Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik Qiraətdə bu gün yardımlılı şair İqbal Nəhmətdir, bu dəfə  “Boydadı” şeiri ilə. 

“Bu dünyanın yüz yalanı,

Bir dənə düzü boydadı” - deyir şair.

Gözəl deyir, düzdümü?

Xoş mütaliələr!

Şairin boyu ölçülməz,

Dediyi sözü boydadı!

*

Hərənin var öz yalanı,

Qızarsa üzü boydadı.

Bu dünyanın yüz yalanı,

Bir dənə düzü boydadı.

Çalış eyləməsin xumar,

Saçına çəkilən tumar,

Nəfs dediyimiz zəhrimar,

Adamın gözü boydadı.

Parçalamaq olub işi,

Yadından çıxıb vərdişi,

İşə bax tökülüb dişi,

Canavar quzu boydadı.

Hərə öz tayından böyük,

İş görər soyundan böyük,

Adam var boyundan böyük,

Adam var özü boydadı.

Balacalar böyük bilməz,

Böyüklər də susar dinməz,

Şairin boyu ölçülməz,

Dediyi sözü boydadı.

İqbal, qısa bilək ömrü,

Gəl sevinək, gülək ömrü,

Yaşadığın külək ömrü,

Yolların tozu boydadı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış yazar və siyasi icmalçı Əkbər Qoşalının növbəti şərhini təqdim edir. 

Yazını ritorik sualla başlayıram, qüsura baxmayın: Hidayət sözünün anlamı nədir? - Bəlli olduğu kimi, bu söz “doğru yolda olmaq, haqq yolu bulmaq (və ya göstərmək)” anlamlarını daşıyır.

Hidayəti istəyən, diləyən insandır, onun könlünə iman nuru verən isə Yaradanımızdır. Yəni, hidayəti, iraq olsun, cəhaləti, zəlaləti də yaradan Tanrı olsa belə, onlardan hansı birini seçmək insanın öz ixtiyarındadır. Dindarların sözü olmasın, aqibətinə görə sorumlu olan məhz insanın özüdür. Bəs belə isə bəndələrin görəvi haqqa-həqiqətə aparan yolları (səbəbləri) aramaq, ağıl və iradəsini bu yönə səfərbər etmək deyilmi?

Bir də, hidayət bir qavram olaraq yalnız müsəlmanlar üçünmü keçərlidir? Bəs digər - “səmavi” dediyimiz dinlərçün necə?..

Gəlin bu yerdə Əməkdar jurnalist Nadir Azəridən bir sitata diqqət edək. - “Paris-2024”-ün açılış törənini satanistlərin Allaha, inananlara meydan oxuması kimi yorumlayan Əməkdar jurnalist “bayraqdarinfo”da yazır:

“Dünya sivilizasiyasında bu vaxta kimi insanlığı təhdid edən bir çox “izm”lər mövcud olub. Faşizm, imperializm, kolonializm və s. Ancaq hesab edirik ki, bütün bunları öz qəddarlığı, əxlaqsızlığı və çirkablığı ilə arxada qoyan Makronializmdir. Hesab edirik ki, bu gün Parisdə mərkəzləşsə də, artıq bütün dünyanı, bütövlükdə insanlığı təhdid edən, bəşəriyyəti dinsiz və mədəniyyətsiz qoymağı hədəfləyən cərəyanın, zehniyyətin, siyasətin, idarəçiliyin adıdır Makronializm.

Makronializm həm də xristian sivilizasiyasını hədəfə alıb

Dünənə qədər Makronializm əsasən türk və müsəlman dünyası üçün təhlükə mənbəyi sayılırdısa, Parisdə başlayan 33-cü Yay Olimpiya Oyunlarının açılış törənindən sonra fikirlər tamamilə dəyişdi. Artıq belə bir fikir formalaşıb ki, Makron idarəçiliyi, bizim təbirimizcə isə Makronializm həm də xristian sivilizasiyasını hədəfə alıb”… Doğru demirmi?

Bəli, hidayəti tapmaq önəmlidir ancaq o son məqsəd deyil. 

Bəs hidayətin üsulları, necə deyək, yolu-izi nədir, necə ifadə olunur?

1) Allaha, onun Rəsuluna qarşı sayğılı olmaq;

2) İman və saleh əməl;

3) Müsibətlər qarşısında toxtaqlı olmaq;

4) Böyük günahlardan çəkinmək;

5) Əməlisaleh dostlarla birlikdə olmaq və s.

Fransa müsəlman ölkəsi deyil, əksinə, müsəlman ölkələrini qərinələr boyu əsarətdə saxlamış, müsəlmanlara qarşı soyqırım aktları törətmiş ölkədir. Fransa guya demokratik respublika olsa da, öz müsəlman vətəndaşlarına qarşı sayğısızlıqları bitməmişdir. Müsəlmançılığı qoyaq bir qırağa, Fransa musəviliyə, isəviliyə sayğımı duyur guya? Yuxarıdakı dürüst sitatdan, XXXIII Yay Olimpiya Oyunlarının açılış törənindəki hoqqalardan və Fransanın ən azı son illərki dış və iç politikasından da göründüyü kimi, Fransa (Allah ağzımı əyməsin), allahsızlıq peşindədir… Belə bir yol - daha doğrusu, yolsuzluq isə hələ heç kəsə, heç bir dövlətə uğur gətirməyib.

Fransanı biz necə görmüşük? 

- O, imansızlıq yuvasıdır və saleh əməllərdən uzaqdır;

- Sömürgələri (!) əlindən çıxınca toxtaqlı davrana bilmir, quyruğu tapdanmış ilan kimi sağa-sola saldırır;

- BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü, NATO-nun, Avropa Birliyinin qurucu üzvü olsa da, özünü sütül dövlət kimi aparır, böyük davranmaq yerinə, böyük günahlardan çəkinmir, əlinə düşən hər fürsətdə hansısa ölkənin (xalqın) haqq-hüququnu tapdalayır.

