“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə akademik Nizami Cəfərovun Azər Turanın "Alp Ər Tonqa" kitabı barədə qeydlərini təqdim edəcəyik. 

Azər Turanın "Alp Ər Tonqa" kitabı Atatürk Mərkəzi tərəfindən nəşrə hazırlanıb. Akademik, Millət vəkili Nizami Cəfərovun kitaba yazdığı Ön sözü təqdim edirik.

Azər Turan Azərbaycanın müstəqillik dövründə yetişmiş o görkəmli ziyalılardandır ki, keçən əsrin sonlarından başlayan ideyalı, xüsusi  üslubi imkanları ilə seçilən və kifayət qədər məhsuldar yaradıcılığı milli dəyərlərimizin aşkarlanması, dərin tarixi kökləri, əhatəsi ilə bir yerdə analitik təhlili və milli-tarixi (etnik) yaddaşın bərpası işinə xidmət edir. Gəncliyində yeni (və ən yeni) dövrün hadisələri ilə maraqlanan tədqiqatçı-mütəfəkkirin tədricən tarixin daha qədim qatlarına nüfuz etməsi ona görə təbii sayılmalıdır ki, Azər Turan nə üzərində düşünürsə-düşünsün, onun məqsədi mənsub olduğu milləti, sözün həqiqi mənasında, millət edən strateji əlamətləri, epik miqyası mümkün qədər mükəmməl bir sistem halında ortaya çıxarıb onun intellektual istifadəsinə verməkdir.

Hər bir xalqın etnik-mədəni tarixinin əsasları ən mükəmməl şəkildə onun daxili mənəvi tələbatının təsiri ilə müxtəlif süjetlər, epizodlar və qəhrəmanlar törətməyə qadir olan Eposunda təzahür etdiyindən, hansısa səbəblərə görə həmin epos stixiyası  (və nəticə etibarilə etnik-mədəni tarixi!) zədələnmiş xalqlar bu və ya digər dərəcədə elmi tarix yaratmaq qabiliyyətlərini də itirirlər. Təsadüfi deyil ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində - milli özünüdərk enerjisinin qarşısıalınmaz bir vüsətlə özünü göstərdiyi illərdə türk xalqları öz böyük şəxsiyyətlərinin simasında "biz kimik", "kimlərdən ibarətik" kimi zəruri olduğu qədər də xeyli gecikmiş suallara cavab axtararkən, ilk növbədə, epik yaddaşının epizodikliyi üzündən son dərəcə ciddi tərəddüdlər keçirdilər. Və etiraf etmək lazımdır ki, həmin epizodiklik, əslində, türk xalqlarının, demək olar ki, hamısının öz epik keçmişinə əsasən dini, siyasi (bunun ardınca isə mənəvi!) müstəmləkəçilikdən irəli gələn laübalı və ya laqeyd münasibəti onların elmi tarixini biri digərini inkar edən hər cür saxtakarlıqlarla doldurmuşdur ki, bu xaosdan ən etibarlı çıxış yolunun yenə də yalnız epos yaddaşının bərpası olduğu, əlbəttə, şübhə doğurmamalıdır. Xüsusilə, ona görə ki, türk, o cümlədən də, Azərbaycan tarixini yağmalamağa çalışanların bir "metod"u həmin yaddaşı ziddiyyətli məlumatlarla "simasızlaşdırmaq"dırsa, ikinci (və daha təcavüzkar) "metod"u yad epos təfəkkürü texnologiyalarını xalqa təlqin etməkdir. Azər Turanın da kəskin tənqid hədəfinə çevrilmiş belə cəhdlərdən ən əsası odur ki, akademik İqrar Əliyev uzun illər ərzində Azərbaycan tarixinə "Avesta" (İran eposu) ideyalarını elə bir "səy"lə (mən burada onun türklər haqqında işlətmiş olduğu məsuliyyətsiz ifadələrindən birini işlətmək istəmirdim, ancaq məcburam deyəm ki, əsl həyasızlıq, əslində budur) yeritmişdi ki, bu tarixdə xalqın öz eposuna - "Dədə Qorqud"a yer qalmamış, nəticədə etnosun həqiqi qəhrəmanları "gəlmə köçərilər" elan edilərək tarixin mənfi personajları qələminə verilmişlər.

Azər Turanın "Türkün atası Alp Ər Tonqa (Azərbaycan və Anadolu fatehi)" kitabı həcmcə elə də böyük olmasa da, əhatə etdiyi məsələlərin genişliyinə, ehtiva olunan fakt, mülahizə və mövqelərin rəngarəngliyinə, ən başlıcası isə, əsaslandığı elmi-metodoloji prinsiplərin mükəmməlliyinə görə kifayət qədər fundamental əsərdir. Və bu daxili fundamentallıq özünü, hər şeydən əvvəl, onda göstərir ki, müəllif nə ayrı-ayrı rəqəmlərin dəqiqləşdirilməsinə, nə bu və ya digər coğrafi koordinatın ora-bura çəkilməsinə, nə də etimoloji janqlyorluğa meyil göstərmədən, birbaşa mötəbər  epik miqyaslarla işləməyə üstünlük verir: qədim (ümum) türk eposu "Oğuz kağan" - Herodotun "Tarix"i - Firdovsinin "Şahnamə"si - "Oğuznamə"lər xətt-xronologiyası ilə Madiva - Franxrasyan - Madyes - Əfrasiyab - Alp Ər Tonqanın tərcümeyi-halını elə panoramlı ölçülərlə bərpa edir ki, tarixdə möhtəşəm rol oynamış bütöv (və hər cəhətdən əzəmətli!) bir Etnosun bioqrafiyası dövrdən-dövrə təhrif olunmuş şəkildə yox, necə varsa, elə görünməyə başlayır. Mahiyyətcə, epos mənşəli "Avesta", "Tövrat" kimi bu və ya digər etnosun maraqlarını əks etdirən dini-ideoloji əsərlərə gəldikdə isə, Azər Turan onları da diqqətdən kənarda saxlamır. "Tövrat"a Nuhdan başlayan şəcərənin konteksti olaraq (əgər belə demək mümkünsə, problemin "tarixəqədər"ki dövrünə aid "neytral" mənbə timsalında) baxırsa, "Avesta"nı, əksinə, aşırı İran təəssübkeşliyi ilə Alp Ər Tonqaya (və Turana) qarşı etnik-ideoloji cəbhə açan "konyuktur" əsər hesab edir. Və həmin münasibətin nəinki min beş yüz il sonra İslam kimi qüdrətli bir dinin əhəmiyyətli redaktəsinə məruz qalmadan bütün aqressivliyi ilə "Şahnamə"də təzahürü, hətta ondan da min il sonra "Azərbaycan tarixi" çoxcildliyinin birinci cildinə (Bakı, "Elm", 1998) təcavüzü göstərir ki, türk, o cümlədən, Azərbaycan ziyalıları sadəlövhcəsinə bu cür təzahür (və təcavüz)lərin bitdiyini gözləməməlidirlər.

