Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünən Azərbaycanın Xalq şairi Nigar  Rəfibəylinin doğum günü idi. Ötən əsrdə Azərbaycan Sovet poeziyasının say-seçmə qadın şairlərindən biri, məhəbbət və gözəllik tərənnümçüsü olan Nigar xanım bir başqa Xalq şairinə - Rəsul Rzaya həyat yoldaşı olmuş, bir başqa Xalq yazıçısına - Anara analıq etmişdir. 

Nigar Xudadat qızı Rəfibəyli 1913-cü il iyunun 23-də Gəncə şəhərində anadan olub. 1930-cu ildə Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirdikdən sonra Fəhlə-gənclər məktəbində, 1932-1936-cı illərdə isə Moskva Pedaqoji İnstitutunda təhsil alıb. O, əvvəlcə Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsində tərcüməçi və redaktor, 1937-1939-cu illərdə isə “Uşaqgəncnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor vəzifələrində çalışıb.

N.Rəfibəyli ədəbiyyata 1928-ci ildə “Dan ulduzu” jurnalında dərc etdirdiyi “Çadra” şeiri ilə gəlib. Elə ilk şeirindən ədəbi mühitdə rəğbətlə qarşılanan gənc şairin şeirlər kitabı 1934-cü ildə nəşr olunub. Kitabda toplanmış yaradıcılıq nümunələrində Azərbaycan qadınlarının yeni həyat quruculuğunda iştirakından bəhs edilib.

Nigar xanım hələ gənclik illərindən başqa xalqların inqilabi mübarizəsini, həyatlarında baş verən ictimai-siyasi prosesləri bir ziyalı vətəndaş olaraq izləyib, öz əsərlərində bu hadisələrdən bəhs edib. Onun “Dolores İbarriru” (1936) şeiri ispan xalqının faşizmə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsinə həsr olunub. Şairin “Cəmilə” şeirində isə Əlcəzair xalqının milli-azadlıq mübarizəsi, gələcəklə bağlı arzu və istəkləri böyük məhəbbətlə tərənnüm edilib.

Nigar Rəfibəyli ictimai həyatda və yaradıcılıqda mübarizələrlə dolu bir ömür yaşayıb. Sözündə və əməlində qorxmaz, cəsur olan şair özünün poetik ecazı ilə Azərbaycan ədəbiyyatına gözəl, ibrətamiz əsərlər bəxş edib. Yaşadığı dövrün gerçəklikləri müxtəlif mövzularda yazdığı poetik əsərlərinin mövzusu olub. Belə ki, təbiət mənzərələri, insanın mənəvi aləmi, vətənpərvərlik, sülh, əmin-amanlıq, azadlıq ideyaları Nigar xanımın əsərlərinin leytmotivini təşkil edib. Onların arasında “İşıqlı dünyam” (1969), “Günəşdən gənclik istədim” (1974), “Həzin bir axşamda düşərsən yadıma”, “Şanlı nəsillərin yadigarısan” (1982), “Zəfər nəğməsi” (1943), “Yol xatirələri”, “Avropa ətrafında səyahət gündəliyindən” kitabları (1957) nəşr olunduğu vaxtlardan böyük oxucu marağı və sevgisi ilə qarşılanıb.

Nigar Rəfibəyli öz yaradıcılığında uşaqları da unutmayıb, onlar üçün də poetik ilhamla, böyük sevgi ilə əsərlər yazıb. Şairin müxtəlif illərdə çap olunmuş “Balaca qəhrəman” (1942), “Günəşin cavabı” (1966), “Məstanın balaları” (1968), “Bizə bahar yaraşır” (1978) kitabları balaca oxucularının sevdiyi kitablardan olub.

Onun bir çox şeirlərinə musiqi bəstələnib, tanınmış müğənnilər tərəfindən ifa olunub. Həyat yoldaşı Azərbaycanın Xalq şairi R.Rzaya həsr etdiyi və görkəmli müğənni Akif İslamzadənin ifasında filmotekamızın qızıl fonduna daxil edilmiş “Alagözlüm” mahnısı bu gün də hamının sevərək dinlədiyi ən gözəl əsərlərdən biridir. Bu cür sevilən bir başqa mahnı da “Aman ayrılıq” mahnısıdır. 

Nigar Rəfibəylinin ədəbi yaradıcılığında tərcümə ədəbiyyatı da xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Belə ki, şair həyatı boyu ədəbi yaradıcılığını poeziya ilə yanaşı, tərcümə sahəsində də aparıb, hər ikisində böyük sənətkarlıq nümunələri yaradıb. Onun tərcümə əsərlərinin sadəcə adlarına diqqət edəndə yaradıcılığının bu qolunda da necə bir mükəmməllik yaratdığının şahidi oluruq.

Məhsəti Gəncəvinin rübailəri, Evripidin “İfigeniya”, Fridrix Şillerin “Məkr və məhəbbət”, Anton Pavloviç Çexovun “Vanya dayı”, “Albalı bağı” dramları, E.L.Voyniçin “Ovod”, O.Qonçarın “Bayraqdarlar” romanları, Əlişir Nəvai, Aleksandr Puşkin, Mixail Lermontov, Taras Şevçenko, Ş.Petöfi, A.Mitskeviç, A.Sereteli və başqalarının əsərləri məhz Nigar xanım Rəfibəylinin tərcüməsində Azərbaycan oxucularına təqdim olunub.

Nigar Rəfibəyli 1981-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib və II Fəxri xiyabanda dəfn olunub. Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Yoxsullula mübarizə heç də yoxsulların öldürülməsi deyil! 

2.

Həvəskar kolbasası bir ay fitneslə məşğul oldu və doktor kolbasasına çevrildi.

3.

Nurəli zibilə düşüb. Facebook-da bir qızın şəklinin altına layk qoyub, indi qızın qardaşları dirəniblər ki, bəs namus məsələsidir, qızı almalısan. 

4.

Rus lətifəsi. 

Moskvanın küçəsi. 

QAİ inspektoru bir köhnə 06-nı saxlayır. Gürcü sürücüyə deyir:

-50 manat ver get.

Sürücü başını bulayır:

-Xeyir olsun? Vermirəm. Məndə heç bir çatışmazlıq yoxdur. 

QAİ inspektoru tərs-tərs təpədən dırnağa sürücünü süzüb soruşur: 

-Sənədlər var?

-Var.

-Qaydasındadır?

-Bəli. 

-Ödənməmiş cərimən var?

-Yoxdur. 

-Texosmotrdan keçibsən?

-Bəli. 

-Sığorta var?

-Var. 

-Apreçka var?

-Var əlbəttə. 

-Oqnetuşitel var?

-O da var. 

QAİ serjantı ah çəkir.

-Yaxşı, maqnitolan var?

-Var.

-Qoş oxusun.

Gürcü sürücü Ləzginka musiqisini qoşur. Serjant ortaya düşüb oynaya-oynaya deyir:

-50 manat ver, get.

Gürcü ikiqat təəccüblə “niyə verim ki?” soruşanda serjant təngnəfəs deyir:

-Adamsan, adam balasısan, görmürsən, səninçün oynayıram?

5.

Səfeh suallara biz cavab vermək istəmirik, ağıllı sualların isə cavabını bilmirik. 

6.

Tapmaca.