Bir dövlətçün əməlisalehlik nədir? - Beynəlxalq hüquqa sayğı - bax, Fransada o yoxdur. Fransa dostlarını, onunla birlikdə olanları da günahlara sürükləməyə çalışır - Ermənistanı bizimlə sülh bağlamaqdan çəkindirməyi buna misaldır. Frankafoniya buna misaldır. (Ötən il Frankafoniya növbəti dəfə öz mandatını aşaraq Azərbaycana qarşı əsassız qətnamə qəbul etmək istərkən, bizim orada bulunan dost dövlətin Baş naziri bunu əngəlləmişdi)… Əhalisinin hər üç nəfərindən biri fransız olan Kanadanın Azərbaycana, Türkiyəyə münasibəti (münasibətsizliyi) buna misaldır və s.

Fransa hidayət yolundasa, ona münasibətindən asılı olmayaraq, heç bir ölkəyə, xalqa yanlış üsul, vasitələrlə yaxınlaşmamalı, onu zəlalətə yox, ədalətə götürəcək yolu izləməlidir. 

Fransa hətta, bir zamanlar malik olduğu, özü yaratdığı dəyərlərdən uzaqlaşıb; əsla tərk etməməli olduqlarını tərk edib. Fransa respublika qurmuş, demokratiya yaratmış, kamil ədəbi, bədii, fəlsəfi, elmi əsərlər yaratmış babalarının belə yolunda deyil. (Ya bəlkə biz o əsərlərin yalnız yaxşılarını görmüş, qəbul etmişik?..) 

Zəlzələdən, vəlvələdən, Makron kimi bir siyasətçini iki dəfə ard-arda dövlət başçısı seçən, onun üzdəniraq hökumətini başa keçirən, səs verdiyi parlamentin hər iki qanadı (şəxsən bizə münasibətdə!) açıq-aşkar ədalətsizliklər etmiş bir cəmiyyət deqradasiyada, nihilizm içindədir…

Təsəvvür edin: 

sən evsahibi olasan, qonaq komandalardan birini sünii olaraq “yuxarı”laya, digərini “aşağı”lamağa çalışasan - bu, qətiyyən yol verilməzdir, qətiyyən! Bu, Olimpiya hərəkatına, bütün müvafiq xartiyalara, hətta, dövlət ərkanı qalsın bir qırağa, ən adi jurnalist etikasına, mənəvi, əxlaqi, hüquqi olan hər şeyə ziddir! 

Yadınızdasa, 

l Avropa Oyunlarında Ukraynanı təmsil edən erməni idmançı Gevorq Manukyanın adı elan olunarkən, salondan sövq-təbii uğultu qopdu. - Xatırladım ki, onda hələ torpaqlarımız işğaldan azad olunmamışdı… - 

Prezident İlham Əliyev bir əl işarəsi ilə salonu sakitləşdirdi və gümüş medal qazanmış o idmançını ləyaqətlə təltif etdi. Bu, ərkan, əsalət bizim xarakterimizin ifadəsiydi. Biz belə xalqıq, bizim liderimiz belə liderdir! 

Ancaq böyüklü-kiçikli Fransa və Ermənistan bacıları nəinki idmanı siyasətə, siyasəti idmana qatır, beynəlxalq tədbirlərdə iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətlərinə qarşı ayrı-seçkilik edir. Bu barədə neçə-neçə misal var…

Bax, məhz bu amillər cüdoçumuz Hidayət Heydərovun Parisdəki qələbəsinə bizim özəl sevincimizi şərtləndirir. Yoxsa, idmançı udar da, uduzar da; qələbəyə görə bir dəfə bizim bayraq, bir dəfə digər ölkənin bayrağı daha yuxarı asılar - bu, anlaşılandır. Lakin Hidayət Heydərovun məhz finalda məhz Fransanı təmsil edən idmançıya parlaq surətdə qalib gəlməsi çox, lap çox önəm ərz elədi. 

Hidayət Heydərovun qələbəsinə özəl sevincimizin başqa tutarlı səbəbləri də var, əlbəttə. İlham Əliyev Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti olandan bəri biz parlaq qələbələrə, yüksək əyarlı medallara  öyrəşmişik, alışımıq. Ancaq ötən dəfə Tokioda qızıl medal ala bilməmişdik - üzgündük. “Qızıl”sızlıq Tokioda qalmalıydı, qaldı da!

Onu da etiraf edək ki, məhz Azərbaycan idman təsərrüfatının yetirməsi olan idmançıların qələbəsinin həzzi bir başqadır! Odur ki, Hidayət Heydərovun Olimpiya “qızıl”ı bizimçün qızıldan qiymətlidir! İnanırıq, bayrağımız Parisdə yenə dalğalanacaq, hətta ən yüksəkdə dalğalanacaqdır!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Elman Tovuzun dostu Ehtiram İlham ilk olaraq onun vəfatı barədə məlumat paylaşdı. 

1997-ci ildən yatağa düşən şair uzun müddət idi ki, əlil arabasında idi və ağır xəstəlikdən əziyyət çəkirdi.

Qeyd edək ki, Elman Tovuz (Elman Şəmşəd oğlu Həsənov) 10 aprel 1961-ci ildə Tovuz rayonunun Şıxheybət (ərazi vahidi - Çataq) kəndində doğulub. Şair "Hara gedir bu yol belə?..", "Dünya, məni mənə qaytar", "Dəlir ürəyimi demədiklərim" adlı üç kitabın müəllifidir.

Onun vəfatı dostlarını, tanışlarını və oxucularını çox sarsıtdı.

Budur, onlardan bəzilərinin acı təəssüf kəlmələri.