"Türkün atası"nda Azər Turan dramatik-analitik üslubuna (təhkiyəsinə) sadiq qalaraq vaxtaşırı ritorik suallar verir, istinad etdiyi milli epos məntiqi ilə cəmiyyəti bu suallar üzərində (və tələb olunan epik miqyaslarda!) düşünməyə, illərlə, əsrlərlə ona təqdim olunmuş "Tarix"ə milləti millət edən qürurlu metodoloji mövqedən baxmağa çağırır ki, həmin mövqe, ilk növbədə, milli Eposa əsaslanır. Odur ki, kitabda Alp Ər Tonqanın (onun özünün, ailəsinin, törəmələrinin) tərcümeyi-halı "türkün çətiri" (Əl Biruni) kimi açılaraq Millətin bioqrafiyasına (milli Tarixə) çevrilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə rubrikamda Amerika Birləşmiş Ştatlarının 44-cü Prezidenti, 2009-cu ildə isə Nobel Sülh mükafatçısı olmuş, akademik, hüquqşünas, memuarçı Barak Obamadır.

“Oxumaq vacibdir. Oxumağı bilirsənsə, bütün dünya sənin üzünə açılır”

Barak Obama

Qeydlər:

Məqdəsimiz kitabı daha çox sevdirmək, mütaliəni daha da artırmaqdır...

Onlar oxumaqla zirvələrə ucaldı...

Bəs biz kifayət qədər oxuyuruqmu?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

Vaqif Osmanlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu düşüncələrimi bilgisayarın yaddaşına köçürməyə başladığım anda səsinə vurulduğum Nərminə Məmmədovanın həzin səsində telekanalların birində “Pıçıldaşın, ləpələr” mahnısı hisslərimə hakim oldu. Bunu yazının uğurlu olacağına əlamət bildim. Hər əlamətə inanmasam da, musiqinin ilahiliyi məni məndən alıb inandırdı.

Mən həm də bu ədəbi təhlilimi dörd kitab müəllifi, pedaqoq, filoloq, şair Brilyant Atəşin “Nənəmin kəlağayısı” kitabındakı şeirlərin təbiiliyinə və səmimiliyinə inandığım üçün yazıram. 

Necə də uğurlu ad və təxəllüsdü. Brilyant və Atəş. Bunlar qol-boyun olub brilyant kimi qiymətli və saf, atəş kimi isti, müqəddəs poetik nümunələrin yaranmasına vəsilə olub.

Onun şeirləri özü kimi səmimidi, duyğularını həzin-həzin ləpələrin ana dənizin qulaqlarına pıçıldadığı kimi pıçıldayır, daşların arasından işıqlı dünyaya can atan büllur bulaq kimi zümzümə edir. Elə ki, haqsızlıq görür, həqiqətə dil uzadanlara, haqqı nahaqqın ayağına yazmaq istəyənlərə rast gəlir, necə deyərlər, üzü dönür, mülayim Atəş, alov dilləri ərşə çıxan tonqala dönüb həqiqət işığından qorxan yarasalara, bayquşlara qənim olur. “Meydan sulayan qoçulara, yaltaqlara, xalqın qanını soran zalımlara, torpağı biznes edənlərə, qansızlara, vicdansızlara” meydan oxuyur - lap Ərəbzəngi kimi.

Onun lirik duyğuları ləpə kimi mülayim, dalğa kimi haraylıdı.

Nə tökürsə qələm gözdən, vərəq çəkir köksünə,

Sən yazdıqca bu dünyada hər şey gedir əksinə.

Yazıq millət bu həyatda  nə yatdı, nə diksinə,

Balıq başdan iylənəndə yaltaq sular bulayır,

Zalım xalqın qanın sorur, qoçu meydan sulayır.

Yazdıqları söz adamının ədəbi kimiliyidir, sözlə çəkilmiş avtoportretidir. Söz adamının kim olduğunu onun yazdıqları kimi dəqiq bildirən ikinci bir tanıtım testi tanımıram. Süni bəzək-düzək, saxta təbəssüm qəlp adamın içindəkiləri o an necə həndəvərindəkilərə faş edirsə, söz də elədir, sözə xəyanəti heç vaxt bağışlamır. 

Brilyant xanım həmişə, hər yerdə özüdür. İnsanlığı, diqqəti, sözə dəyəri, məsuliyyəti ilə. O, haqqı danmır, sözünü də. Söz onun mənəvi övladıdırsa, “dünyaya Haqla qoşa gəlibsə”, necə dansın, niyə dansın? Axı o, anadır. Övladına nəvazişini əsirgəməyib, mənəvi balasına da. “Daş kəsən, baş kəsən, savaş kəsən sözü ucuzlaşmağa, ucalıqdan enməyə qoymayanlar bircə söz sarıdan acdılar”.

Göylərin buludu gözümə dolub,

Çoxu daldalanıb izimə dolub.

Ən gözəl fikirlər sözümə dolub,

Vərəqə tökülən ləlmi, incimi?