Niyə bir küçəni beş ildir ki dalbadal qaşıyıb yenidən asfaltlayırlar, bir küçənisə otuz beş ildir ki, dağılsa da asfaltlamırlar? 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

Niderlandda fəaliyyət göstərən tanınmış azərbaycanlı jurnalist Vüqar Abbasovun adı Avropa Xəbər Agentliyinin (European News Agency) 30 ən yaxşı jurnalisti (Top 30 ENA-journalisten) siyahısına salınıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu barədə sosial mediada paylaşım edən Vüqar Abbasovla əlaqə saxlayıb. Vüqar Abbasov deyib: “2008-ci ildən Niderlandda yaşayıram. Burada ikinci təhsilimi sosial xidmətlər üzrə almışam. Azərbaycanda isə Qərb Universitetini "Politologiya" ixtisası üzrə bitirmişəm. 1993-cü ildə AZTV-də fəaliyyətə başlamışam və elə o ildə də Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvlüyünə qəbul edilmişəm. Atam da jurnalist olub, “Günün Ekranı” xəbərlər proqramında işləyib. Bu sahəyə də məhz buna görə gəlmişəm. Niderlanda gəldikdən sonra xeyli müddət yerli jurnalistlər birliyinin üzvü oldum. Müxtəlif sayt və qəzetlərdə onlarla yazılarım, müsahibələrim yayımlanıb. Bir neçə dəfə yerli radiolarda qonaq olmuşam. Radio proqramların birində Azərbaycan musiqisindən söhbət açmışam və həmin proqramda musiqilərimiz səslənib. Burada dostlarımla birlikdə “Connect” təşkilatı yaratmışıq. 

Müxtəlif tədbirlərimiz olub ki, bunlar barədə Niderland mətbuatında çoxsaylı məlumatlar gedib. Hazırda təşkilat olaraq fəaliyyətimiz, bəzi səbəblərdən, ancaq lokal xarakter daşıyır. Artıq bir neçə ildir ki, mərkəzi ofisi Almaniyada olan GNS Press Jurnalistlər Birliyinin üzvüyəm və Avropa Xəbər Agentliyi (European News Agency) ilə əməkdaşlıq edirəm. Jurnalistlər birliyinin Avropa üzrə 8000 üzvü, agentliyin isə 146 əməkdaşı var. Mənim üçün olduqca xoş oldu ki, adım agentliyin 30 ən yaxşı jurnalisti siyahısına salınıb".

Biz də Vüqar bəyə uğurlar arzuyırıq. Avropa və Amerikanın media şəbəkəsində bizimkilərin sayı olduqca azdır, barmaq hesabı ilə hesablanacaq saydadır. Odur ki, Vüqar Abbasovun əldə etdiyi bu uğur sıradan uğur sayıla bilməz. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

Günün fotosu: Avropaya dəhşətli istilər gəlir

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Foto: AP

Bizdə iyun hələ ki elə də isti keçmir. Şənbə günü səhər yağan leysan isə sanki ruhumuza bir sərinlik çilədi. Zira, Avropa dəhşətli istilərlə baş başadır. Xüsusən, Cənubi Avropa, ələlxüsus, İtaliya. 

Euronews kanalında nümayiş etdirilən bir süjetdə Şimali Afrikadan gələn qaynar küləklər tərəfindən idarə olunan isti hava axınlarının Cənubi Avropanı əhatə etməsindən danışıldı. Xüsusilə İtaliya və Balkanlarda temperatur sürətlə yüksəlir.

İtaliyanın səkkiz şəhərində yaxınlaşan dəhşətli istiliklə bağlı xəbərdarlıqlar yayılıb. 

Meteoroloqlar deyirlər ki, bu il özündə ən isti il olmaq riski daşıyır və Siciliyada 2021-ci ildə qeydə alınan rekord dərəcədə isti - kölgədə 48,8 dərəcə bu il dəyişilə bilər.

Bu arada onu da əlavə etmək istəyirəm ki, anomal isti hava insanlara yaşından, fitnessindən və sağlamlıq vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif yollarla təsir edir.

Londondakı bir qrup elm adamı, professor Lyuis Halsey ilə birlikdə istilik axınpndan  əziyyət çəkəndə insan orqanizminə nə baş verdiyini müəyyənləşdirməyə çalışıblar.

Lyuis Halsey fiziologiya professorudur, Rohampton Universitetində çalışır. O, deyir: 

"Əgər temperatur 40 dərəcədən yuxarı qalxarsa, biz artıq risk zonasındayıq. Bəzi insanlar keçinə bikəcək, bəziləri isə fəsadlarla üzləşəcək. 40 dərəcədən yuxarı istilərdə bəzi orqanlar fəaliyyətindən imtina etməyə başlaya bilər. Bunun səbəbi protein denaturasiyası ola bilər. Yəni istidə zülallar şəklini dəyişdirir, bu da bəzilərinin parçalanmasına səbəb olur. Bunlar bədənin həddindən artıq istiləşməsinin ilk qorxulu əlamətləridir."

Bəli, həyəcan təbili çalınır. Qlobal istiləşmə get-gedə özünü göstərməkdədir. 

Allah hər kəsin köməyi olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

Kadrarxası mətn: “Əfsanə folklora aid termin deyil. İnsanlar da əfsanəyə çevrilir. İstənilən millətin taleyində sakral ruhlu insanlar olub. Belə insanların həyatı örnəyə çevrilərək millətlərinin təfəkkür tarixini dəyişib. Azərbaycan üçün belə mərhələ insanlardan biri də Hacı Zeynalabdin Tağıyevdir. Tağıyevin gerçək həyatı ilə əfsanə reallığı arasında sərhəd yoxdur. O, həm tarixi fiqurdur, həm də əfsanədir. Dövlətinin olmadığı bir coğrafiyada millətini öz adı ətrafında toparlamağı bacarmış bu insan əməli ilə daha əfsanədir, adı ilə isə gerçək. İstənilən insanı zaman içində əfsanəyə çevirmək olar. İstənilən əfsanə də hacansa bir zaman gerçək insan olub. Əfsanə ilə gerçəyi bir-birindən ayırmağı bacarmaq cəmiyyətin görəvidir. Biz Tağıyevin ömrünü əfsanə etmişik. Onu insan etməyin zamanı deyilmi? Məncə, biz bu əfsanədən dərs almalıyıq. Ona görə ki, Tağıyev dərsdir. Milli yaddaş nədənsə bu dərsi əfsanə edib.

Mətn arxiv kadrları üstündə oxunur.

Dağüstü park. Bakının ümumi görünüşü. Kadrarxası mətn: “Azərbaycan türkləri müxtəlif əsrlərdə müxtəlif dövlətlər yaradıblar. Müxtəlif imperiyaların tərkibində yaşayıblar. Yaratdığımız dövlətlərin müstəqil olanı da olub, yarımmüstəqil olanı da. Dövlətyaratma gerçəkliyinin bir forması da var ki, bu yaşam modelini heç bir xalq bizə qədər düşünməyib. Mən dövlət içində dövlət-adam olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev fenomenindən və onun yarada bildiyi əfsanə reallığı deyirəm.

Arxiv kadrlar

Kadrarxası mətn: “Çar Rusiyasının tərkibində yaşamağa məhkum olunmuş Azərbaycan türklərinin Qacar dövlətçiliyi yaddaşı ilə bərabər min illik etnik dövlətçilk tarixləri də vardı. Bunu Rus imperiyasını idarə edənlər də bilirdilər. Elə buna görə də bizi milli özünüdərk prosesindən kənarda saxlayırdılar. Bizə tüfəngi, kitabı və ən başlıcası, milli yaddaşı qadağan edirdilər. İçi uralanmış mollaxana, kəmsavad molla, kefli İsgəndər görkəmli ziyalı, kökündən qoparılmış zabit o dövrün milli arxitipləriidi. Və bu gerçəklikdə necəsə qəfil bir əfsanə yarandı. Bu əfsanə milli burjuaziyanın üzünü müəyyən etmiş Tağıyev əfsanəsi idi. Doğrudan da, görəsən, dövləti, azad təhsili, qanun və qadağaları, parlamanı,  ordusu və ümumiyyətlə heç bir təşkilatlanma mexanizmi olmayan bir toplum Tağıyev fenomenini necə yaratdı? Onu millət deyil, zaman yaradıb. Tağıyev qanunauyğunluqdan kənardır. Məntiqlə dərk edilən deyil”.