Narıngül Babayeva:

“Elman Tovuz çox əhatəli, dostlu, qonaq -qaralı insan idi. Dostları çox idi: Mikayıl Bozalqanlı, Ehtiram İlham, İlqar Türkoğlu,..  Siyahını nə qədər desən, uzatmaq olar. Adı çəkiləndə dostlarının üzündə təbəssüm yaranırdı. İndiki dövrdə bu qədər sevilmək də hər adamın işi deyil.  

Dünyadan bir işıqlı adam da azaldı. Ruhu şad olsun. 

Başınız sağ olsun, dostlar”.

Əlizadə Nuri:

“Yaşıl libasını geyib gələrsən-

Mənim də evimdə səmənim olsun...

Bu gözəl misraların müəllifi Elman Tovuzu itirdik. Çox üzgünəm.

Məqamın uca olsun, qardaş.

Böyük poeziyanın başı sağ olsun”.

Sadiq Qarayev:

“Belə getsə...”

Hə müəllim, belə getsə işıq qalmayacaq bu dünyada...

ALLAH Sizə rəhmət eləsin dəyərli şairimiz, işıqlı insan Elman Tovuz”.

Çiçək Mahmudqızı:

“Şeir kitabını varaqlayan,qız

Heyif ki,sevinə bilmədi, Elman Tovuz...

Heyif səndən etibarlı dost, böyük şair, təkrarsız könül sahibi. İtgin nə ağır oldu bizə. Sonun belə olacağını heç gözləmirdim. Ümidlə gözləyirdim səni, ümidlərim boşa çıxdı, könüldaşım... Əylən ay gedən, əylən, deyiləsi, çözüləsi nə qədər söhbətlərimiz qaldı, həyat eşqili İnsan...”

Adilə Nəzər:

“Bu gecə üçünmü yazdın bu şeiri Elman Tovuz ?!

Tənhalığın son gecəsi

Bir gecə qapın döyülə,

Əl atıb açan olmaya.

Qonşuda bir səsi gələn,

Küçədən keçən olmaya.

Aynadan baxan tapıla –

Gözünə yad görünəsən.

Öz əlin, öz yaxan ola,

Yarıb qoynuna girəsən.

Üstünə çökə qorxular,

Kilidlənə dil-dodağın...

Canın, içində qovrula,

"Dadı çıxa" tənhalığın.

Xəyalından gəlib keçə

Bir-bir şirinlər, acılar...

Yatıb qalasan beləcə,

Sabahın gözü açıla.

Ruhun havalana göyə,

Ardınca ağca tüstüsü.

Son dəfə qapını döyə

Ürəyinin döyüntüsü...

Uçub hər yana dağıla

Minarədən azan səsi.

Bir ömür dönə nağıla,

Tənhalığın son gecəsi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Mütəxəssi Rəyi rubrikası Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin peşəkar fəaliyyəti zamanı qarşılaşdığı çətinlik barədə danışacaq, çıxışçı Fariz Xəlillidir. 

1970, 1980, 2000-ci illər nəsilləri sanki bir-birindən xəbərsiz bir arxeoloji abidəni başqa yeni adlarla, yeni inventarla dövlət qeydiyyatına alıblar. Dəqiqləşdirmələr aparılmayıb, yeni kəşflər də üstünə gəldikcə, bir abidənin 3-4 inventar nömrəsi ortaya çıxıb. Yazıq abidə mühafizinə də bunu başa salan olmayıb, düşüb dağların, düzlərin canına abidələri axtarıblar, axtarırılar. Arxeoloqların çoxu vəfat edib, gənc arxeoloqlar mərhumların haranı nəzərdə tutduğunu da dəqiqləşdirməkdə əziyyət çəkirlər. 2020-ci illərin nəsilləri də eyni problemi davam etdirirlər. “Yeni aşkar olunmuş” adı ilə çoxlu sayda 3-4 inventarlı abidələr yenidən inventarlaşmalı olub. Problemi dəfələrlə səsləndirməyimizə baxmayaraq acı bağırsaq kimi uzanıb gedir. Nəticədə abidə mühafizlərinə şəkildə gördüyünüz kimi, küp qəbirləri, müsəlman qəbiristanlığını göstərib qoruyarlar. Abidə əslində başqa yerdədir, amma heç aidiyyatı olmayan yerdə qorunur. 

Arxeoloji abidələrin vəziyyəti bu mənada çox acınacaqldır. Əgər mütəxəssis olmasanız, siz də bunları başa düşməzsiniz, bəlkə də çoxunuz, heç başa düşmür də. Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin hansı və nə boyda əziyyəti çəkdiyini bir təsəvvür edin.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Status yağışı rubrikası” bu dəfə qapılarını yazar Rəşid Abdullayev üçün açır. Buyurun.

Kəklikotu, çayır, lalə... 

Adətən, dağlıq zonada bitir. Amma susuzluqdan əziyyət çəkən dağlarda olanda ətri daha sərt, daha məstedici olur. Bilirsiniz niyə, çünki o bildiyiniz yaşam mücadiləsi verir. Bir tərəfdən su tapmaq üçün kökünü dərinə salmağa çalışır, bir tərəfdən də sərt qayaların arasında boy atmağa. Hələ bunun qurdu var, quşu var, iti var, böcəyi var ki, onun boy atmasına daima maneə olur, əzməyə cəhd edir. O isə bunlara məhəl qoymadan min bir əzab-əziyyətlə günəşlə qovuşur. Üzü göylərə olsa da, gücünü torpaqdan alır. Ona görə də onun ətri elə gözəl olur. 

Çətinliklər insanı güclü edir deyirlər, amma güclü olana qədər də ömür əldən gedir, can yıxılır. Kəklikotu da elə, min bir zillətlə torpaq üzərində duruş gətirməyə çalışır ki, ya iki ayaqlı, ya da 4 ayaqlı heyvanlar onun sonunu gətirir. 