 Brilyant xanımın yaradıcılığının bir özünəxas bir cəhətini də vurğulamaq yerinə düşər. O, çox yazarlardan fərqli olaraq şifahi xalq ədəbiyyatını, folkloru, klassik aşıq sənətini, ana dilimizi, kənd həyatını  mükəmməl bilir. Onun təcnisləri, qıfılbəndləri, müxəmməsləri, dodaqdəyməzləri, divaniləri, deyişmələri  mükəmməl klassik aşıq ədəbiyyatı  nümunələri səviyyəsindədir. 

Cümşüd Əlinin qıfılbəndinə cavabı bunu təsdiqləyir:

Cümşüd Əli:

Şair dostum, o nədir ki, cavab ver,

Kökü göydə, budaqları sallanır.

Nə bulaqdır, çeşməsindən süzülən,

Gah acıdır, hərdən isə ballanır.

Brilyant Atəş:

Şair qardaş, eşit deyim düzünü,

O Günəşdir, budaqları sallanır.

Məhəbbətdir, çeşməsindən içirsən,

Gah acıdır, gah da eşqdən ballanır. 

 Və bir də:

İlahi, yazanda gözəl yazasan,

Bəyaz qarı qışa, gülü yaza san.

Atəşəm, diləyim, sən də yaz asan,

Arzular birləşsin, gedək o yana.

Brilyant Atəşin lirik duyğularından tapdığım ləl və incilərlə onun kimliyini sözsevərlərə tanıtmaq istəyirəm. Belə tanıtım, məncə daha obyektiv, daha inandırıcı və əyani olar. Bilirəm ki, həssas oxucunu aldatmaq mümkün deyil. Heç vaxt aldatmaq fikrinə də düşməmişəm. “Düzlük ən yaxşı biclikdi” mənim də məsləkim, məramımdı.

Düzlükdən imarət qurasan gərək,

Sözü məqamında vurasan gərək.

Haqqın arxasında durasan gərək,

Yoxsa ki, qəflətdə qalmaq kimidi.

Keçək mətləbə...

Brilyant Atəş kimdir? 

Qoy bunu onun misraları desin.

“Mən dəryayam, sinəm doldu dalğadı”.

 “Mənbəyi qurumaz axar çayam mən”.

Sinəsindəki şahə qalxan dalğalar, kövrək pıçıtılı ləpələr, axarlı yaşantılar onun könül çırpıntıları, ədalətsizliyə üsyanı, azadlıq himnləridi.

Brilyant Atəşin ömür yolu:

“Mən bir sönməz Atəş olub hər an zordan çıxmışam”.

“İmana sığındım, Haqqı danmadım”.

“Yaxşıya sarayam, zalıma goram”.

 “Haqqı bürmələyib nahaqqa satmaq,

 “Zülməti nur üstə salmaq kimidi”.

Bircə onu qeyd edim ki, Brilyant xanımın şeirlərində “Haqq” sözünün birinci hərfi həmişə böyük yazılır. Bu Haqqın Brilyant Atəş meyarıdı. Haqqa tapınmaq ucalıqdı.

Brilyant Atəşin mücadilə yolu:

“Keçmişi kök bilib sabaha çatmaq”.

“Dilim Haqq danışar, heç vaxt kiriməz”.

O, Babək, Nəsimi, Sabir, Cavid, Hadi yolunu əzbər bilir, bu yolu şagirdlərinə də öyrədib. O, özü bu yola laqeyd qala bilərmi? Axı müəllim işıq mənbəyidir, zülmətin düşmənidi.

Şair xanım nə qədər çağdaş fikirli olsa da, bir o qədər milli ruhludu, keçmişə bağlıdı.

     Brilyant Atəşin həyat eşqi:

     “Qəfəsdə yaşamaq ölmək kimidi”.

     Bunu şərh eləməyə nə ehtiyac?!

     Brilyant Atəşin duası:

     “Bir Allah yetirsin yoxsulun payın,

     Naqisin, nankorun azaltsın sayın”...

     “Dünyamız qorxusuz ola”...

O, bu xalqın xanımıdı, öyrədənidi, gənc nəslin zəkasını nurladandı, anadı, nənədi. Bilirik ki, anaların duaları müstəcəb olur. Amin deyək.

      Brilyant xanımın arzusu:

     “İgidi el öysün, özü öyməsin”.

     “Qəddimi yaş əysin, Allah əyməsin”.

Bu məğrurluq, ucalıq, üzüağlıq, təvəzökarlıq yoludur. Bu yolu gedənlərin  maddi “varı qurtarsa da, etibarı qalır”. El öyən igidlərimiz 44 günlük müharibədə düşmənin dizini qatlayıb “dəmir yumruq”la, dişiylə, dırnağıyla otuz ildən çox doğmalarının yolunu həsrətlə gözləyən torpaqlarımızı azad etdilər. Elin öydüyü igidlər - Brilyant Atəşin “Mübariz”, “Nurdadı”, “Şəhid oğulun anasını qarşılaması”, “Bir şəhid balamızın dilindən” və digər şeirlərinin qəhrəmanlarıdır,  müdrik fikir şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin təbiriylə desək, Vətən torpaqlarına azadlıq toxumu əkənlərdi.

Brilyant Atəşin xalqımızın nənələrinin ulu nənəsi Tomris, Nüşabə kimi düşmənə ciddi qadağası:

     “Özgə torpağında at sürmək olmaz!”

Ulu Türkün kişisi üçün də, xanımı üçün də torpaq, ana, at ən müqəddəs varlıqlardır.

Brilyant Atəşin dünya malından doymayanlara qəti xəbərdarlığı və qandırması:

     “Axırda bir ağda qalacaqsan, ha...

     Əriyib bir torpaq olacaqsan, ha...”

Vətən torpağı olmaq ilahi işdi. Vətən oğlu Musa Yaqub “öləndə qoynunda qoy ölüm ki, mən, çürüyüm bir ovuc torpağın artsın” amalı ilə yaşadı. İndi də doğma Buynuzun köksündə müqəddəs qala kimi möhkəm dayanıb, torpağı ilahiləşdirib.