“İsmailiyyə” binasının önü

Mətn: “Bu binanı Ağamusa Nağıyev oğlu İsmayılın şərəfinə tikdirib. Keçən əsrin əvvəllərində yaşanan erməni qırğınları zamanı bu bina ilə indiki Ədəbiyyat Tarixi muzeyi arasındakı ərazidə səngərlər qazılıbmış. Bakılılar bu tərəfdə, ermənilər isə o tayda səngərə düşüb tüfənglərdən bir-birinə doğru atəş açırlarmış. O zamanlar bu binada Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin idarə heyəti yerləşirmiş. Birinci Cahan savaşı zamanı Lənkəranda yerləşən hərbi hissənin silah-sursatını atıb qaçmış rus dezertirlərinin xəbərini alan Tağıyev bu binada fövqəladə iclas çağırır. Əvvəlcə Nağı bəy Şeyxzamanlının Nuru paşanın arxasınca İstanbula getmə xəbərini müsəlmanlara çatdırır. Sonra Tağıyev silah dalınca Lənkərana gedəcək kiçik dəstənin siyahısını təsdiq edir. O siyahıdakı mücahidlər gülləbaran altında Lənkərana gedib oradakı silah-sursatı Bakıya gətirməliydilər. Qoçu Nəcəfqulunun rəhbərliyi ilə ermənilərlə vuruşan dəstələrin o zamanlar da, həmişə olduğu kimi, silahı çatışmırmış. Tağıyev bu dəstəyə rəhbərlik etməyi oğlu Mir Kazıma tapşırır. Və onun 23 yaşlı oğlu atasının tapşırığı ilə Lənkərana yollanır. Fikir verirsiniz, Tağıyev oğlunu Parisə qaçırmır. Onu haradasa gizlətmir. Əksinə, ona ən çətin işi tapşırır. Və Tağıyevin oğlu Mir Kazım bu tapşırığın öhdəsindən uğurla gəlir. Tağıyevin oğluna olan münasibəti sonralar Stalinlə oğlu haqqında yaranacaq əfsanəyə də təsir edib. Tağıyevin bu hərəkəti yerli burjuaziya üçün bu gün də örnək ola biləcək addımdır. Bizim üçün isə dərsdir. Amma tipik deyil. Dövlətin və qanunların işləmədiyi bir zamanda, görəsən, Tağıyevin atdığı bu addım əfsanədir, ya gerçək?”

Tarixçi Nailə Vəlixanlının şərhi

Mərdəkan. Tağıyevin bağı.

Kadrarxası mətn: “Deyilənə görə, Tağıyev həyasından ölüb. Artıq yüz yaşını adlamış Tağıyev Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasına baxmayaraq, Mərdəkandakı bağında yaşayırmış. Bir zamanlar illərlə təhsil haqqını ödəmiş olduğu student Nəriman Nərimanovun təzə hökumətdəki mövqeyi onun ömrünü xilas etsə də, yaşamını əvvəlki kimi edə bilməmişdi. Bir gün evinə qonaqların gələcəyini eşidən Hacı qulluqçusunu yanına çağırıb ona yaxındakı qəssabdan ət almağı tapşırır. Qulluqçu: “Ağa, qəssablar borcumuz olduğu üçün daha bizə ət vermirlər” deyir. Bir zamanlar dünyanın və zamanın ən varlı adamlarındna biri sayılan Tağıyev bir kiloqram ət pulunun qarşısında aciz qaldığını görüb qulluqçusuna bir söz demir. Yataq otağına keçib üzü divara sarı çarpayısına uzanır. Səhər onu elə bu vəziyyətdəcə ölmüş aşkar edirlər. Gözlədiyi qonaqlar da onun qonaqlığına deyil, yasına gəlib çıxırlar. Evinə gələcək qonaqları layiqincə qarşılaya bilməyəcəyini özünə sığışdırmayan Tağıyevin, deyilənə görə, həmin gecə abrından ürəyi partlayıb. Görəsən, bu hadisə əfsanədir, ya gerçək?”

Tarixçi Yaqub Eyyubovun şərhi

Pir Həsən ağa ziyarətgahı.

Kadrarxası mətn: “Bu məzarda Hacı Turab ağa dəfn olunub. Onun ayaqları altında isə əfsanə adam Tağıyev uyuyur. Bu iki azman adamın qəbirləri təsadüfən yan-yana deyil. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Hacı Turab ağanın ayaqları altında öz vəsiyyətinə görə dəfn olunub.

Bir dəfə dünyanın düz zamanı Hacı Turab ağa ilə iqamətgahında şam edən Tağıyev var-dövlətinə işarə edərək: “Hacı, mənim bu var-dövlətim haçansa tükənərmi?” – soruşur. Hacı Turab ağa Tağıyevə: “Hər şey Allahın əlindədir, elə ola bilər ki, səni bir yamaqlı şalvarla dəfn edərlər. Bu var-dövlətinə çox güvənmə!” – deyir. Son günlərini yoxsulluq içində yaşayan Tağıyev Hacı Turab ağanın bu sözlərini tez tez xatırlayarmış. Onun arif adam olduğunu anladığından ayaqları altında basdırılmasını istəyərmiş. Onun vəsiyyətinə, deyilənlərə görə, Nəriman Nərimanov əməl edib. Və deyilənlərə görə, həqiqətən də, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gecə köynəyi bir neçə yerdən yamaqlı imiş. Görəsən, bu danışılanlar necə, gerçəkdir, ya əfsanə?”

Tarixçi Yaqub Eyyubovun şərhi

Vağzal binasının önü.

Kadrarxası mətn: “Lap bu yaxınlara qədər bu küçədən şəhərin yaraşığı olan tramvaylar keçərdi. Deyilənə görə, Tağıyevin həyat yoldaşı Sona xanım keçən əsrin otuzuncu illərində bu tramvayların birində həyatını dəyişib. O zaman çox yoxsul olduğundan bir neçə gün heç nə yeməmiş Sona xanıma, danışılana görə, bir hərbçi tramvayda kökə verir. Və acından boğaz yolları daralmış Sona xanım ona verilmiş bu kökəni həzm edə bilməyib boğulur. Deyilənə görə, sovetlər gələndən Tağıyevin ailəsi aclıq çəkirmiş. Tağıyevin ölümündən sonra isə bu aclığın şiddəti lap artır. Artıq bağı da əlindən alınmış Sona xanım küçələrdə yaşamalı olur. Millət bir zamanlar “ata” dediyi Tağıyevin qadınına yiyə çıxmır. Və o, aclıq, səfalət içində yaşayır. Tağıyevin qızı Sara xanım xatırlayırdı ki, bir gün onların evində qonaqlıq imiş. Hacı Zeynalabdin Tağıyevın yaxın ətrafı, şəhər qubernatoru, Buxara əmiri, İran konsulu və digər rəsmi şəxslər də qonaqlıqda iştirak edirlərmiş. Qəfil mətbəxdən gurultu eşidilir. Nə baş verdiyini öyrənmək üçün mətbəxə girən Tağıyev qadını Sona xanımın əlindəki yun çubuğu ilə aşpazı döydüyünü görür. Sona xanımın fəna xasiyyəti varmış. Çox sərt, ötkəm qadın imiş. Tağıyev aşpazı zorla Sona xanımın əlindən alıb nə baş verdiyini soruşur. Sona xanım aşın duzlu çıxmasından gileylənir. Və onun üçün də əliylə bütün aş qazanlarını yerə dağıtdığını söyləyir. Döşəməyə dağılmış aşa heyrətlə baxan Tağıyev üzünü Sona xanıma tutub deyir: “Sən acından öləcəksən, belə yaşamaq olmaz. Onun da Allahı var”. Və Tağıyevin sözü həqiqət olur. Sona xanım, doğrudan da, acından ölür. Görəsən, bu əhvalat necə, əfsanədir, ya gerçək?”