Gərək ki bivec olasan çayır kimi?.. Harda su var, orda var olasan. Amma çayırın da bir hörməti yox, şərəfi yox. Üzünə tüpürən kim, tapdalayan kim, yolan kim. Gör heç vecinədir? Niyə vecinə deyil, bilirsiniz o da nə qədər əziyyət çəkir. Biz onu sevəndə çəmən, bezəndə çayır adlandırırıq. Bizi məmnun etmək üçün yazıq o da min bir zillət çəkir. Amma çayır yetim yıxılsa da özünü o yerə qoymayan lardandır. Altda nə olur, olsun, əsas üstdəkidir. Cəmiyyət onu sevsin, bəyənsin, yetər, arxada başına nə oyun gəlir-gəlsin, təki ona sən nə gözəlsən desinlər. 

Hə bir də laləni düşünün. Sahənin ən gözəl yerində, ən verimli yerində bitər. Əslində bizlərin işinə maneə də olur. Ona görə adamın otu, zəmini biçməyə də əli gəlmir. Dəyməyin, qoyun lalə şellənsin, ammandı toxunmayın, uçub gedər. Onunla məhəbbət dolu şəkil çəkdirərik, oxşayarıq, kökündən qırsaq belə, elə ehtiyatla davranarıq ki, elə bil ləl-cəvahirdir. Heç ətri də yoxdur eee...

P.S. Kəklikotundan yazacaqdım, çayırla, lalə söhbətə necə urcah oldular bilmədim)

Şəklin söhbətə dəxli olmasa da, qəşəngdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portal “Oxucularımızın yaradıcılığı” rubrikasında bu gün sizlərə Cəfər Atayevin “Quyu” hekayəsini təqdim edir.

Əslində hər şey qaydasında gedirdi. Davutlu kəndinin sakinləri həmişəki kimi öz həyatlarına davam edirdilər. Ta ki o günə kimi...

İl 1989. Qəribə bir yay günü idi. Ağaclar yaşlı insan kimi görünür, budaqları isə vahimələndirirdi. Hələ ayda qırmızımtıl parıldayırdı. Sanki təbiət bu günü özəl edəcək nəsə hazırlamışdı. Yorğun bir günün sonunda Nazlı, sanki illərin yorğunluğunu göstərən gözləri yumulmasın deyə özünü zar-zor tuturdu. Yelləncəyində mürgüləyərək yellənən Nazlı arxadan gələn bir səsi eşitcək diksindi. Astaca balaca əlləri ilə yorğun gözlərini, iri, açıq, zilqara bəbəklərini sanki “bir azca da oyaq qal” deyərmişcəsinə ovuşdurdu.

Səs bağın ortasındakı ağacların arasından gəlirdi.

Nazlı az sonra olacaqlardan xəbərsiz, ağlında “bu toyuqları hinə salmaqdan bezdim, bunlar çıxmaqdan bezmədi”- deyə deyinərək ora yaxınlaşdı.

Nəhayət üç yaşlı, bədheybət ağacın arasından gələn səsə boylandı. Orada heç nə yox idi. Az öncə gələn səs isə gah sağdakı ağac tərəfdən, gah soldakından, gah da tam qarşısındakından gəlirmiş kimi əks-səda verirdi. Nazlı reaksiya vermədən donub qalmışdı, olanlara kiçik beynində bir anlam verməyə çalışırdı. Alnından süzülən soyuq tər damcılarının neçəsi qara iri bəbəklərinin içinə gedib göynədir, neçəsi yanağından çartlamış dodağlarını yandıraraq süzülürdü. Ağzı açıq, dəli kimi gah sağa, gah sola boylanırdı. Sanki ayaqları yerə yapışıbmışcasına bədənini tərpədə bilmir, bu hadisədən qaçıb qurtulammırdı.

Bu dəmdə yanındakı quyudan gələn körpə çığırtısı Nazlının bütün bədənini titrətdi, bu səs indiyə qədərki vəziyyəti tamam dəyişmişdi. Elə bil ruhu bədənindən çıxdı,  yox-yox, sanki ruhu bədəninə daxil oldu, ya da yox, bu ruh deyildi... Bu tam başqa bir şey idi. Bu şey Nazlının zülmət qarası gözlərini parıldadıb, beynini keyləşdirmişdi. Lakin quyudakı inilti dinməmişdi.

Az sonra özünü uşaq ağlaması və ara bir fəryad səsi ilə əvəz edən bu inilti Nazlının balaca qəlbində həm qorxu, həm mərhəmət hissi oyatdı. Quyunun qapısını açmağı tapşırırdı içindəki səs, belə də etdi. Çətinliklə də olsa bu dəmiri yerə salmağı bacarmışdı. Amma quyunun suyu çəkilmişdi. Su yerinə yerdə üçbucaq şəklində bir-birinə yaxın üç yanılı şam var idi, ortasında isə bir gəlincik.  Bunca fəryadın bu vahiməli gəlincikdən çıxması nə qədər ağılasığmaz olsa da, o şamları ora kimin qoyması və hələ yandırması düşüncəsi daha betər qorxudurdu adamı... Bu, başdan ayağa dəlilik idi.

Bütün bədəni qan tər olan Nazlıya içindəki səs o gəlinciyi xilas eləməyi tapşırdı. Uzun kəndir tapıb, bir ucunu belinə bağlayıb, digər ucunu isə quyunu əhatə edən 3 ağacın ətrafında dəfələrlə dolayaraq nəhayətində bağlaya bildi. Dərindən nəfəs alıb quyunun üstünə çıxdı. Astaca birinci ayaqlarını, sonra bədənini quyuya saldı.

Sağa-sola baxır, sanki çırpınırdı bu boşluğun içində.

Nəfəsi daralır, quyunun dərininə düşdükcə ciyərləri ağırlaşırdı. Getdikcə uzanan uzun yolun sonunda quyunun dibinə enməyi bacardı, amma bu dəmdə bədəni yüngülləşmişdi, sanki illərlə bədənində həbs olan bir şey azad olmuşdu.. Bir qədər donub, daha sora gördüyünə inana bilmədi. Yerdə nə şamlar, nə də gəlincik var idi.  