Brilyant xanım düşünür ki, acgözləri, dargözləri, dünya malına qul olanları torpaq qoynuna çəkmək istəməz ki, qucağı çirklənməsin.

     Brilyant Atəşin ana, nənə nəsihəti:

     “Bədəni göstərən tüldən uzaq dur”.

Bu bu günümüzdən nigaran bir Azərbaycan anasının, nənəsinin həyəcan siqnalıdır. Mənəvi dəyərlərə laqeyd münasibətin gündən-günə qol-budaq atdığı, abır-həyanın gərəksiz əşya kimi kənara atıldığı dövrə gəlib çıxmışıq. Artıq bizim bəzi xanımlarımızın soyunmaqda, lüt-üryan  gəzməkdə, bədənini nümayiş etdirmək üçün dəridən, qabıqdan çıxmaqda tayı, bərabəri yoxdu. İnanın, Avropadakılar bu qədər əndazəni aşmayıblar. Analar, nənələr, küçəyə çıxan, barlarda gecələyən,  intim yerlərini utanmadan göstərməklə fəxr edən, əxlaq normalarına kinayə ilə yanaşan qız övladları böyütmək baş ucalığı gətirmir. Mənəviyyat ölümə doğru gedirsə, onu diriltmək mümkün olmayacaq. Mənəviyyatsızlıq ən ucuz ölümdür. Böyütdükləriniz gələcəyin anası olacaqmı? Bax, budur əsas məsələ!..

Brilyant Atəşin kəlağayı və qara papaq dəyəri və həqiqəti:

“Abır-həya təcəssümü, mərdliyin vuran qoludur...

Cana gəlir örtüləndə, qoyulanda dürüst başa,

Nənəmin kəlağayısı, babamın qara papağı”.

Brilyant Atəş milli mənəvi dəyərlərə bağlı Azərbaycan xanımıdır. O, başı kəlağayılı nənələrin, anaların, qara papağı başında qeyrətlə daşıyan babaların, ataların övladıdı. Özü də bu gün min illərdir nənələrimizdən miras qalan kəlağayını başına tac edir. Güllü Eldar Tomarlının sədr olduğu Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin fəal və yorulmaz üzvlərindəndir. Birliyin və Güllü xanımın yaratdığı şəxsi “Kəlağayı Muzeyi”inin layihəsi əsasında düzənlənən “Sazlı, Sözlü Kəlağayı Günləri” tədbirlərində rəfiqələri ilə birgə qədim ipək baş örtüyünü təbliğ edir, tanıdır - əməliylə, sözüylə. “Qəmli kəlağayı” şeiri nənənin şəhid nəvəsinin nişan xonçası üçün aldığı kəlağayının taleyindən bəhs edir. Nişanlı el gözəlinə qismət olmayan həmin kəlağayı qarşısında qızlarımız sədaqət andı içib sevdiyi oğlana, səadətinə qovuşmalıdırlar. Onda ailə münasibətlərinə daha ciddi yanaşarlar, ocaq kimi onu qoruyarlar. İndi həmin kəlağayı Güllü xanımın muzeyində özünə etibarlı yer tapıb. Sədaqət andı içmək üçün bir müqəddəs yer də o muzeydir.

 Brilyant Atəş dünyaya meydan oxuyur:

     “Keçmədim heç zaman dişinə, dünya”.

Həyat mübarizləri sevir. Əbu Turxana görə, ancaq eşq ölümdən qorxmur, çünki ruhdan yoğrulub. Eşqiniz tükənməsin, Brilyant xanım. “Şairin qabiliyyəti və istedadı xaosdan harmoniya yaratmaqdır” (Aleksandr Blok). Harmoniya həyatın nüvəsidi, yaşam stimuludu.

Brilyant Atəşin sözsevərlərə minnətdarlığı: 

     “Atəşi oxuyub qanana qurban”. 

Kitabın, uğurlu, müdrik sözün dəyərinin azaldığı çağdaş zamanda Brilyant xanımın söylədiyi həqiqət narahatlığa tam əsas verir. Kitabı oxuyub, ondan aldığı mənəvi qazanca görə oxucu söz adamına təşəkkür etmək əvəzinə, söz adamı oxucuya qurban olmağa hazırdı. Doğrudan da, “çərxi-fələk tərsinə dövran edir indi”. Uca ruhun qarşısında baş əyirəm, ey böyük, uzaqgörən Sabir!

Brilyant Atəş mənəvi övladlarından nigarandır:

     “Səni əzizləyib de kim olacaq,

     Ən axırda yiyən, şeirim mənim?”

     Həqiqi sözün aşiqləri yiyə duracaq, şair xanım. 

     Brilyant Atəşin vəsiyyəti:

     “Məni bir çinartək yol üstündə ək”.

     Sözüylə, şəxsiyyətiylə sözü məğrur çinar kimi ucaldanlar ölməzdir, Brilyant xanım...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış naşir Səbuhi Şahmursoyun dilimizə çevirdiyi Danile Kuinin “İsmayıl" romanı barədə Taryel Abdullayev məqaləsini diqqətinizə çatdırır. 

Həbsdə təkrar oxuduğum ən gözəl kitablardan biri, insan mədəniyyətinə kənar gözdən baxmaq - Danile Kuinin "Ismayıl" romanı. 

Kitab demək olar ki, İsmayıl adlandırlan bir qorilla-insanın insan-təbiət əlaqəsinə dair dialoqlarını ehtiva edir. Qorilla seçilməsinin səbəbi insana yaxın zəkaya sahib, ancaq insan olmayan bir canlı növü ilə insan mədəniyyətinə kənar gözdən baxmaqdir...

Kitabın əsas şüarı belədi: "İnsanlığın kökü kəsildikdən sonra qorilla üçün ümid olacaqmı?"

Kitabın mövzusunu izah etməkdənsə verdiyi mesajların üzərində durmaq daha maraqlı olardı. Məsələn, insanın xüsusi olması. 

