Şərəf Cəlilli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Azərbaycan” şeiri ilə mənsub olduğu millətin birlik-bütövlük rəmzinə çevrilən Səməd Vurğun 1906-cı ilin bahar bayramında, martın 21-də Qazax mahalında, Yuxarı Salahlı kəndində dünyaya gəldi. Tale onu Füzulidən Vaqifə bitib-tükənməyən yol gələn Ana dilli poeziyanın sarvanına çevirdi.

30-cu illərin dəhşətli repressiyalarında Səməd Vurğunun incə ruhlu şeirləri, mükəmməl poemaları Cümhuriyyət adında müqəddəsliyi əlindən alınan Azərbaycan xalqının Vətən dili adlı nur çeşməsi oldu. Ölkədə bütün kargüzarlıq işlərinin rus dilində aparıldığı bir dönəmdə dünya Azərbaycan türkcəsini Səməd Vurğun lirik-romantik misralarında tanıdı. Səməd Vurğunun poeziyası tarixlə müasirlik arasında körpü olmaqla yanaşı, taleyin sərt üzündən özü öz tarixi torpaqları ilə həmsərhəd olan Vətənin bütövlük rəmzinə çevrildi. “Kürəkçay”dan, “Türkmənçay”dan, “Gülüstan”dan sonra heç bir şair üzünü imperiyalara tutub: “El bilir ki, sən mənimsən, Yurdum, yuvam, məskənimsən, Anam doğma Vətənimsən, Ayrılarmı könül candan? Azərbaycan! Azərbaycan!” deyib, zamana, quruluşa meydan oxumamışdı. O, vurğun idi, Vətənin hər daşına, sal qayasına, axar çayına belə vurğun olan Vurğun! Soyu, soy-kökü, şəcərə dəftəri ilə ana tərəfdən Molla Pənah Vaqif ucalığına, müqəddəsliyinə bağlı olan Səməd Vurğun bütün ruhu, duyğuları ilə Molla Pənah Vaqifin “Vəziri-azam” əzəmitini, şair əlçatmazlığını mənəvi dünyasında yaşadırdı.

Firudin bəy Köçərlidən dərs almışdı

Səməd Vurğun ustad aşıqların, azman sənətkarların, qüdrətli pedaqoqların, adını hərb tarixinə qızıl hərflərlə həkk edən sərkərdələrin diyarında dünyaya gəlmişdi. Zamanının ən böyük müəllimindən, Firudin bəy Köçərlidən dərs almışdı. 1918-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını Qazaxa köçürən Firudin bəy Köçərlinin ən istedadlı tələbələrinin, Mirqasım Əfəndiyev, Mehdixan Vəkilov kimi gələcəyin qüdrətli pedaqoqlarının sırasında yer almışdı. Övlad həsrəti ilə yaşasa da, mənəvi varisləri ilə qürur duyan Firudin bəy Köçərlinin və Badisəba xanımın sevimli şagirdlərindən olmuşdu. O, həm də ilk məhəbbətin oduna yanmışdı.

İki dəfə Stalin mükafatı aldı

30-cu illərdə, həm də mütərcim kimi ədəbi mühitə öz möhrünü vuran Səməd Vurğun Aleksandr Puşkinin, Maksim Qorkinin, Şota Rustavelinin məşhur əsərlərini, Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” əsərini fars dilindən Türkcəmizə çevirməklə Nizaminin irsini öz millətinə təqdim etdi. 1930-cu ildə işıq üzü görən “Şairin Andı”, 1934-cü ildə işıq üzü görən “Könül dəftəri”, 1935-ci ildə çap olunan “Şeirlər” adlı kitabları ilə milli-mənəvi dəyərlər xəzinəmizi zənginləşdirən Səməd Vurğun, təkcə 1935-ci ildə qələmə aldığı 7 poema və 100-dən çox şeirlə şair əzəmətini dünyaya nümayiş etdirdi. 1930-1940-cı illərdə fitri istedadının yelkəni ilə geniş ədəbiyyat nəhrinə baş vuran şairin 1933-cü ildə qələmə aldığı “Azərbaycan” şeiri mənsub olduğu millətin, məmləkətin birlik-bütövlük rəmzinə, “Manifest”inə çevrildi. Onun Taras Şevçenkodan, İlya Çavçavadzedən, Canbul Cumayevdən etdiyi tərcümələr ölkənin ədəbi-mədəni əlaqələrinə bir töhfə oldu. 1937-ci ilin dəhşətli repressiyaları ilə burulğana düşən, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Seyid Hüseyn, Salman Mümtaz, Firudin bəy Köçərli, Hənəfi Zeynallı kimi fikir, düşüncə və qələm sahiblərini itirən Azərbaycanın möcüzələr nəticəsində xilas olan dahilərindən idi Səməd Vurğun.