Tarixçinin Nailə Vəlixanlının rəyi.

Tağıyevin evi. Qış bağı.

Kadrarxası mətn: “Tağıyev bizim üçün Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri qədər əfsanədir. Onun ətrafında yaşananlar da eləcə. Biz xalq olaraq bu əfsanələri yaradan və onlardan ibrət alanlarıq. Tağıyev bir zamanlar, dövlətimizin olmadığı zamanlarda bizə sərhəd və ruhaniyyət düşündü. Bizə təhsil və mədəniyyət gətirdi. Onun olması mətbuata da təsirsiz ötüşmədi. Bu gün necə, bizlər onun əfsanəyə çevrilmiş həyatından dərs ala bilirikmi? Bu fikrimin özü necə, görəsən, gerçəkdir, ya əfsanə? Əfsanənin gerçəyə, gerçəyin əfsanəyə çevrilməsi zaman məsələsi ilə bərabər həm də milli taledir”.

İzdihamlı küçə ilə tələsə-tələsə harasa gedən insan dəstəsi.

Get-gedə insanların sürəti lap artır.

Artıq onların üzləri görünmür.

Smazka...

Rəng qarışıqlığı içində, nəhayət ki, filmin adı kadrda görünür:

“ƏFSANƏ” 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix və  Etnologiya İnstitutunun

"Qərbi Azərbaycantarixi" şöbəsinin rəhbəri t.ü.f.d.dosent Cəbi Əmirvar oğlu Bəhrəmovun məqaləsi təqdim ediləcək.

Cəbi Əmirvar oğlu BƏHRAMOV

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN ƏRAZİLƏRİNİN RUSİYA İMPERİYASI TƏRƏFİNDƏN İŞĞALI VƏ QƏRBİ AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ ERMƏNİLƏRƏ GÜZƏŞTƏ GEDİLMƏSİ.

(1813, 1828, 1918, 1920-1929-CU İLLƏRİN QISA TARİXİ OÇERKİ)

Azərbaycan ərazilərinin çar Rusiyası və Qacarlar dövləti arasında 12 oktyabr 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il fevralın 10-da imzalanmış Türkmənçay müqavilələrinə əsasən, Azərbaycan törpaqlarının bölüşdürülməsi onun sahibi Azərbaycan xalqının Avropada tətbiq olunan hər bir xalqın təməl hüququnun-legitimlik hüququnun  pozulması ilə nəticələndi.Yəni Azərbaycan xalqının razılığı olmadan onun özü və  ərazi bütövlüyü pozulmuş oldu.  Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsinə əsasən, Qacarlar dövləti və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən ermənilərin Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunmuş Şimali Azərbaycan ərazilərinə kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlanıldı. 1826-1828-ci illərdə II çar Rusiyası-Qacarlar dövləti müharibəsi gedişində Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqları ərazilərinə8 min 249 erməni ailəsi köçürüldü. 1828-1830-cu illər ərzində isə Cənubi Qafqaza Qacarlar dövləti ərazisindən 40.000, Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən isə 85.000 nəfər erməni köçürüldü və onlar Yelizavetpol (1868)(Gəncə)  (1804-cü ilin yanvarınadək keçmiş Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri) və İrəvan (1849) quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildi, onlara 200.000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrıldı. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində yenə Azərbaycan xalqının iradəsinin əleyhinə olaraq ermənilər üçün qondarma "Erməni vilayəti" yaradıldı. Bu addım çar Rusiyası tərəfindən Azərbaycan xalqının  legitimlik hüququnun növbəti dəfə pozulması idi.  XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən Cənubi Qafqazda həyata keçirilən xristian etiqadlı xalqların bu ərazilərə köçürülməsi işi getdikcə ardıcıl xarakter almaqla, məqsədyönlü siyasətə çevrilmişdi.XIX əsrin axırlarında isə çar hökuməti köçürmə üzrə qanunvericilik aktlarının hazırlanmasına başlamışdı. 1899-cu il aprelin 15-də II Nikolay tərəfindən "Cənubi Qafqazda köçürməyə icazə" haqqında qanun imzalanmışdı. 1900-cü il dekabrın 22-də elan olunmuş yeni qanunda isə Qafqazda mülkü işlər üzrə baş rəisə icazə verilmişdi ki, "rus mənşəli və pravoslav dininə mənsub kəndlərin" vəsatətlərini yalnız ilkin qaydada müzakirə etməklə, onlar xəzinə torpaqlarında yerləşdirilsin. Yerli hakimiyyət orqanları çarın bu sərəncamını həyata keçirərək artıq 1901-ci ilin martında köçürmə sahələrini müəyyənləşdirməyə başladılar. 1904-cü ilin iyulunda çar Rusiyası hökuməti tərəfindən daha yeni bir qanun verilmişdi: "Kənd əhlinin və əkinçi meşşanların könüllü surətdə haqqında müvəqqəti qaydalar" qanuna görə yalnız rus mənşəli, pravoslav dininə mənsub yerli adamların və ya üç idarənin – Daxili İşlər Nazirliyinin, Hərbi İdarənin və Qafqazda Mülkü İşlər üzrə Baş rəisin mülahizəsi ilə bölücü dini sektantlarına mənsub şəxslərin imperiyanın müsəlman ucqarlarına, o cümlədən də Cənubi Qafqaz diyarına köçürülməsinə icazə verilmişdi. Çar hökuməti tərəfindən aparılan bu məqsədyönlü siyasət bütün XIX əsr ərzində davam etmiş və nəticədə Şimali Azərbaycan ərazilərinə köçürülən ermənilərin sayı çar məmuru və publisist N.Şavrovun 1911-ci ildə yazdığı kimi: "...hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 mln. 300 min erməninin 1 mln nəfəri yerli əhali olmayıb, bizim tərəfimizdən buraya köçürülənlərdir".XX əsrin əvvəlində onların Cənubi Qafqazda ən başlıca himayədarı olan Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1912-ci il oktyabrın 12-də çar II Nikolaya məktubla müraciət edərək yazırdı: "Həmişə bizə böyük xidmətlər göstərmiş ermənilərə himayədarlıq etməklə biz etibarlı müttəfiq qazanmışıq". Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda təşkil etdiyi milli toqquşmalarla müşayiət edilən dağıdıcı müstəmləkə siyasətinin mahiyyətini I Dövlət Dumasının Yelizavetpol (Gəncə – C.B.) quberniyasından seçilmiş deputatı İsmayıl xan Ziyadxanov 12 iyun 1906-cı ildə keçirilən I çağırış I sessiyanın 25-ci iclasında 1906-cı il mayın 27-də İrəvanda tatarlarla (azərbaycanlılarla – C.B.) ermənilər arasında baş vermiş toqquşmalar, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirləri barədə Nazirlər Şurası sədrinə verilən sorğuya dair müzakirələrdə iştirakı zamanı etdiyi çıxışında belə qiymətləndirirdi: "Biz-müsəlmanlara onlar deyirdilər ki, siz iqtisadi cəhətdən erməniləri kölə vəziyyətinə salmısınız, onlar öz çarlığını yaratmaq istəyərək güclü silahlanırlar, bir gün görəcəksiniz ki, siz artıq yoxsunuz. Ermənilərə isə deyirdilər ki, panislamizm ideyası müsəlman cəmiyyətinin bütün təbəqələrinə dərin kök salmışdır və bir gün müsəlmanlar sizi tikə-tikə doğrayacaqlar. Fitnəkarlıq bu yolla gedirdi". İ.Ziyadxanovun Dövlət Dumasında etdiyi bu çıxışdan 115 il keçməsinə baxmayaraq, 1988-ci ildən bu günə qədər keçən dövrün hadisələrini analiz etdikdən sonra İ.Ziyadxanovun nə qədər uzaqgörən və müdrik bir insan olduğunun şahidi olursan.