Nazlının gözlərinin parıtlısı itdi. Tez əlini bura düşdüyü kəndirə atanda orda kəndirin olmadığını gördü. Son dəfə çabaladı, başı gicəlləndi, yerə yıxıldı. Gözünü açanda özünü qaranlıq bir otaqda tapdı. Bu, otaq da deyil, tunel idi, damdar idi, məzar kimi. Yox-yox, geniş idi.

Nazlı getməyə başladı, get-gedə uzanan yol isə onu yorurdu. Budur, o çatmışdı. Qarşısında yol ayrıcı və hər yol ayrıcında bir qapı durmuşdu. Sağdakı qapı tərəfdə qışqırıq, fəryad, soldakından isə gülüş səsləri yüksəlirdi. Nazlı özü də bilmədən bir-birindən bağımsız iki kainatın ortasında idi. Bir qədər düşünüb gülüş gələn qapıya tərəf qaçdı. Nazlı qaçdığca qapı ondan daha da uzağa düşürdü..

Yorulan Nazlı içindəki bir səslə daha da şiddətli qaçmağa başladı.

 “Get, get, sən bacararsan!”

Nazlı qapıya yaxınlaşanda artıq təmiz taqətdən düşmüşdü, yorğunluq ifadə edən qara gözləri bozarmış, göz altları sallanmış, ayaqları isə sanki bədənindən uzaqlaşmaq istəyirmiş kimi qaçırdı. Boğazı o qədər qurumuşdu ki, elə bil, illərlə suya həsrət olan səhra yerləşirdi ağzının içində.

Bayaqdan yanında qaçıb fikir vermədiyi bir budağa gözü sataşdı. Bu budaq Cənnətdən çıxmışdı. Budağın üstündə isə parıldayan almalar göz oxşayırdı.

Sol əlini bir ümüdlə atıb almanın birini qopardı...

***

Səhər saatları.

Ailə 9 yaşında Nazlını bütün qorum-qonşudan sorub-soruşdurandan sonra, ümidini  üzüb, ən yaxın polis şöbəsinə üz tutdu. Həyətdə axtarış zamanı qapağı yarımçıq  qoyulmuş bir yer quyusu polislərin diqqətlərini çəkdi. İçində isə Nazlının şişmiş, cansız bədəni. Əlində isə bir dişlənmiş alma.

Uzun tərəddüddən sonra ailə qızın yuxuda gəzdiyini etiraf etdi və cinayət işi bağlandı.

O hadisədən bir həftə keçmişdi ki, ailəni gecə yarısı bir səs oyatdı.  Quyudan uşaq çığırtısı səsi gəlirdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)      

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağla Təbrizdə yaşayıb yaradan Aydın Sabahın  şeirlərini təqdim edir. 

Aydın Sabah

Təbriz

OLDUM

Dur gəl bu yetim duyğulara mən qapaz oldum,

Səssizcə bahar könlümə qış, qış ayaz oldum.

Oxlandı günəş zirvəsi tel-tel yaralandım,

Yoxsa ki, Saram könlünə sel-sel Araz oldum.

İl ötdüsə, ay ötdü budaqlar tək ələndim,

Saçlar önünə gözdən iraq qar, bəyaz oldum.

Bayquş yuxusuydu deməli gəldi bu axşam,

Sinsitdi qapı, pəncərəmi oxşamaz oldum.

Neylim ki, daha güllərimiz soldu, saraldı,

Bəlkə bu yalan bağçamıza təkcə yaz oldum.

Mən dağdan uca çənli dumanlar günəş idim,

Qar-qat əridimsə, qoluna dəstəmaz oldum.

İllərdi çiçəklər yarası burda sağalmır,

Dur gəl bu yetim duyğulara mən qapaz oldum.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi – “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı üçün

Əlifba və yazı xalqın milli mədəniyyətinin tərkib hissələrindən biri, başqa sözlə, həmin xalqın mədəniyyət silahı, milli-mənəvi sərvətidir. Ona görə də əlifba məsələsi mədəni inkişaf və tərəqqi üçün həmişə vacib hesab olunub.

Tarixi faktlar sübut edir ki, Azərbaycan qədim əlifbaların yarandığı, müxtəlif əlifbaların istifadəyə edildiyi ölkələrdən biri olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.Əliyevin imzaladığı fərmanda oxuyuruq: “Qədim və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqı dünya sivilizasiyasına bir çox dəyərli töhfələr vermişdir. Onların ilk nümunələri bəşər tarixinin böyük kəşfi olan yazı vasitəsi ilə Qobustan və Gəmiqaya təsvirləri, həmçinin epiqrafik abidələr şəklində daşların yaddaşına həkk olunaraq günümüzədək yaşamışdır. Tarixi faktlar sübut edir ki, bu qiymətli əsərləri yaradarkən Azərbaycan xalqı müxtəlif əlifbalardan istifadə etmişdir. İslamın qəbuluna qədər olan dövrün yazıları ilə yaradılan bu qiymətli xəzinənin böyük bir qismi məhv edilmiş, zaman keçdikdə həmin abidələrin qələmə alındığı yazı şəkilləri unudulmuş” və digər əlifbalardan istifadə edilməyə başlanmışdır. 

Tarix göstərir ki, Azərbaycanda əsrlər boyu aşağıda göstərilən müxtəlif quruluşlu əlifbalardan istifadə edilmişdir:

1.   qədim milli türk əlifbalarından (qədimdən VII əsrin II yarısınadək)

2.   ərəb qrafikalı əlifbadan (VII əsrin II yarısından 1929-cu ilədək)

3.   latın qrafikalı əlifbadan (1929 – 1940)

4.   kiril qrafikalı əlifbadan (1940 – 1992)

1992-ci ilədən hal-hazıradək ölkəmizdə latın qrafikalı tamamilə yeni

əlifbadan istifadə olunur. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbaya keçid heç də asanlıqla baş tutmamışdır. (Düzdür, Azərbaycan ərazisində qədim latın qrafikalı ilk yazı Qobustan qayasında 1948-ci ildə arxeoloq İ.Cəfərzadə tərəfindən aşkarlanmışdır. Əlbəttə, eramızın I əsrində imperator Domisianın zamanında XII Fulminat Roma legionunun Azərbaycanda olmasını təsdiq edən altı sətrdən ibarət bu kitabə  ölkəmizdə bir vaxtlar latın qrafikalı əlifbadan istifadə edilməsi anlamına gələ bilməz.)