“Vaqif” dramı Səməd Vurğunu Stalin-Mikoyan-Beriya qəzəbindən qorudu

30-cu illərin qara yelləri onun təkcə şair ilhamının imtahan ili deyildi, həm də şəxsiyyətinin, ləyaqətinin sınağı idi. Onu, bu dəhşətli illərdən 37-38-ci illərin Qırmızı Terrorundan məhz fitri istedadı xilas etdi. Üzeyir bəyi “Koroğlu” operası xilas etdiyi kimi “Vaqif” dramı da Səməd Vurğunun xilaskar mələyinə döndü. Hər iki dahini Stalin-Mikoyan-Beriya qəzəbindən qorudu. Həttə o dərəcədə qorudu ki, hər iki qüdrətli sənətkar Stalin mükafatına layiq görüldü. Bu dahilərin divanı idi. Baş sarayda Stalin adında “Sultan” olsa da, söz və sənət mülkündə Sultan Üzeyir bəy və Səməd Vurğun idi.

“Vaqif” dramı SSRİ-nin düşüncə sistemini dəyişdi. Şura Hökuməti Qafqazlara, Azərbaycana gələrkən sübut etmək istəyirdi ki, elmi, mədəniyyəti, dövlətçilik ideologiyasını məhz Lenin inqilabı gətirib. Səməd Vurğun “Vaqif”lə sübut etdi ki, Sovetlər gələnə qədər də onun, Vaqif kimi nəinki dövlət xadimi olub, o, həm də Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Şah İsmayıl Xətai kimi qüdrətli şair olub.  Nə saraylara, nə də imperiyalara baş əyib. “Mütləq doğru halət görmədiyi” dünyadan incisə də, xalqdan dönməyib.

Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyi ərəfəsində mühüm vəzifələrin öhdəsindən ləyaqətlə gələn, “Leyli və Məcnun” poeamasını Azərbaycan türkcəsinə çevirən Səməd Vurğun “Xanlar” dramı ilə təkcə bir inqilabçının, Xanlar Səfərəliyevin deyil, azadlıq və hürriyət duyğuları ilə alışıb-yanan bir qəhrəmanın obrazını qələmə aldı. “Azad İlham” kitabından sonra, 1941-ci ildə Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasının motivləri əsasında mənzum dramını qələmə alan şair əsl məhəbbəti Fərhadın Şirinin eşqinə çapdığı Bistun dağında deyil, saf duyğuda, sevgidə, halal zəhmətdə olduğunu sübut etdi. 1942-ci ildə Səməd Vurğun məhz bu əsərə görə 2-ci dəfə Stalin mükafatına layiq görüldü.

Bakı qəhrəman şəhərlər sırasında yer almasa da...

Bu il Faşizm üzərində Qələbənin 80 illiyidir. Bakı qəhrəman şəhərlər sırasında yer almasada, Azərbaycan xalqı bu müthiş müharibədə 300 min oğul və qızını Şəhid verdi. Səngərlərə sipər olan 600 min insanı, məşhur diviziyaları ilə Bakıdan Berlinədək savaşdı. Bakı nefti SSRİ Silahlı Qüvvələrinin qan damarına çevrildi. Stalin, Molotov, Jukov, Rokasovski kimi mümkün olmayanları mümkünə çevirənlərin sırasında Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin Birinci Katibi polkovnik-komissar Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev ilə yanaşı, “Neftin Oktan ədədi”ni və “Molotov kokteyli”ni ixtira edən Akademik Yusif Məmmədəliyevlə birlikdə həm də hər bir əsəri bir dastana, orduya bərabər olan Səməd Vurğun yer aldı. Müharibə dövrü ədəbiyyatının ən qiymətli incilərini yaradan Səməd Vurğun Qroznıdan, Mozdokdan, Krım və Novorasiski cəbhələrindən keçib qələməni süngüyə çevirdi. “Ananın öyüdü”, “Ukrayna partizanlarına” şeirləri təkcə müharibə dövrü ədəbiyyatının şah əsərləri hesab olunmadı, həm də, dünya ədəbiyyatını incisi kimi 1943-cü ildə ABŞ-da keçirilən müharibə əleyhinə yazılmış ən qiymətli əsərlər kimi müsabiqələr qalibi oldu.  1943-cü ildə onun təşəbbüsü ilə yaradılan Füzuli adına Ziyalılar evi hərbi vətənpərvərliyin təbliği üzrə tək və yeganə məkan olaraq dünya tədqiqatçılarının maraq dairəsinə çevrildi. Məhz bu təşəbbüsünə görə Səməd Vurğun SSRİ-nin rəhbəri marşal Stalinin ali mükafatlarına layiq görüldü.