1917-ci il oktyabrın 26-da Rusiyada ABŞ və Avropa maliyyə maqnatlarının yardımı ilə bolşeviklərin həyata keçirdikləri hərbi çevriliş nəticəsində Petroqradda hakimiyyət onların əlinə keçdi. Sovet Rusiyası XKS-nın sədriV.İ.Leninin imzaladığı sənədlərə əsasən,Polşa, Finlandiya və Pribaltika ölkələrinin dövlət müstəqilliyi tanınsa da, Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət müstəqilliyi tanınmadı. Bunun isə əsas səbəbi Bakı neftini əldən verməmək idi. Buna görə də hakimiyyəti silahla ələ alan bolşeviklər çarizmin Şimali Azərbaycana qarşı yeritdiyi siyasətə daha sərt xarakter verərək daşnak-kommunist ermənilərdən istifadəyə üstünlük verdilər. 1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninin sərəncamı ilə S.G.Şaumyan Qafqazın Fövqəladə və səlahiyyətli Komissarı təyin edildi və ona burada öz fəaliyyətini təşkil etmək üçün 500.000 rubl qızıl pul ayrıldı.Cənubi Qafqaza gələn S.G.Şaumyan Bakıda bütün anti-Azərbaycan siyasi qüvvələrlə birləşərək hakimiyyəti ələ keçirdi. Bolşevik-daşnak hakimiyyətini burada möhkəmləndirmək üçün 1918-ci il fevralın 13-də RSFSR XKS yeni qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasən,S.G.Şaumyanın sərəncamına 31,8 mln. rubl qızıl pul, 5 min tüfəng, 2 mln. patron, 35 pulemyot, 2 aeroplan, 2 zirehli maşın və döyüşçü dəstələri, o cümlədən Moskva Hərbi Dairəsinin 4-cü səyyar inqilabi dəstəsi göndərildi. Nəticədə 1918-ci ildə Bakı şəhəri və onun ətrafında olan ərazilərdə yaşayan azərbaycanlı əhaliyə qarşı ən ağır cinayət-soyqırımı cinayəti törədilərək ən azı 12 mindən artıq azərbaycanlı məhv edildi. 1918-ci ilin martından 1921-ci il avqustun 1-dək isə bütün Şimali və Cənubi Azərbaycan ərazilərində 700.000-dən çox azərbaycanlı soyqırımı cinayətlərinin qurbanı oldu. Bu cinayətlərin hansı səbəbdən törədildiyini S.G.Şaumyan RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninə 13 aprel 1918-ci il tarixində ünvanladığı məktubunda yazırdı: "Əgər onlar qəbula gəlsəydi, Bakı Azərbaycanın paytaxtı elan edilər və bütün qeyri-müsəlman ünsürlər tərki-silah və məhv edilərdi". S.G.Şaumyanın I Dünya müharibəsi zamanı Osmanlı Türkiyəsinə qarşı vuruşan və 1917-ci il 5 oktyabr Ərzincan müqaviləsinə görə,Qafqaz Cəbhəsindən geri qayıdan daşnaklardan istifadə edərək azərbaycanlılara qarşı soyqırımı cinayətləri törətməsi və ən başlıcası, Bakı şəhərində hakimiyyəti ələ keçirməsi V.İ.Lenin tərəfindən çox böyük razılıqla qarşılanmışdı. S.G.Şaumyanın Bakı Neft Komitəsinin sədri təyin etdiyi Saak Ter-Qabrielyan 7 ədəd neftlə doldurulmuş gəmi ilə əvvəlcə Həştərxana, sonra isə Moskvaya gələrək V.İ.Leninlə görüşmüşdu. Bu görüş zamanı V.İ.Lenin S.G.Şaumyanın törətdiyi cinayətlərin miqyasından heyran qaldığını söyləyərək: "…Bakı "proletariatına" həm mənəvi, həm də maddi kömək göstərməyə hazır olduğunu" bildirmişdi. I Dünya müharibəsində iqtisadi baxımdan çökmüş ölkəni dirçəltmək üçün Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Lenin Bakı neftinin ələ keçirilməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Buna görə də RSFSR XKS-nin 1918-ci il 22 may tarixli qərarı bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Qəbul olunmuş qərarda deyilirdi:"…ən çox miqdarda neft yola salınması birinci növbədə və sözsüz təmin edilməlidir". 1918-ci il iyunun 5-də V.İ.Lenin Saak Ter-Qabrielyana vurduğu teleqramda S.G.Şaumyanın sərəncamına əlavə olaraq 50 milyon pul ayırdığını və "nefti birinci yerə qoymaq" tapşırığını vermişdi. Lakin bununla yanaşı, 1918-ci il iyunun əvvəlində bolşevik-daşnak hakimiyyətinin məhv olacağını görən Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Lenin Bakı Sovetinə vurduğu teleqramda yazırdı: "Əgər hücum baş tutarsa, mümkündürsə, siz Terə (yəni Ter-Qabrielyana – C.B.) xəbər verəsiniz ki, o,Bakını tam yandırmaq üçün tədbirlər görsün və bu barədə Bakı mətbuatında elan versin". Sonralar bolşeviklərin başçısının bu göstərişi ilə əlaqədar pof. E.Razin yazırdı: "....Bakının mədənlərini yandırmaq əmrini yalnız və yalnız İnsanlıq hissini itirmiş cinayətkar verə bilərdi". 1918-ci il mayın 26-da Gürcüstan Cənubi Qafqaz Seyminin tərkibindən çıxmaq haqqında qərar qəbul etdikdən sonra, həmin ayın 28-də Şimali Azərbaycan quberniyalarından seçilən deputatlar Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdilər. Maraqlıdır ki, ermənilər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hansı ərazilərdə elan ediləcəyini gözləyirdilər.Onlar Azərbaycan Milli Şurasına müraciət edərək Aleksandropolun (Gümrünün – C.B.) Osmanlı Türkiyəsi Ordusu tərəfindən tutulduğunu qeyd edir və siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəştə gedilməsi mümkün olabiləcək ərazilərin məsələsini müzakirə etməyi təklif edirlər. Bu baxımdan Fətəlixan Xoyskinin Ermənistan hökuməti başçısının məktubuna verdiyi cavabla bağlı onun AXC-nin Xarici İşlər naziri M.H.Hacinskiyə 1918-ci ilin mayın 29-da göndərdiyi məktub çox maraqlıdır. Fətəlixan Xoyski məktubunda yazırdı: "Biz ermənilərlə bütün mübahisələri qurtarmışıq və onlar bizim ultimatu-mumuzu qəbul edəcəklər və müharibə qurtaracaqdır. Biz İrəvanı ermənilərlə güzəştə getdik". Lakin bu məsələyə aid arxiv sənədlərinin son dərəcə dəqiqliklə öyrənilməsi və elmi təhlili qəbul edilən taleyüklü qərarın bütün beynəlxalq hüquq prinsiplərinin pozulması ilə müşaiyət olunduğu və Azərbaycan xalqının rəyi soruşulmadan qəbul edildiyi faktı təsdiq olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2008-ci ilin əvvəlində Ağdam rayonuna səfəri zamanı 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən qəbul edilən bu qərarın çox səhv və yanlış bir addım olduğunu qeyd etmişdi. Bu məsələyə aid əsərlər içərisində arxiv sənədlərinin zənginliyi ilə seçilən əsərlərdən biri t.e.d.dos. V.V.Qafarovun 2011-ci ildə "Azərnəşr" nəşriyyatında çap olunmuş "Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1920)" adlı monoqrafiyasıdır ki, bu əsərin V fəslində bütün Azərbaycan xalqını daima maraqlandıran ən ağır suallardan birinə – İrəvan şəhərinin ermənilərə necə verilməsi məsələsinə müəllif tərəfindən Türkiyə Cümhuriyyəti BBA-də aşkar edilmiş sənədlərdə aydınlıq gətirilmişdir. Bu fakt da məlumdur ki, o zaman Bakı şəhəri Sovet Rusiyasının əlində idi. Bütün bunlarla yanaşı, Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində erməni quldur dəstələri yerli azərbaycanlı əhaliyə qarşı talan və quldur hücumlarına davam edirdi. Çıxılmaz vəziyyətə düşən Azərbaycan əhalisi öz nicat yolunu Osmanlı dövlətinə müraciət etməkdə görürdü və bunu nəzərə alan Seymdə təmsil olunan azərbaycanlı deputatlar da belə bir fikrin tərəfdarı idilər. Bakı neftinə sahib olmaq üçün Sovet Rusiyası ilə bərabər, Böyük Britaniya, Fransa, ABŞ və Almaniya dövlətləri bir-biri ilə kəskin mübarizə aparırdı. Həmin dövrdə Böyük Britaniyanın Baş naziri olmuş L.Corc yazırdı: "…müharibənin sonunda Antantanın üstünlüyünə baxmayaraq, alman bloku Bakı neftindən istifadə edərdisə, hərbi əməliyyatlar xeyli uzanar və onun hansı nəticələri verəcəyini qabaqcadan söyləmək olmazdı". İranda Böyük Britaniyanın Əlahiddə Korpusunun komandanı general Denstervil bu fikri təsdiq edərək yazırdı: "Bakının əhəmiyyəti böyük idi… Bizim planımız Xəzər dənizində üstünlüyü ələ almaq idi, bunu isə yalnız Bakını tutmaqla həyata keçirmək mümkün idi, yəni bu şəhəri "düşmən işğalından müdafiə etmək lazım idi". Sonralar İngiltərənin "The Times" qəzeti elə belə də yazırdı: "Biz ora getdik ki, Bakının neft mənbələrini ələ keçirək". Bu fikrin təsdiqi olaraq Uinston Cörçil 1918-ci ildə Böyük Britaniyada nəşr olunan "Nur İST" jurnalında çap etdirdiyi məqaləsində yazırdı: "Neft məsələsində Bakının tayı-bərabəri yoxdur. Bakı dünyanın ən böyük neft mərkəzidir. Əgər neft kraliçadırsa, Bakı onun tacıdır". Regionda baş verən hadisələrlə yanaşı, onun hüdudlarından kənarda da Bakı nefti ilə bağlı yeni gizli və açıq siyasi sövdələşmələr aparılırdı. Belə ki, 1918-ci il avqustun 27-də Sovet Rusiyası və Kayzer Almaniyası arasında Osmanlı Türkiyəsindən gizli şəkildə bir saziş imzalanmışdı. Razılaşmaya əsasən, Bakıda neftin çıxarılması Sovet Rusiyasının iştirakı və nəzarəti altında olmalı, onun dörddə biri isə Almaniyaya verilməli idi". Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən dövrdə Bakı neftini ələ keçirmək uğrunda mübarizə aparan dövlətlərin Cənubi Qafqaz siyasətində erməni amili, onlardan istifadə hər addımda özünü büruzə verirdi. Buna görə də bütün bu dövrdə gedən hərbi-siyasi proseslər fonunda Azərbaycan xalqı Osmanlı Türkiyəsi dövlətinin göstərə biləcəyi yardıma ümid edirdi. 1918-ci il may ayının 24-də Tələt paşa Batum konfransındakı Osmanlı Türkiyəsi nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Menteşəyə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Ermənilərin bir hökumət halında təşəkkül etməsinə qətiyyən razı deyiləm. Kiçik bir erməni muxtariyyəti beş il sonra beş milyon əhalisi olan bir erməni dövləti halına gələcək və bütün Qafqaza hakim olaraq Şərqin Bolqarıstanına çevriləcək. İran və Amerkada olan bütün ermənilər orada toplanaraq, ingilis və fransızlardan hər cür yardım alaraq, gələcəkdə xristian gürcülərlə və çox asanlıqla birlikdə bizim əleyhimizə hərəkət edəcəklər". 103 il bundan əvvəl çox müdrikliklə deyilən bu sözlər bu gün artıq öz ağır dəhşətləri ilə reallığa çevrilmişdir. 1918-ci il mayın 29-da keçirilən ikinci iclasda İrəvandan olan Milli Şuranın üzvləri M.H.Seyidov, M.B.Rzayev və N.Nərimanbəyov yazılı şəkildə iki dəfə Milli Şuranın İrəvanın ermənilərə güzəşt gedilməsinə səlahiyyəti olmadığı halda,onun güzəştə gedilməsinə  qarşı etiraz ərizəsi ilə müraciət etsələr də, iştirak edən 20 nəfər Milli Şura üzvü məsələyə münasibət bildirmədən qəbul edilmiş qərarın qüvvədə saxlanılmasına razılıq verdi.Burada təbii olalar sual olunur:İrəvan şəhəri ermənilərə güzəştə gedilərkən şəhər əhalisinin və onları təmsil edənlərin rəyi soruşulmuşdurmu? Sənədlər təsdiq edir ki, heç bir rəy sorğusu və yaxud bu istiqamətdə hər hansı bir addım atılmamışdı. Bütün bunlar bu qərarın həm siyasi, həm də hüquqi cəhətdən nə qədər səhv və bağışlanılmaz bir siyasi addım olduğunu bir daha təsdiq edir.Bu zaman da Azərbaycan xalqının  legitimlik hüququ pozulmuş oldu. Çünki güzəştə gedilən ərazinin mülkiyyət hüququ ona məxsus idi.Bu hüququ çox təəssüflər olsun ki, biz özümüz pozmuş olduq. Digər tərəfdən, İrəvan şəhərinin ermənilərə verilməsi məsələsi Erməni Milli Şurası tərəfindən Azərbaycan XC Milli Şurasına müraciətindən sonra müzakirə olunmuşdu və çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan şəhəri və onun quberniya əraziləri güzəştə gedildikdən sonra 1918-ci il mayın 28-də özünün müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi 100.6 min kv.kmtəşkil edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, dövrün arxiv sənədlərində bu tarixə qədər bütün Cənubi Qafqazın ərazisi 210.000 kv.km. olmuşdur ki, onun da 61.5 min kv.km.-i Gürcüstana, 9.000 kv.km-i güzəştə gedilən ərazi kimi ermənilərə, Brest və Batum konfranslarının qəbul etdikləri qərarlara görə, 45.5 min kv.km isə Osmanlı Türkiyəsinə məxsus idi. Ermənilər onlara edilən güzəşt nəticəsində hüquqi məkan əldə etdikdən dərhal sonra Şimali Azərbaycanın Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağın dağlıq ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsi iddiası ilə çıxış etdilər, halbuki ermənilər 1918-ci ilin mayında Batum danışıqları zamanı bu ərazilərə iddia etməyəcəkləri barədə öhdəlik qəbul etmişdilər. Lakin 1918-1920-ci illərdə İrəvan quberniyasından başqa əraziləri ələ keçirə bilməyən ermənilər 1920-ci il aprelin 28-də Şimali Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra bolşeviklərin himayəsi ilə yeni ərazilər əldə etməyə nail oldular.Sovet Rusiyası hökuməti Gürcüstan və Daşnak Ermənistanı ilə ərazi məsələlərini Azərbaycan SSR hökumətindən gizli aparırdı. Ən dəhşətlisi isə o idi ki, Azərbaycan SSR nümayəndə heyəti belə danışıqlara cəlb edilərkən onları ya milliyyətcə ermənilər, ya da gürcülər təmsil edirdilər. 