         Arxiv materialları göstərir ki, latın qrafikalı əlifbaya keçmək cəhdləri və təşəbbüsləri XIX əsrin ikinci yarısından  başlamışdır.  

Həmin dövrdə cərəyan edən ictimai-siyasi və mədəni proseslərin gedişatı mövcud ərəb əlifbasını daha münasibi ilə əvəz etmək ideyasını meydana çıxarmışdı. Bu, əslində tarixi şəraitdən doğan zərurət idi. Bu zərurəti meydana çıxaran əsas amillər isə bunlar idi:

-         birincisi, ərəb qrafikası dilimizin fonetik xüsusiyyətlərini bütün dolğunluğu ilə əks etdirə bilmir, onun quruluşu və xarakteri haqqında tam aydın təsəvvür yaratmırdı.

-         İkincisi, öz qaynağını Avropadan alan yeni dövrün maarifçilik hərəkatı Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmiş və bu da yeni mədəniyyət tipinə uyğun müasir əlifbaya olan ehtiyacı aktuallaşdırırdı.

-         Üçüncüsü, ərəb əlifbası ilə yazmaq və oxumaq çox müşkül bir iş idi.Təsadüfi deyil ki, ərəb əlifbası ilə savad almağın çətinliyi haqqındaM.A.Şahtaxtlı “Şərqi-rus”da  yazırdı: “İstemal eyləməkdə olduğumuz ərəb əlifbasıyla nəinki özgə dillərin və bəlkə öz türk dilimizin sözlərinin həqiqi tələffüzünü göstərmək mümkün deyil”. C.Məmmədquluzadə isə belə deyirdi: "Bunu hamı bilir ki, müsəlmanca oxumaq və qanmaq bir hünərdir. Əvvələn, o hürufat ki, biz yazırıq, onu oxumaq çətin bir məsələdir. Bu barədə çox danışmışıq. Hazır bu yazdığım "danışmışıq" kəlməsinin on beş nöqtəsinin biri artıq-əskik düşsə, oxumağı çətin olacaq, vay bizim halımıza, vay mürəttiblərin gününə, heyif oxucularımızın gözlərinin işığına".

Məhz bu səbəblər XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Mirzə Fətəli Axundzadə başda olmaqla dövrün mütərəqqi maarifçi ziyalılarını əlifba islahatı problemi üzərində düşünməyə vadar etmişdir.  

Bütün türk dünyasında, o cümlədən Azərbaycanda əlifbanın dəyişdirlməsi, latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi ilə bağlı ilk təşəbbüs göstərən böyük mütəfəkkir M.F.Axundzadə olmuşdur.Akademik Tofiq Hacıyev bununla bağlı qeyd edir: “Yeni əlifba ideyası, ərəb əlifbasına qarşı mübarizə kimi böyük tarixi hadisə türk dünyasında və ümumən, Şərqdə Azərbaycan milli mədəniyyəti ilə bağlıdır və bütün dünyaya buradan car olmuşdur”.

İlkin olaraq ərəb əlifbasını dəyişdirmək fikrində olan M.F.Axundzadə  sonda  başa düşmüşdü ki, bu əlifbanı dəyişdirmək mümkün olmayacaq. Ona görə də ərəb yazısını dəyişmək cəhdindən əl çəkib diqqətini bir neçə kiril hərfləri ilə dəyişilmiş latın əlifbasının üzərində cəmləmişdi. Bu, böyük inqilabi ideya idi. O, latın qrafikası əsasında hazırladığı layihəni rəy almaq üçün Paris, London, Berlin, San-Peterburq və başqa şəhərlərə göndərmiş, Rusiyanın, Şərqin və Qərbin bir sıra dövlət və içtimai xadimlərinə müraciət etmişdi. Lakin hazırladığı bu əlifba layihəsinin özünün sözləri ilə desək, “…həyata keçirilməsini caiz görmədilər”. Ruhdan düşməyən M.F.Axundzadə uzagörənliklə akademik B.Dorna məktubunda yazırdı:” 100 ildən sonra mənim əlifbam Şərq ədəbiyyatında layiqli yerini tutacaq, onun vasitəsi ilə yeni əsərlər yaradılacaq. Onda mənim məqsədim yerinə yetəcək və mən qabaqcadan rahat ola bilərəm”.

Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü, şərqşünas,M.F.Axundzadə ilə fikir ortağı olan M.Kazımbəyözünün «İndiki Hindistanda maarifin başlanğıcı» adlı məqaləsində vəziyyəti obyektivcəsinə qiymətləndirərək yazırdı:”…müsəlmanları Avropa əlifbalarının onların əlifbasından yaxşı olması fikrinə inandırmaq çətindir. Lakin hər şey zamanla, vaxtla bağlıdır. Elə mənafelər vardır ki, onlar hər şeyi idarə edə bilirlər”. Alim ”belə mənafelərdən» biri kimi mədəni tərəqqiyə coşqun meyli qeyd edir və göstərir ki, bu meyil gec-tez əlifba ideyasının reallaşmasına gətirib çıxaracaqdır.