Akademiyanın 15 təsisçisindən biri

1945-ci ildə Azərbaycan SSR-də Elmlər Akademiyası təsis olunanda ilk 15 təsisçidən biri kimi rəsmi dövlət sənədinə imza atan Səməd Vurğun SSRİ və Azərbaycan rəhbərinin qərarı ilə İkinci Dünya müharibəsindəki fəal iştirakına, ədəbiyyat sahəsindəki nəaliyyətlərinə görə Akademiyanın həqiqi üzvü seçilmişdir. 1945-ci ildə şairin qələmə aldığı “İnsan” poeaması təkcə bir fəlsəfi-dram əsəri deyildi. Bu gün də dünyanın ehtiyac duyduğu insanlıq adlı ali duyğunun təbliği və təşviqi üçün müqəddəs vasitə idi.

Səməd Vurğun təkcə şair, müəllim və alim deyildi, o, həm də qüdrətli ictimai-siyasi xadim idi. İranla Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinə rəhbərlik edən Səməd Vurğunun 1945-ci ildə Güney Azərbaycana gəlişi İran-Azərbaycan münasibətlərində yeni mərhələnin əsasını qoyduğu kimi, həm də Güney Azərbaycan məsələləri ilə bağlı problemləri gündəmə gətirmişdi.

Səməd Vurğun qüdrətli şair, fikir və düşüncə sahibi, ictimai-siyasi xadim idi. Bir deputat kimi fəaliyyəti təkcə ölkədə deyil, Sovet İttifaqında belə təqdir edilirdi. Çünki, o, bu dünyaya sevginin, məhəbbətin, dostluğun, qardaşlığın simvollarından biri kimi gəlmişdi. Bir alim, eyni zamanda ədəbiyyatşünas kimi onun gördüyü möhtəşəm işlər Azərbaycan Elmlər Akademiyasının qurulmasında mühüm nailiyyətlərdən olmaqla yanaşı, həm də təməl prinsiplərdən idi. Ulu Öndər Heydər Əliyevin Xalq şairi Səməd Vurğunun 90 illik yubileyinə həsr olunan tədbirdəki çıxışı da dediklərimizə əyani sübutdur: “Səməd Vurğun, eyni zamanda böyük alim, filosof idi. Səməd Vurğun Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən, yaradıcılarından biridir. O, sadəcə akademik seçilmiş bir adam deyil. Səməd Vurğun və məhz onun kimi Üzeyir Hacıbəyov, Heydər Hüseynov, Yusif Məmmədəliyev, Mustafa bəy Topçubaşov, Mirzə İbrahimov və başqa belə insanların təşəbbüsü nəticəsində 1945-ci ildə Elmlər Akademiyası yaranıbdır. Bu böyük tarixi hadisədir. Burada Səməd Vurğunun xidmətləri böyükdür. Ən böyük xoşbəktlik ondadır ki, Səməd Vurğun ömrünün son illərində həmin akademiyanın vitse-prezidenti vəzifəsini daşımışdır və Azərbaycan elminin, ədəbiyyatşünaslığının inkişafında çox əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.”

50-ci illər üçün xərçəngin bir adı, ünvanı vardı QƏHƏR!

Səməd Vurğunun “Zəncinin arzuları”, “Avropa xatirələri”, “Muğam”, “Aygün”, “Zamanın Bayraqdarı” poemaları bu gün də sevilərək oxunan ədəbi nümunələrdi. Onun 1954-cü ildə Sovet Yazıçılarının İkinci Ümumittifaq Qurultayında “Sovet poeziyası haqqında”kı məruzəsi öz mənəvi tutumuna görə ciddi elmi əsərlərdən biri kimi qəbul olunmuş, SSRİ-də xüsusi nüfuz sahibi olan şairə şöhrət gətirmişdi.