Klassik dini düşüncə kainatın insan üçün yaradıldığını deyir. Bir zamanlar insanlar kilsənin əlində bayraq etdiyi antropik qanuna əsaslablr, kainatın, günəş sisteminin yalnız insan üçün var olduğunu düşünürdü. Bu düşüncəyə görə, kainatdakı hər bir varlıq, hər cisim, hər ulduz, hər toz buludu insan üçün xüsusi olaraq yaradılıb. Kilsə düşünürdü ki, onların inancına görə, Tanrının bir növ görünüşü və ruhu olan İsa Məsih dünyada mövcud olubsa, demək ki, insan kainatın yeganə sahibidir və onun mərkəzində olmalıydı.

Lakin sonra Qalilley və Kopernik kimi elm adamları səhnəyə çıxdı və bizə günəş sisteminin mərkəzində yer deyil, günəş olduğunu, günəş sisteminin nəhəng bir qalaktikanın kənarında kiçik bir məhlə olduğunu, qalaktikamızın da kainatı meydana gətirən yüz milyardlarla qalaktikadan sadəcə biri olduğunu göstərdi. Bu fikirlər ilk dəfə irəli atıldığı zaman buna qarşı çıxırdılar. Hətta Kopernik öz qanunlarını ortaya qoyduğunda ona qarşı olan dindar kütlə “Yer Kainatın mərkəzindədir və bütün göy cisimləri onun ətrafında fırlanır. Kopernikin sözləri şeytanın sözləridir və yalandır” deyirdilər.

Danile Kuinin "Ismayıl" kitabının mövzusu ilə bir növ həmin tarixə geri dönürük, bizə bir daha kainatın mərkəzində olmadığımızı, insanın xüsusi növ olmadığını, təbiətdə var olan milyonlarla növdən yalnız bir olduğunu bir qorillanın dili ilə çatdırır.

Tomas Hobbsun bir deyimini oxumuşdum: "İnsan varlığını davam etdirmək üçün daima digər insanlarla savaş içində olur". Məncə, Hobbsun bu yanaşması bir az əksikdi. İnsanın mövcudluğunu qorumaq üçün özü də daxil olmaqla, bütün canlıları istismar edən, məhv edən bir növ olduğunu deyə bilərik. Həqiqətən, insan -  təbiətdəki ehtiyacından daha çox şey təmin edən, kefinə görə öldürən, ürəyi istədiyi hər şeyi edən heyvan növüdür. Aslanın ceyranı təbiətdə öldürməsinin yeganə səbəbi qidalanmaqdı, insan isə kefinə görə qatil ola bilir. Bax Danile Kuinin bu məsələni kitabda qabardaraq insanın bu planetin sahibi olmadığını əsaslandırır.

Kitab oxuduqdan sonra National Geographic sənədli filmlərini fərqli bir gözlə izləməyə başlayacaqsınız. Çünki iki cümlədən biri həqiqəti əks etdirir. İnsanlığın təbiətə qarşı müharibəsi, təbiəti məhv etməsi və qalibiyyəti. Vəhşi meşələr dəhşətlidir, bunun əvəzinə biz istədiyimiz şəhərlərdə yaşıllıqlar yaradırıq. Vəhşi heyvanlar pisdir, buna görə hər biri sayılır, bəziləri zooparkda həbs olunmalı, bəziləri damğalanmalı, insan adları ilə adlandırılmalı və təbiətdə əhilləşdirilmiş heyvanlara çevrilməlidir. 

Bu kitabı oxuduqdan sonra sanki heyvanların bizim haqqımızda nə düşündüyünü öyrənəcəksiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

“Ulduz" aylıq ədəbiyyat dərgisi və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ədəbiyyat Fondunun unudulmaz Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun 85 illik yubileyinə həsr edilmiş, 35 yaşa qədər qələm adamları arasında keçirdikləri poeziya müsabiqəsi başa çatdı, qaliblər mükafatlandırıldılar. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının da xəbər verdiyi kimi, müsabiqənin mükafat yerləri aşağıdakı kimi bölüşdürüldü:

I yer: 

Cavid Qasımov;

II yer: 

Rəşad Nağı Mustafa, 

Allahşükür Ağa;

III yer: 

Eminquey, 

Seyyidəli Sübhi, 

El Roman

Beləliklə, 10 finalçıdan 6-sı mükafatlandırıldı. Amma digər 4 finalçının da şeirləri diqqətçəkən idi və ən azından portalımızda dərc edilərək geniş oxucu kütləsinə təqdim edilməyə dəyər. 

Bu gün Pərviz Qurbanlının şeirlərini təqdim edəcəyik.


Bu evin qapısı daha döyülmür,
Divarlar həsrətdir insan səsinə.
Xaraba qalmış da elə soyuqdur,
Əllərim qızışmır öz nəfəsimə.


Pəncərə önündə solan çiçəklər
Hələ də unutmur xatirələri.
Yalvarır hər səhər doğan günəşə
Qaranlıq otağın pəncərələri.


Bir taxtabiti də yeyir divanı,
Niyyəti taxtımdan salmaqdı məni.
Nə qədər qəribə olsa da belə,
Evimdə yaşayır evin düşməni.


Sonra bir taqqıltı yayılır evə,
Özün yerə atır anamın şəkli.
İntihar etdimi görəsən, yoxsa,
Mənə xatırlatdı öldüyü ili?


Nəhayət qapımız döyüldü, Allah,
Mən dəli olardım yoxlamasaydın.
Qoşulub əcələ gələrdim Vallah,

Bir şəkil dalımca ağlamasaydı.

 
*

Gecə saat bir olar, düşünürəm..
Saat on ikidən süzdüyüm çay soyuyur,
üşüyürəm...
Qurunun oduna yaş da yanır,
sobadakı çır-çırpı qışqırır, diksinirəm.
Gecə saat bir olar, düşünürəm...

 
Pəncərədə bir pişik miyoldayır,
xəstə atam hərdən durur, danlayır.
Bir yarımçıq ümidlə yanında əyləşirəm,
Gecə saat bir olar, düşünürəm...