M.F.Axundovun əlifba layihələri, o cümlədən latın qrafikalı əlifba layihəsi qəbul edilməsə də, geniş iştimai müzakirələrə səbəb olmuşdu. Onunəlifba islahatı ilə bağlı görüşləri və yeni əlifba uğrunda mübarizəsi Azərbaycanın mütərəqqi fikirli ziyalılarını bu məsələnin geniş aspektdə müzakirəsinə səfərbər etdi, onlara inam və güc verdi. T.Hacıyevin yazdığı kimi, “M. F. Axundzadə … ərəb əlifbasına qarşı mübarizəni böyük ictimai hərəkata çevirdi”.

Məhz bu inam və güc sayəsində M.F.Axundzadənin vəfatından bir neçə ay sonra onun məsləkdaşlarından olan, görkəmli mətbuat işçisi, Bakı Uniuversitetinin professoruM.Şahtaxtlı (1879-cu ilin yanvarında) Tiflisdə “Təkmillənmiş müsəlman əlifbeyi” adlı kitab nəşr etdirdi. Bu əsər Azərbaycanda yeni əlifba uğrunda mübarizə tarixində ilk kitab olub.

1886-cı ildə “Qafqaz” qəzetində M.Əliməhəmmədin ərəb yazısının dəyişdirlməsi barədə məqaləsi çap olundu. Yazıda ərəb əlifbasının dəyişdirlməsinin səbəblərindən və vacibliyindən söz açılırdı.

1898-ci ildə isə tanınmış ədəbiyyatşünas alim F,Köçərli tərəfindən yazılmış “Ərəb əlifbası və onun çatışmazlıqları” məqaləsi nəşr olundu.

Əlifba islahatı ilə bağlı müzakirələr XX əsrin əvvəllərində “İrşad”, “İqbal”, “Tərəqqi”, “Tazə həyat”, “Tərcüman” qəzetlərində, “Molla Nəsrəddin” jurnalında və digər mətbuat orqanlarında davam etdirilirdi.Görkəmli yazıcımız C.Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin”in səhifələrində ərəb əlifbası barədə yazırdı:”Bu heroqlifləri latın əlifbası ilə əvəzləmək vacibdir”.

M.F.Axundzadədən sonra bu məsələyə öz yaradıcılığında geniş yer verən ziyalılar arasında yuxarıda adları çəkilənlərdən başqa daha çox fəallıq göstərənlər İ.Qaspiralı, R.Əfəndiyev, M.T.Sidqi, F.Ağazadə, S.M.Qənizadə, S.S.Axundov, Ö.F.Nemanzadə, M.Mahmudbəyov, A.Əfəndizadə, A.Tağızadə, M.Seyidov, H.Şahtaxtinski, A.Əmirov, Ə.Pepinov və digərləri idi. 

Şübhəsiz ki, əlifba islaharının həyata keçirilməsində bütün mütərəqqi fikirli ziyalılarımızın rolu olmuşdur. Bizcə, onlardan iki nəfəri  - M.Şahtaxlını və F.Ağazadəni xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Doğrudur, M.Şahtaxlı da yaradıcılığının ilk dövründə ərəb əlifbasının islah edilməsinin tərəfdarı olub. Lakin “Şərqi-Rus” qəzetindən sonrakı dövr yaradıcılığında o artıq latın əlifbasına keçməyin tərəfdarı kimi çıxış edirdi. 1914-cü ildə Peterburqda çıxan “Mir islama” jurnalındakı bir məqalədə qeyd olunurdu ki, M.Şaxtaxtlının 5 əlifba layihəsi olsa da, o daha çox şərq latın əlifbasına ümid bəsləmişdir. Bundan başqa öz dövrünün tanınmış əlifba ıslahatçılarından F.Ağazadə özünün “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” adlı əsərində əlifba hərəkatı tarixinmdə “Məhəmmədağa dövrü”nü xüsusi fərqləndirir. Hətta bəziləri haqlı olaraq M.Şahtaxtlını “yeni əlifba hərəkatının atası” adlandırırlar.

F.Ağazadə isə ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçilməsi prosesində ən fəal iştirak edənlərdən idi. O, həmin dövrdə mətbuat səhifələrində tez-tez yeni əlifba ilə bağlı məqalələrlə çıxış edir, təklif olunan əlifba layihələrinə münasibət bildirirdi. O, mətbuatda çap olunan “Əlifba tarixində türklərin vəziyyəti”, “Dilimizin türkləşməyinə çarələr” adlı silsilə məqalələrində, “Nə üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır?” adlı əsərində ərəb əlifbasının yararsızlığını sübut edir, ciddi faktlarla latın əlifbasına keçməyin düzgün yol olduğunu əsaslandırırdı.

Cümhuriyyət dövründə ərəb əlifbasının islah edilməsi və latın əlifbasına keçid məsələləri daha qızğın şəkildə müzakirə olunurdu. Bu dövrdə Azərbaycanda ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçilməsi prosesi çox geniş vüsət almaqda idi və bu məsələdə ən fəal yenə də Fərhad Ağazadə olmuşdur. Türk dilini dövlət dili elan edən AXC hökuməti latın qrafikalı əlifbanın qəbuluna da laqeyd deyildi.

 Artıq əlifba məsələsinin kifayət qədər müzakirə obyektinə çevrildiyini görən hökumət məsələyə müdaxilə edir və 21 mart 1919-cu ildə parlamentdə bu barədə  AXC hökumətinin üzvü X.Məlikaslanovun məruzəsi dinlənilir. AXC Nazirlər şurasının qərarı ilə XMN-nə ərəb əlifbasının islahatı üzrə komissiya yaratmaq və komissiyanın hazırladığı təklifləri baxilmaq üçün Nazirlər Şurasına təqdim etmək tapşırılır.Komissiyaya üç layihə təqdim olunur. Uzun mübahisə və müzakirələrdən sonra A.Əfəndizadənin latın qrafikası əsasında tərtib olunmuş “Son türk əlifbası” layihəsi qəbul edilərək çapına icazə verilir. Layihə 1919-cu ildə keçirilən müəllimlər qurultayında müzakirə olunandan sonra parlamentin təsdiqinə verilmişdi. Lakin aprel işğalı və AXC hökumətinin devrilməsi ilə onun reallaşdırılması mümkün olmur.Beləlikllə, əlifba məsələsi aktual olmaqda davam edir.