Səməd Vurğun yaradıcılığının bütün yönləri ilə tək və yeganə idi. Əvəzsiz idi. Onu istənilən səviyyələrdə sevdilər. Xalqın və dövlətin sevimlisi olan Səməd Vurğun dünya şöhrətini yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi fitri istedadı ilə qazandı.

Mübtəla olduğu ağır xəstəlik günümüzün reallığı olsa da, 50-ci illər üçün xərçəngin bir adı, ünvanı vardı QƏHƏR! Səməd Vurğun 30-cu illərin Qəhərini də, kədərli gecələrini də, qaranlıq səhərlərini də görmüşdü. Yan-yörəsindən aparılan Nargin adasında güllələnən, Sibirə sürgün edilən dostlarının ağrısı onu, içindən çürütmüşdü. Yoxsa 50 il nə idi ki!?

İmam Mustafayev “Xalq şairi” fəxri adını məhz onun üçün təsis etdi

Quruluşun, zamanın rənginə-ahənginə baxmayaraq Bakıda Bağırov, Moskvada Stalin onu etiraf edirdi. Onun fitri istedadına, bir orduya bərabər qələminin qüdrətinə ehtiyac var idi. Abbas Mirzə Şərifzadənin zindandan xilası üçün Bağırova müraciət edən, hər dəfə Birinci katibin əllərinin ortasında sıxılan “Qara Qələmlər”dən biri kimi sındırılacağını, daha doğrusu gedər-gəlməzə göndəriləcəyini bilsə belə, Cavidin, Müşfiqin, Əhməd Cavadın adını tutmaqdan çəkinmirdi. Dövrün cöhrü onu dərmansız dərdə mübtəla etmişdi. Stalinizm başa çatdıqdan, Bağırov rejimi bitdikdən sonra iqtidara gələn akademik İmam Mustafayev digər istedadlı insanlar kimi Səməd Vurğunuda xüsusi qayğı ilə əhatə etmişdi. Amma artıq gec idi. 1956-cı ilin martında, Onun ölkənin Birinci şəxsi kimi aldığı tarixi qərar akademik səviyyəsinin və Vətən pərvər hissinin ən böyük nümunəsidir. Səməd Vurğunun 50 illik yubileyi həmin ilin mart ayına təsadüf etmişdi. Azərbaycan KP MK-nın Birinci katibi İmam Mustafayev Şairin şərəfinə Azərbaycan SSRİ-də “Xalq Şairi” fəxri adının təsis olunması üçün qərar almışdı. Qərara əsasən 001 nömrəli vəsiqə Mirzə Fətəli Axundova adına Opera və Balet Teatrında mayın 12-də Azərbaycanın ilk xalq şairi Səməd Vurğuna təqdim  olunmuşdu. SSRİ-nin nüfuzlu sənət, mədəniyyət, incəsənət və elm xadimlərinin iştirak etdiyi təntənəli yubiley mərasimindən sonra unudulmaz Səməd Vurğun mayın 27-də 19:30-da dünyaya vida nəğməsi oxudu. Onunla Vida mərasimi Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında təşkil olundu. Üç gün davam edən Vida mərasimindən sonra Şair Fəxri Xiyabanda torpaq müqəddəsliyinə qovuşdu.

Bakının biri-birindən qiymətli ünvanları, məkanları var. Fəxri Xiyabanın yeri, məqamı isə Şəhidlər Xiyabanı qədər müqəddəsdir, əzizdir. Burada millət, məmləkət qurucuları, Vətəni Vətən edən dahilər uyuyur. Fəxri Xiyabanın geniş darvazasının açıldığı qapıda isə hər kəsi bir möhtəşəm abidə qarşılayır. Bu “Ayrılarmı könül candan!? Azərbaycan! Azərbaycan!” nidası ilə milləti əbədi birliyə-bütövlüyə səsləyən Xalq şairi Səməd Vurğunun abidəsidir. Məkanı cənnət, məqamı uca olsun!