1920-ci ilin iyunundan avqustun 10-dək aparılan danışıqların nəticəsi olaraq İrəvan şəhərində Sovet Rusiyası ilə Daşnak Ermənistanı arasında müqavilə imzalanarkən, bir sıra diplomatik sənədlərin də sübut etdiyi kimi, burada Azərbaycan SSR-in milli-dövlət mənafelərinə ciddi qəsdlər edilərək Zəngəzur və Naxçıvanın Daşnak Ermənistana verilməsi planlaşdırılmışdı. Bu zaman Sovet Rusiya hökuməti S.Orconikidzenin belə bir iddiasından çıxış edirdi:"…məlum siyasi şəraitdə Ermənistan bizə lazım ola bilər". İrəvandakı danışıqlar tərəfləri gələcək sülh müqaviləsini tanımağa məcbur edən protokolun imzalanması ilə qurtardı, ki, həmin sazişlə də Ermənistan Qarabağdan imtina etməli, ancaq Zəngəzur və Naxçıvanı almalı idi. Əslində,Azərbaycanın tarixi torpaqlarının Daşnak Ermənistana verilməsi planı V.Leninin razılığı ilə İ.Stalin tərəfindən hazırlanmışdı. Çünkisonrakı illərdə bu torpaqların hissə-hissə zəbt olunması və bu ərazilərdə yaşayan əhalinin deportasiyası da İ.Stalin tərəfindən həyata keçirilmişdi. 1920-ci il noyabrın 4-də İ.Stalin, S.Orconikidze, T.Qabrielyan, Leqran, Ə.Qarayev və başqalarının iştirakı ilə keçirilən iclasda Sovet Rusiyası ilə Daşnak Ermənistanı arasındakı müqavilənin şərtlərinə toxunularkən İ.Stalinin fikri əsasında belə bir qərar qəbul edilmişdi: "Naxçıvan və Zəngəzurun Ermənistana verilməsi haqqında təklif olunan maddə nə siyasi, nə də strateji cəhətdən sərfəli deyildir və yalnız son halda baş tuta bilər". İclasda həmçinin Siyasi Büronun Naxçıvan və Zəngəzura aid fikrinin əsaslandırılmasını hazırlamaq N.Nərimanova həvalə olunmuş, habelə İ.Stalinin bu məsələ ilə RK(b)P MK ilə danışıqlar aparmasınadək Ermənistana təqdim edilən müqavilə barədə qəti qərar çıxarmamaq haqqında razılaşma əldə olunmuşdu. Bu qərarın özü bir daha göstərir ki, Azərbaycan torpaqları Sovet Rusiyası tərəfindən hərraca qoyulmuşdu.Həmin qərarın "B" bəndində yazılırdı: "Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir". Qərarın "Q" bəndində Zəngəzur və Naxçıvanın Ermənistana verilməsi, "D" bəndində isə Qarabağın dağlıq hissəsinə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verildiyini göstərilirdi.Zəngəzurun Qərb hissəsinin ermənilərə verilməsi, sadəcə Sovet Rusiyasının təzyiqi ilə "bağışlanması" istiqamətində daha bir ciddi addım 1920-ci il dekabrın 1-də atıldı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana bağışlanmasını həyata keçirən İ.V.Stalin Bakı Sovetinin 1920-ci il dekabrın 1-də qəbul etdiyi qərara münasibətini belə bildirmişdi: "Dekabrın 1-də Sovet Azərbaycanı mübahisəli vilayətlərdən könüllü olaraq əl çəkir, Zəngəzur, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağın Sovet Ermənistanına verilməsini elan edir". 1920-ci il dekabrın 2-də İ.Stalinin "Azərbaycanın fatehi" adlandırdığı S.Orconikidze V.İ.Leninə və onun özünə Bakı Sovetində qəbul edilən qərarın məzmununu çatdırmışdı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Zəngəzurun qərb hissəsinin Ermənistan SSR-ə verilməsi rəsmən elan olunsa da, qəzanın onun idarəçiliyinə keçməsi dərhal baş vermədi. Belə ki, 1921-ci il yanvarın 12-də Azərbaycan KP MK Siyasi və Təşkilat Bürolarının iclasında Zəngəzurun müsəlman əhalisi yaşayan hissəsinin inzibati cəhətdən təşkili haqqında qərar qəbul edildi. Zəngəzurun azərbaycanlı əhalisini sıxışdırmaqda davam edən ermənilər bununla kifayətlənməyərək sonralar bir sıra ərazilərin də ələ keçirilməsinə nail oldular. Belə ki, Cənubi Qafqaz MİK Rəyasət Heyətinin 1927-ci il 1 yanvar tarixli iclasında Mehri-Cəbrayıl qəzasında 24 kəndin, 1927-ci il 20 iyun tarixli iclasında isə Zəngəzur-Kürdüstan qəzasının 1.065 desyatin ərazisinin bu və ya digər qəzalara aid edilməsi məsələləri müzakirə edildi. Yenə də bu qanunverici hakimiyyət orqanının 1929-cu il fevralın 18-də M.Sxakayanın sədrliyi, Azərbaycan nümayəndələrindən isə D.Bünyatzadə, M.Bağırov və S.Yaqubovun iştirakı ilə keçirilən iclasda Mehridə erməni rayonu yaratmaq adı altında Zəngilan rayonunun üç kəndi: Nüvədi, Ernəzir və Tuğut-Ermənistan SSR-ə verildi. Beləliklə, Zəngəzurun cənub-qərb hissəsindəki torpaqların da ermənilərə "bağışlanması" və burada Mehri rayonunun təşkili ilə Azərbaycan SSR özünün tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarından ayrı salındı, bu bölgə ilə əlaqə çətinləşdi. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 1921-ci il Qars müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş sərhədlərinə gəldikdə isə, həmin müqavilədə Naxçıvan ərazilərinin qarantı kimi çıxış edən Osmanlı Türkiyəsi dövlətinin razılığı olmadanCənubi Qafqaz Sovet MİK Rəyasət Heyətinin 1929-cu il 18 fevral tarixli qərarı ilə bölgənin 657 kv.km. ərazisi Ermənistan SSR-ə verildi.Bu orqanın 1938-ci il 5 mart tarixli iclasının qərarına əsasən isə Şərurun Sədərək və Kərki kəndləri ətrafındakı müəyyən ərazilər Ermənistan SSR-ə keçdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Üç dildə yazıb yaratmış və dünya ədəbiyyatına təsir etmək iqtidarına malik olmuş Imadəddin Nəsiminin 600 illik yubileyinin UNESKO səviyyəsində bütün dünyada qeyd edilməsi, 650 illik yubileyinin isə ölkəmizdə qeyd edilməsinin qərara alınması, 2019-cu ilin Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.Əliyevin sərəncamı ilə “Nəsimi ili” elan edilməsi də şairin irsinin əbədiyaşarlığının göstəricisidir.