Soba sönür, çay soyuyur, pişik hələ miyoldayır , 
atam amma deyinmir.
Gecə saat bir olar düşünürəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət” 

(21.06.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Gecə erkəndən yatıb səhər günəşlə birlikdə yuxudan oyandım.

Səba küləyinin gətirdiyi təmiz havanı bir nəfəsdə ciyərlərimə doldurub, küləyin üzümdə, saçlarımda dolaşan sərin nəvazişlərini hiss etdim. Məşriqin qızarmış al yanaqları sanki yeni oyanan hər kəsə “sabahın xeyir” deyirdi.  Bir ovuc dolusu buz kimi soyuq suyla bütün dünəni üzümdən yuyub yepyeni bir günə başladım. Tam da Anton Çexovun təsvir etdiyi kimi idi bu açılan yeni gün. O qədər gözəl idi ki, çaymı dəmləyim, yoxsa gedib özümü asımmı, qərarsız qaldım. Lakin dibçəklərdəki çiçəklərin gözünün boylanıb üzümdəki su damlalarında qaldığını görəndə o saat nə etmək lazım olduğunu anladım. Torpağına tökdüyüm suyu bir udumda canına çəkən çiçəklərin kövrək tumurcuqları geniş açılan çəhrayı ləçəkləriylə sanki mənə minnətdarlıq edirdi. Sıçrayıb ləçəklərinin üstünə qonan balaca su damcıları elə bil çiçəklərin gülən üzündəki qəmzəydi. Budur elə günün ilk qonağı da yaşıl yarpaqların arasından təşrif buyurdu. Qara xallı qırmızı paltarı olan kiçik bir uğur böcəyi idi bu.

Onu görcək sövqi-təbii bir epizod canlandı gözlərimin önündə.

Gənc bir qadın çöməlib bağçadakı gülləri əhatələmiş alaq otların təmizləyir. Və saçları keçi yığılmış balaca bir qız uşağı güllərin arasında gəzib onların qopub yerə düşmüş çiçəklərini toplayır.

"Aaaa ... Ana... ana ... bax uğur böcəyi tapdım, gör nə qəşəngdir"-, balaca qız otların arasından tapdığı balaca uğur böcəyini ovcunun içinə alaraq anasına göstərir.

-Elədir, çox gözəldir.

-Ana, olar onu özümlə birlikdə evə aparım? Kitab rəfimdəki kitabların, yada güldandakı çiçəklərin üstünə qoyaram.

"Mənim daha yaxşı bir fikrim var"-, deyərək Ana uğur böcəyini ehmalca qızının balaca ovcundan öz ovucuna doğru istiqamətləndirərək sözünə davam edir.

-Bilirsən, uğur böcəklərinin xüsusi bir misiyası var, onlar insanların rastına elə-belə çıxmır. Onlar insanları anlayırlar və əgər insanlar uzaqlarda olan doğmaları üçün çox darıxırlarsa uğur böcəkləri uçub onların darıxdıqları doğmalarını onların yanına gətirə bilirlər. Əgər sən uğur böcəyindən gedib sənin üçün çox sevdiyin bir insanı gətirməsini istəsən və onu uçub getməsi üçün havaya buraxsan, o uçub tez bir zamanda darıxdığın o insanı sənə gətirəcək.

*

Bəlkə də o gün anamın sırf mən uğur böcəyini incitməyim, onu rahat buraxım deyə uydurduğu bu nağılı o qədər sevmişdim ki, o gündən sonra harda bir uğur böcəyi görsəm onu ehmalca ovcuma alaraq uşaq ağlımla ondan gedib sevdiyim bir insanı bizə qonaq gətirməsini istəyər və onu aid olduğu təbiətə geri buraxardım. Uşaq yaşlarında bu insanlar çox zaman ya bir dayı olardı mənim üçün, ya da bir bibi. Xatırlamıram o vaxtlar uğur böcəyi ondan gətirməsini istədiyim insanları gətirirdimi mənə, ya yox, amma zaman keçdikcə uğur böcəyindən heç kəsi istəmirdim daha, bəlkə də böyümüşdüm, uşaq deyildim və bu nağıl öz sehrini itirmişdi mənim üçün, ya bəlkə də ondan gətirməsini istəyəcəyim bir kimsə yox idi artıq, bilmirəm...  

Lakin aradan çox uzun illər keçəndən sonra bir gün mən yenə uşaqlığımdakı kimi inanmaq istədim nağıllara və ilk dəfə yenə uğur böcəyindən mənə bir insanı gətirməsini istədim. Amma nəinki uğur böcəyi o insanı gətirdi, əksinə, o insanla aramızdakı "məsafələr" daha da artıb dibsiz bir uçuruma döndü. Və bu uzaqlığın, bu məsafənin özü də mənim ruhumda dibsiz uçurum kimi qara bir boşluğa çevrildi.

*

Və bu gün mən güllərin yarpaqlarının arasından mənə qonaq gəlmiş o uğur böcəyindən bu dəfə çox fərqli birşey istədim. Ondan içimdəki dibsiz qara boşluğa işıq saça biləcək kiçicik bir xoşbəxtlik gətirməsini istədim. Axı xoşbəxtlik də artıq uzaqlardakı bir doğma kimi idi mənə. Amma eyni ilə bir uşağın nağıllara inandığı kimi, böyük bir inamla istədim bunu.

Bilirsiz, böyük bir inamla istədim dediyim o duyğu nəyə bənzəyirdi?

Həyat gözəldir dedikdən bir il sonra intihar edən Çaykoviskiyə... Bəli həyat belədir, bu gün sənə gözəl olduğunu diktə etdirərkən, sabah intihar da etdirə bilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Budəfəki qonağım qardaş Türkiyənin dəyərli illüstratorlarından biri olan Esra Uğurlu xanımdır.

-Bizə bir az özünüz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

-Hamıya salam. Mən Esrayam. 1995-ci ildə anadan olmuşam. İzmirdə yaşayıram.

