Ruhunu, duyğusunu, sevgilərini Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi doğmalarının və yetirmələlərinin beynlərinin şırımlarına  dən kimi səpmişdi. Həmin müqəddəs Dəndən cücərib dirçələn, 44 günlük tarixi savaşdan, Vətən müharibəsindən sonra Ali Baş Komandan,Prezident cənab İlham Əliyevin, Qüdrətli Azərbaycan Ordusunun  iradəsi ilə  Şuşa qalasında, Xüdafərin körpüsündə Bayrağa dönən Millət "kölgədə bitən ağacın kölgəsi olmaz", Vətən torpağının bir qarışını da yağıya, "yada satmaram!" nidası ilə tarix yaratdı. Dünyanın siyasi mənzərəsini, mizanını, düşüncəsini dəyişdi. Qarabağın, Şərqi Zəngəzurun, əslində isə "Kürəkçay"dan, "Gülüstan" dan , "Türkmənçay" dan sonra ikiyə bölünüb paralanmış Məmləkətin, o taylı, bu taylı Azərbaycanın, Təbrizə, Dərbəndə, Borçalıya, İrəvana, Zəngəzura bölünən Odlar yurdunun Fətih dastanını yazdı!  "Ən böyük nəaliyyətim ailəm, ən qiymətli əsərim övladlarımdır!" nidası ilə qələm çalan, "Güney Azərbaycan missyası"nın rəhbəri, dağlar diyarı Dağıstanın, Dəmir qapı Dərbəndin xilaskarı kimi 1941-1945- ci illər müharibəsində tarix yaradan  polkovnik komissar Əziz Əliyevin nəvələri, müasir Azərbaycanın memarı  general Heydər Əliyevin varisləri bütün dünyaya sübut etdi ki, burada, Güney Qafqazda qüdrətli bir dövlət, qüdrətli bir xalq var. Ona təkcə bioresurslarına görə deyil,  nüfuzlu dövlət xadimlərinə, sərkərdə - xaqanlarına, fikir və düşüncə sahiblərinə, Mir Cəlal kimi vaxtdan, zamandan uca durub vaxtı, zamanı millətinin nəfinə işlədən mütəffəkir şair və yazıçılara görə dəyər vermək gərəkdir!

20-ci yüzilin əvvəlində Mir Cəlal zamanın, quruluşun üstünə yeridi. "Dirilən adam"a "Yolumuz hayanadır?" sualını verdi. "Bir gəncin manifesti" ilə "Yazıçı Manifesti"ni, daha doğrusu, mənsub olduğu millətin milli mənlik və milli kimlik manifestini yaratdı! "Kölgədə bitən ağacın kölgəsi olmaz!" deyib,  milləti, məmləkəti oyanışa, qurtuluşa səslədi.  "20 yanvar",  "Xocalı" dəhşətlərini yaşayan Azərbaycan xalqı Şuşa qalasında, Xüdafərin  körpüsündə,  Murovun zirvəsində, Ağoğlan qəsrində Bayrağa dönən gün Qılıncla Qələmin vəhdətində dövlətlər quran, paralanmış, yaralanmış Azərbaycanın əzəmətini dünyaya sübut etdi. O gün "Ata vəsiyyəti"nə əməl olunan gün idi.  O gün həm də,  narahat ruhların şad olan günü idi. O sırada unudulmaz Mir Cəlalın, sevgili Püstə xanımın,  soyu, soy-kökü, şəcərə dəftəri ilə Qarabağın xanlıq səltənətinə, Köçərli  və MirmövsümNəvvab müqəddəsliyinə bağlı Gözəl nənənin ruhu da var idi. Firudin bəy Köçərli deyirdi: "Bir millətin varını, dövlətini, sərvətini əlindən alarsan məhv olmaz ,dilini alarsan tərk olub gedər!" Mir Cəlal dilimizi, millətimizi qoruyanların, qeyrətimizi çəkənlərin sırasında yer alanlardan , taxtını, səltənətini könüllərdə quranlardan idi.

Ulu öndər Heydər Əliyev sıradan bir dövlət xadimi deyildi, bu ölkədə kimin, xüsusən də hansı fikr və düşüncə sahibinin, şair və yazıçının nə ilə nəfəs aldığını bilirdi.  Canından əziz bildiyi Azərbaycanın sarayına Sultanı, ölkəsinə Birinci xanımı, nəvələrinə Nənəni, varislərinə Ananı seçəndə şüphəsiz ki, Övlad məhəbbəti ilə yanaşı, Nəsir İmanquliyev əyilməzliyini, Mir Cəlal təmizliyini, professor Aida İmanquliyevanın, akademik Arif Mir Cəlal oğlu Paşayevin alim müqəddəsliyini də nəzərə almışdı!

Qalın deyil, qalan kitabların müəllifi Mir Cəlal bu dünyaya mənsub olduğu millətin Əbədiyyət dastanını yazmağa gələnlərdən idi. Gəldi, yazdı, bütövlüyün, birliyin, diriliyin şərbətini içirib getdi!  Sentyabrın 28-i xatırlanan günüdü. Məqamı uca, məkanı cənnət olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.09.2024)