İ.Nəsimi əsərlərində bütün bəşəriyyəti düşündürən  mövzulara müraciət etmiş nəhəng ədəbi simalardan biridir. Onun şeirlərində dövrə, zamana sığmayan mübariz ideyalar və çağırışlar öz əksini tapmışdır. Həmin əsərlər indi də insanlara dəyişdirici və saflaşdırıcı təsir göstərməkdədir. Bu isə onların ölməz sənət nümunələri olduğunu sübut edir.

Nəsiminin şeirlərində insana böyük dəyər verilir. Ümumiyyətlə, “Nəsimi sənəti bütövlükdə insanın qüdrətinə heyranlıqla dolu bir himn kimi səslənir.” (H.Araslı) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Böyük Azərbaycan şairi İ.Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” sərəncamında oxuyuruq: “Nəsimi dünya poeziyasının ən kamil nümunələri arasında diqqətəlayiq yer tutan əsərlərində daim insanın əzəmətini, insani məhəbbəti və şəxsiyyətin azadlığını tərənnüm etmişdir.”

Nəsiminin həmişyaşar əsərlərində kamil insan olmağa qüvvətli çağırışlar ifadə olunur, kamil insan təlimi və kamil insan obrazı xüsusi maraq doğurur. Nəsimi bu barədə ona qədər irəli sürülmüş bədii-obrazlı düşüncələri, qazanılmış poetik düşüncəni daha da inkişaf etdirmişdir. Onun qənaətinə görə, küllü-aləmdəki bütün canlı və cansız varlıqların ən qiymətlisi insandır. Bu səbəbdən də  filosof şairin yaradıcılığının mərkəzində yaranmışların ən kamili olan insan dayanır:

Ey daşəvü turaba deyən qiymətli gövhər,

İnsan öz hüsnü lütfilə gövhər deyimi ?

“Onun ilhamla vəsf etdiyi kamil insan obrazı orta əsr ədəbiyyatımızda sözdən yoğrulmuş insan heykəlidir. Orta əsrlər Azərbaycan poeziyasında insanı Nəsimi qədər uca və möhtəşəm səviyyədə, qüdrətli təqdim edən sənətkar olmamışdır.” (İ.Həbibbəyli) Onun ümumbəşəri dəyərləri, insanın fövqəlbəşəri varlıq olmasını tərənnüm edən əsərləri dünya ədəbiyyatında bənzərsiz poeziya nümunələri sayılır.

Şairin humanizminin özəlliyi onun insana olan böyük məhəbbəti ilə bağlıdır. Nəsiminin şəxsiyyət haqqında təsəvvürləri olduqca yüksəkdir. Bunu onun avtoportreti sayılan və Şərq poeziyasında insan haqqında ən möhtəşəm monoloq hesab olunan “Sığmazam” qəzəlində də aydın görmək və duymaq mümkündür.

Nəsimi öz əsərlərində insanı ilahi qüdrətə malik ülvi varlıq kimi vəsf edir, onu Allahın yaratdığı ən kamil yaratıq olaraq qələmə verir. O, insanların qəlbini, mənəvi dünyasını özünəməxsus şəkildə araşdırır, saf-çürük edir, mənalandırır və tərənnüm edir. Belə qənaətə gəlir ki, ancaq kamil insan Yer üzünün ən ali varlığı ola bilər. Şair belə insanları “canımın cananəsi” adlandırır:

Mərhaba, insani-kamil, canımın cananəsi,

Aləmin cismi sədəfdir, sənmisən dürdanəsi?

İ.Nəsimi zahirən insana bənzəyən hər varlığı insan hesab etmir. Onun sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan ancaq kamil insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji-içtimai və mənəvi-ruhani varlıqdır. Kamil insan Yaradana məhəbbət bəsləyən, ruha qida verən, könlündə ilahi nuru gəzdirən, idealını arayıb axtaran, ona ayrılmış yüksək tarixi-humanist missiyanı dərk edən və yerinə yetirən insandır. Nəsiminin özü kimi. Çünki “Nəsimi özü də keşməkeşli həyatı və mübariz ruhlu şeirləri ilə kamil insan obrazının möhtəşəm şair-mütəfəkkir abidəsi kimi ucalır.”

Şair kamil insanı təkcə real dünyanın yox, geniş mənada kainatın ən uca varlığı kimi vəsf edir:

Mərhaba, ey bəhri-zatın kdanəgövhəri-yesi,

Şəmi-vəhdətdir cəmalın, kün-fəkan pərvanəsi,

Ta əbəd hüsnün önündə səcdəyi-şükr eylərəm,

Ey cəmalı Kəbə, sənsən kümtə-kənzin xanəsi.

Kamil insanın ən gözəl xüsusiyyəti özünü anlaması və dərk etməsidir. İnsanı kamilliyə aparan yol özünüdərkdən keçir. İnsan özünü dərk etdikcə kamilləşir, bütöv bir aləm olur. Şairin fikrincə, insan özünü dərk edib kamilləşdikcə Yaradanın dərgahına yaxınlaşır.

Nəsimi idealla insanlıq arasında bərabərlik yaradır. İnsanı Yaradanın mahiyyətinə yaxınlaşdıraraq onun yer üzündə nümayəndəsi sayır, üzündə Allahın nişanələrini görür, kamil insanı həqiqətin aşiqi və keşikçisi adlandırır. Şairə görə, “kamil insan elmə vaqif olub öz xilqətini dərk etdikcə anlayacaqdır ki,  Haqq-Tala elə onun özüdür.” O, fəxrlə deyir ki, adamlar Allaha şərik qoşmamaq üçün insanı Haqq (Allah) adlandırmağa qorxublar:

Səni bu hüsnü camal ilə, bu lütf ilə görüb,

Qorxdular Haqq deməyə, döndülər insan dedilər.

Bu, insana verilən müdhiş və möhtəşəm bir qiymətdir. İlahi varlıq səviyyəsinə yüksələn insan böyük mənəvi sərvət olub, ədalətli cəmiyyət qurmağın əsasını təşkil edir. Filosof şair belə insanların səcdəyə layiq olduqlarını söyləyir.

Şairin fikrincə, insan özünü dərk etmək üçün ilk növbədə nəfsinə qalib gəlməli, qəflət yuxusundan ayılmalıdır. Böyük mütəfəkkir anladır ki, nəfsinə düşkün olan insan adi heyvandan fərqli deyil. Nəfsinə hakim olmayanlar əzab və gərəksiz yükdən başqa heç bir şeyə sahib ola bilməzlər:

Bir ovuc tozdur küləklər qarşısında bədən,

Ömrümüz qor tək ərir hər an günəşdən, şölədən,

Insan üçün mərifətdən özgə yoxdur bir bəzək,

Aqil insan zər üçün öz ömrünü verməz bada.

Nəsimi cəhaləti bir bəla hesab edir. Onun fikrincə, savadsız və nadan, səhvlərindən əl çəkməyən, dəyişməyə və tərəqqiyə açıq olmayan insan çox təhlükəlidir. “Onun həyat tərzi heyvanatın tərzi həyatı ilə uyğundur.” Belələri cəhalət üzündən özlərinin xaliq olduqlarını anlamırlar. Ona görə də şair öz əsərlərində insanları cəhalətdən ayılmağa, ayıq olmağa, vəhşi instiklərdən əl çəkməyə, şər işlərə və əməllərə səsləyən “nəfsi əmmarədən” uzaqlaşmağa və biliyə açıq gözlə baxmağa, həyat və kainatın sirlərini öyrənməyə - kamilləşməyə çağırır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)