Rəsm müəllimi və illüstratoram.

Uşaqlıqdan bəri rəssamlıq həyatımın hər yerində olub. Bunu elə-belə demirəm, çünki bu iş üçün təhsil almaq çox qürurverici bir hissdir və çox vacib məsələdir. 2014-cü ildə Ümran Baradan Gözəl Sənətlər Liseyini və 2018-ci ildə Dokuz Eylül Universiteti Buca Təhsil Fakültəsinin İncəsənət müəllimliyi bölməsini bitirmişəm.

Deyə bilərəm ki, rəssamlıq mənim həyatımdır.

Hər gün rəsmlə böyüyürəm, sənətlə yoğruluram, rəsmlə inkişaf edirəm.

Qrafik dizayn fakültəsini bitirməyimə baxmayaraq, illüstrator olmaq üçün öz yolumu yaratmağa çoxdan qərar vermişəm.

Sektora yeni başlayan gənc rəssam namizədi kimi görünsəm də, dediyim kimi, əslində sənətdə uzun müddət təcrübəm var. Bugünkü populyarlığı nəzərə alsaq, məncə, bu sahədə heç bir təhsil almadan əlinə qələm alıb cızma-qara edən və sənətlə məşğul olduğunu düşünən milyonlarla insanın həddindən artıq ucaldıldığından bu sahənin əsl mütəxəssisi olan sənətkarların adlarının səslənməməsi təəccüblü olmamalıdır.

-İlk rəsmləriniz nə haqqında idi?

-Məktəb illərində bir layihə üçün kompüterdə kitabları illüstrasiya edərək uşaqlar üçün rəsm çəkməyə başladım. “Qırmızı Papaq” nağılını müasir versiyada çəkməyə çalışmışdım. Sonra “Niyə öz personajlarımı yaratmıram” deyə düşündüm və dəftərimə kiçik eskizlər götürüb uşaq personajları, heyvan fiqurları və s üzərində qaralamalar hazırlamağa başladım… Daha sonra bu tədbiri rəqəmsallaşdıranda dedim ki, tamam, istədiyim budur və rəqəmsal rəsm çəkməyi çox bəyəndim, ona görə də planşetlə uşaq xarakterlərinin dizaynı, kitab illüstrasiyaları və uşaq kitablarının illüstrasiyaları üzərində özümü təkmilləşdirməyə qərar verdim.

Həm aldığım təlimlərlə, həm də istedadımla bu sahədə çox çalışaraq yaxşı illüstrator olmaq yolunda intensiv şəkildə irəliləməyə çalışıram.

-Rəsmlərinizi çəkərkən hansı mühitdə olmağa üstünlük verirsiniz?

-Əslində, mən istənilən vaxt istənilən yerdə rəsm çəkə bilərəm, ilham zamanı yerin əslində heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Amma insanın ən rahat ola biləcəyi və dinclik tapa biləcəyi komfort zonası mütləq onun evidir və mən ümumiyyətlə evdə, öz divanımda, musiqi və bəlkə də kofenin müşayiəti ilə rəsmlərimi yaratmağa üstünlük verirəm.

-Müəllifdə və ya əsərdə nəyi çəkmək lazımdır?

-Əvvəla, bir illüstrator kimi və müşahidələrimə əsaslanaraq şəxsi fikrim budur ki, mətnin mövzusu və məzmunu uşaq üçün çox önəmlidir. Oxucu istər böyük, istərsə də uşaq olsun oxuduğu kitabdan razı qalmalıdır. Hekayənin giriş, inkişaf və nəticə baxımından axışı oxucunu bezdirməməli və hekayənin mesajını aydın şəkildə ala bilməlidir. Mətn nə qədər güclü olarsa, rəsm də bir o qədər keyfiyyətli olur.

Yormur, darıxdırmır, əksinə, hekayənin gedişatına uyğun olaraq cizgilər, rənglər öz yolunu tapır.

-Hansı layihə sizi daha çox həyəcanlandırdı?

-İşin çoxluğuna görə heç bir layihədə aktiv iştirak edə bilməsəm də, təbii ki, kitab illüstrasiya layihəsi, hətta sadəcə bir illüstrasiya layihəsi məni həmişə həyəcanlandırır. Zatən görülən işin, sənətə verilən zəhmətin böyüyü, kiçiyi ola bilməz. Mənə təqdim olunan hər fürsəti və hər təklifi bacardığım qədər qiymətləndirməyə ürəkdən razıyam.

-Hansı hallar sizi ilhamlandırır? Sevdiyiniz və təsirləndiyiniz sənətçilər kimlərdir?

-Rahatlıqla deyə bilərəm ki, “Kitab oxumaq təxəyyülünüzü inkişaf etdirir” deyimi mənim üçün gerçəkləşib. Rənglər, teksturalar, xətlər...

Kitab oxuyarkən mənə elə gəlir ki, təxəyyülümdəki hər şey orada canlanır, həyat tapır. Xüsusilə uşaq kitablarını oxumağı və nəzərdən keçirməyi və hekayələrdə itməyi çox sevirəm. Təbii ki, hekayəylə yanaşı vizuallar məni daha çox təsirləndirir və əgər rəsmləri çox uğurlu hesab edirəmsə, bu mənim üçün böyük bir ilham mənbəyidir. Bəzən baxdığım bir cizgi filmindən, adi görünən bir andan və ya uşaqlardan ilham alıram və bunlar mənim rəsmlərimdə öz əksini tapır.

Yetər ki, özümüzü hər şeydən ilham almağa açıq hala gətirək.

Bundan əlavə, bugünkü sosial media çılğınlığında həvəskar və peşəkar bir çox vizual sənət məhsulları hər zaman qarşımıza çıxır və işim çərçivəsində çoxlu vizual araşdırmalar apardığım üçün çoxlu rəsm və rəsm videolarına baxıram. Bunlar məni ruhlandıra bilər.