1921-ci ildən N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə əlifba məsələsi yenidən müzakirə obyektinə çevrilir. Əsas mübarizə “latınçılar”la “ərəbçilər” arasında gedirdi. Hər iki tərəfəlayihələr təqdim etmək təklif olunsa da, yalnız “latınçılar” layihə təqdim etdilər və hökumət onu qəbul etdi. 1922-ci ildə  Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi (AMİK) yanında yeni əlifba komitəsi (AYTƏK) yaradıldı. AMİK-in20 oktyabr 1923-cü il tarixli qərarı ilə latın əlifbası ərəb əlifbası ilə bərabərhüquqlu hesab edilmiş, lakin 27 iyun 1924-cü il tarixdən məcbiri dövlət əlifbası olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, latın qrafikalı hərflərlə yanaşı Avropadakı rəqəm sistemi də qəbul olunmuşdur.01 yanvar 1929-cu ildən etibarən Azərbaycanda ərəb əlifbası rəsmən ləğv edilərək latın əlifbası ilə əvəz olunmuşdur.

Təəssüf ki, 1939-cu ildə latın qrafikalı əlifbadan kiril qrafikası əsasında yaradılmış yeni Azərbaycan yazısına qəti və məcburi keçmək haqqında qərar  verildi. Ümummilli liderimiz tərəfindən imzalanmış “Latın qrafikalı Azırbaycan əlifbasının bərpası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda göstərilir ki, “1939-cu ildə latın əlifbasının kiril əlifbası ilə əvəz olunması 30-cu illərin kütləvi repressiyalarının məntiqi davamı olub, türk xalqlarının milli özünüdərk prosesinin qarşısını almaq, onları tədricən yadlaşdırıb bir-birindən uzaqlaşdırmaq məqsədi güdürdü”. Təcrübə də göstərirdi ki, kril qrafikasının dilimizin səs quruluşuna uyğunlaşdırılması yolunda nə qədər cəhd göstərilsə də, optimal variantın tapilması mümkün deyildir, bu da nə vaxtsa onun dəyişdiriləcəyi ehtimalını gücləndirirdi.

XX əsrin sonlarında Azərbaycanda azadlıq uğrunda mübarizənin yeni dalğası yüksəldi. Nəhayət, xalqımız XX əsrdə ikinci dəfə, amma bu dəfə daimi və əbədi olmaqla öz müstəqilliyinə qovuşdu. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası üçün də tarixi şərait yarandı.

Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonraSSRİ dövründə məcbur qəbul edilmiş qərarlara yenidən baxılmasınabaşlandı. Belə qərarlardan biri də əlifba ilə bağlı oldu. Müstəqillik əldə etdikdən sonra yenidən latın qrafikası əlifbaya keçilməsi təklifi irəli sürüldü. Xeyli müzakirələrdən sonra 1992-ci ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının tətbiqi barədə Qanun qəbul olundu. 2001-ci ildə isə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid başa çatdırıldı.

2001-ci il avqustun 9-daAzərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən avqustun birinin Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi qeyd olunması haqqında fərman imzaladı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sizlərə portalın və jurnalın birgə təşkilatçılığı ilə Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun 85 illiyi münasibətilə keçirilən Poeziya müsabiqəsində fərqlənən gənc şairlərin şeirlərini təqdim edirik.

I YER

Cavid QASIMOV

***

Dil bilməyən sərçələr

Bu qışı da qarşıladı

Həyətimizdə.

Yenə dua edirlər:

– Bol olsun süfrələrin çörək qırıntıları...

Dəyirmanların ürəyi daşdan olmasaydı,

Köçməzdi ölkədən ölkəyə quşlar...

Zaman ötdükcə anlayıram ki,

Sünbül günəşdən də yandırıcıdır.

Yoxluğu nəinki yeriməyi bacaranlar,

Uçmağı bilən quşlar üçün də utandırıcıdır.

Gileylənmirəm, İlahi, gileylənmirəm.

Buna da şükür,

Bizi sərçələrin duaları saxlayır,

Sərçələri sən.

***

O gün yadımdadır, qarışqalar da

Yeraltıbahardan qayıdırdılar,

Çiçəklər təzəcə dil açmışdı ki,

Arılar nahardan qayıdırdılar.

Mən isə dənizdən şeir deyirdim

Qanadı qırılmış qağayılara.

O gün yadımdadır, yarasalardan

Gecənin qanını götürürdülər.

Hə, hə...

Yadımdadır çarpayısında

Uzanan adama köçürürdülər.

Mən isə həyatdan şeir deyirdim

Gecəni yatmayan səfil dostuma.

O gün yadımdadır, işıqforların

Gözləri hirsindən qan bağlamışdı.

Görmüşdü uzaqda işıq dirəyin

Kimsəsiz bir uşaq, qucaqlamışdı.

Mən isə anadan şeir deyirdim

Körpələr evinin darvazasında.

O gün yadımdadır, dostum gəlmədi,

Onu da bayraqla gətirmişdilər.

Heç vaxt uzaqlara ata bilməyən

Ayağın uzaqdan götürmüşdülər.

Mən isə yollardan şeir deyirdim

Oğlu itkin düşmüş ata evində.

O gün yadımdadır, ağaclar hələ

Körpə meyvələrin bəsləyirdilər.

Dəcəl uşaqları meyvə dərməyə

Kölgə-kölgə düşüb səsləyirdilər.

Mən isə qocaya şeir deyirdim

Meyvədən xəbərsiz əlağacından.

O gün yadımdadır, xatırlayıram:

Daha günüm yoxdur xatırlanası.

Söz verdim Allaha, şeir yazmaram

Qadın qulağına pıçıldanası.

O gün yadındadır?

– Yadımda deyil...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.07.2024)