Rəssamlar arasında uğur qazanan və qiymətləndirdiyim:

İra Sluyterman van Langeweyde, Kate Pellerin, Nelli Suneli, Cem Kızıltuğ, Zayneb Haleem, Resul Ertaş, Ebru Arslan Deniz, Lucie Dessertine, Karoline Pietrowski və Katerina Kasyanova kimi bir çox illüstrasiya rəssamları işləri ilə məni ilhamlandırdılar və müsbət mənada təsir etdilər…

-Gələcək planlarınız haqqında bir az məlumat verə bilərsinizmi?

-Əlbəttə ki, zamanın bizə nə göstərəcəyini bilmirik, amma mən hər gün daha çox çəkmək istəyirəm, xüsusən də uşaqlar üçün. Uşaqlar bu dünyanı gözəlləşdirən, gələcəyin ümidi olan saf, məsum varlıqlardır.

Hələ kitabla tanış olmayan bir çox uşağa kitab çatdırmağı qarşıma məqsəd qoymuşam və istəyirəm ki, hər bir uşağın evində kitabxana olsun.

Bundan əlavə, uşaq və gənclərə də sənət təhsili verirəm, cəmiyyətin inkişaf edən və dəyişən nizamına qarşı rəssamlıq sahəsində təkmilləşmək istəyən hər bir fərdə bacardığım qədər kömək etməyə çalışıram.

Maarifləndirici, ibrətamiz fəaliyyətlər və əyləncəli təsviri incəsənət dərsləri keçirəm. Hər rəsmlə özümü bir addım təkmilləşdirməyə çalışıram və ümid edirəm ki, gələcəkdə özümü təkmilləşdirib yenidən uşaqlar üçün işləyim.

-Gözəl və zövqlü söhbət oldu. Nəhayət, bu peşəyə yeni başlayan həmkarlarınıza nə məsləhət görərdiniz?

-İlk növbədə rəsm və sənətə sadiq olan bütün həmkarlarıma uğurlar arzulayıram. Şəkil, rəsm və özlüyündə səbir məsələsidir. Təbii ki, bunu hamı bilir.

Xəyallarınızın gerçəkləşməsini istəyirsinizsə, onların arxasınca gedin.

Təvazökar məsləhətim budur ki, vizual araşdırmalar aparın, çox oxuyun, qeydlər aparın, cızma-qara yazın, əgər işə yaramırsa, yenidən cəhd edin. Motivasiyalı qalmaq üçün cizgi filmlərinə baxın, xüsusən də maarifləndirici videolar sizi daha çox çəkməyə təşviq edə bilər. Çox çəkərək və mini eskizlər götürərək, zamanla öz xətlərinizi inkişaf etdirə və öz üslubunuzu ortaya qoya bilərsiniz. Səylərinizin nəticəsi olaraq mütləq mükafatlandırılacaqsınız.

İnsanlar hər yaşda öyrənməyə açıq olan varlıqlar olduğundan məqsədimizə uyğun olaraq özümüzə yeni şeylər əlavə etməyi unutmayaq. Bu yola qədəm qoyan bütün həmkarlarıma uğurlar arzulayıram. Sevgi ilə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Ən yeni şeirlər rubrikasında bu gün sizlərə Şamaxıda yaşayıb yaradan ustad şairimiz Zahid Sarıtorpağın “Bu da altmış yeddi” şeirini təqdim edirik. Şair 67 yaşında özünə sanki hesabat verir, “nə etmək istədim, amma nə edə bildim” giley-güzarına qapanmış olur. Dünyadan hamımız nakam getmirikmi? 

bu da altmış yeddi... buyur...

ömür yenə eşim-eşim... 

can yenə oyur-oyur...

şeirə təpilməkdən ötrü

hisslərin yüzü acanda 

şükür, yenə qanını içə-içə biri doyur... 

Belə yazır şair. Sadəcə mükəmməldir! Nə şərh verək ki. 

Zahid Sarıtorpaq

BU DA ALTMIŞ YEDDİ

buyur, bu da altmış yeddi...

lap altı-yeddi yaş kimi

necə gəldi, necə getdi, – bilmədin

gözlərinlə divarlara çiçək şəkli, 

sinələrə ürək şəkli,

bəbəklərə mələk şəkli çəkməkdən yorulmadın, ölmədin...

indi bilirsən, bir addım da geriyə yolun qalmayıb

əllərin göy üzündə uçur, – uçsun...

çox şey axtarır, çox şey tapır, 

çox şeyə qucaq açır, – açsın...

amma heç birinin boynuna dolamağa 

qolun qalmayıb...

bu da altmış yeddi... buyur...

ömür yenə eşim-eşim... 

can yenə oyur-oyur...

şeirə təpilməkdən ötrü

hisslərin yüzü acanda 

şükür, yenə qanını içə-içə biri doyur...

nə yazasan axı...

bu da altmış yeddi...

bir gün də deyəcəklər: bu da son... hər şey bitdi...

heç kim bilməyəcək amma

hər şey necə gəldi, necə getdi...

bilməyəcəklər

bu adam Sözün harasında gözə çarpdı,

harasında gözdən itdi....

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı statusman Hümbət Həsənoğludan 10 aforizm təqdim edir. 

1.Adam öz içindəki heyvanı ram edə- edə insanlaşır.

2.İnsan tək qalanda düşündüklərinin toplusudur.

3.Kişiyə sevgi hissi verilib ki, qadını sevsin, ona ağıl da verilib ki, qadının içindəki insanı da görə bilsin.

4.Özünə yazığı gələnin, yazı gəlməz.

5.Özlərini səndən ağıllı sayanlara mərhəmətli ol, onların ən böyük ehtiyacı elə mərhəmətədir.

6.Pul üçün ən etibarlı yer onu biliyə çevirib başa qoymaqdır.

7.Sənə sidq ürəklə dua edənə canını versən, azdır.

8.Yolu yaxşı tanımaq üçün onu bir dəfə azmaq lazımdır.

9.Zəif kişilər ucbatından qadınlar güclü olmağa məcbur olurlar.

10.Zəngin insan öz mənəviyyatından gələn zənglərə cavab verə biləndir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)