Heydər Əliyev - Əminəm ki, Səməd Vurğunun ədəbi irsi daima yaşayacaq

Səməd Vurğunun vəfatından sonra adı təkcə ölkəmizdə deyil, keçmiş SSRİ məkanını çevrələyən respublikalarda, xarici ölkələrdə əbədiləşdirilib. Möhtəşəm abidələri, büstləri ucaldılıb. Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətinin birinci mərhələsində aldığı rəsmi qərarla yaşadığı mənzil Səməd Vurğunun Ev-Muzeyinə çevrilib. 1974-cü ildə alınan bu qərardan sonra, 1975-ci il oktyabrın 6-da Ulu Öndər Heydər Əliyevin iştirakı ilə təntənəli şəkildə açılışı olub.

Açılış mərasimində çıxış edən Ulu Öndər Heydər Əliyev şairin milli-mənəvi dəyərlər tariximizdə yeri və rolu barədə mühüm məqamları  diqqətə çatdırıb. Şairin 90 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı xüsusi Sərəncam imzalayan Ulu Öndərin Muzeyin rəy kitabına yazılan fikirləri isə Xalq şairi Səməd Vurğunun irsinə, şəxsiyyətinə verilən dəyər kimi hər birimiz üçün qiymətlidir: “Bu gün böyük şair Səməd Vurğunun 90 illiyini qeyd edərkən 1975-ci ilin oktyabr ayını xatırlayıram. O günlər dahi şairin Ev-Muzeyinin təntənəli açılışı oldu. Ötən illər ərzində muzey Səməd Vurğunun həyat və yaradıcılığını təbliğ etmək üçün çox iş görüb. Xalqımızın mədəniyyətinin inkişafına böyük xidmət göstərib. Əminəm ki, Səməd Vurğunun ədəbi irsi daima yaşayacaq. Muzey ölkəmizin görkəmli mədəniyyət ocağı kimi şərəfli işə bundan sonra da xidmət edəcəkdir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin hər iki siyasi hakimiyyəti dövründə aldığı qərarlar Müzəffər Ali Baş Komandan Prezident cənab İlham Əliyev tərəfindən bu gün  bütün mənalarda uğurla davam etdirilir. Ulu Öndərin Səməd Vurğunun irsinə və şəxsiyyətinə münasibətinin əlaməti kimi Prezident İlham Əliyevin 13 dekabr 2011-ci ildə “Xalq şairi Səməd Vurğunun ev-muzeyinin əsaslı təmiri haqqında” sərəncamı da dediklərimizə əyani sübutdur. Onu da qeyd edək ki, Sərəncama əsasən həm də, Səməd Vurğunun irsi dövlət varidatı elan olunan əsərlərin siyahısına daxil edilib, əsərləri latın qrafikası ilə nəşr olunub.

Səməd Vurğun tək və yeganə şairimiz, alim və ictimai-siyasi xadimimizdir ki, qalxdığı bütün kürsülərdə iki qoşa qanadı, varisləri ilə görünüb. Ondan sonra onlu dünyamızı, həm də Yusif və Vaqif Səmədoğlunun yaradıcılığı  zinətləndirib. Atalarının şair və ictimai xadim kimi qalxdığı ali kürsülər onlarla şərəflənib. Fəxri Xiyabanda da belədir. Kəlam və Qələm adına üç müqəddəs məzar eyni ocağa, ailəyə, həm də Səməd Vurğun dəyərinə, əyarına bağlıdır!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.03.2025)

Şərəf Cəlilli, filoologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Cəfər Cabbarlı bir dahi idi

Bütün varlığı, ruhu, duyğuları ilə Azərbaycan olan, varlığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən, poetik inciləri, nəsr və dram əsərləri, kino ssenariləri ilə ruhumuzun qida yeri olan Cəfər Cabbarlı 1899-cu ilin yazında, martın 20-də Xızı dağlarının qoynunda dünyaya gəldi. Kömürçü Qafarın oğlu ruhunu cisminə geyib yer üzünə gəlsə də, qəlbinin odu, hərarəti ilə Tanrının Qələm və Kəlam müqəddəsliyinə xidmətdə bulundu. Şeirləri, nəsr və dram əsərləri ilə təkcə yeni dövrün yeni insanını yaratmadı, tarixlə müasirlik arasında körpüyə çevrildi. “Sevil”, “Aydın”, “Oqtay Eloğlu”, “Ədirnə Fəthi”, “Vəfalı Səriyyə” kimi qiymətli dram əsərlərini yaradan Cəfər Cabbarlı “Ey dan ulduzu” şeiri ilə Cümhuriyyət Sevgisinə, “Ana” şeiri ilə övlad məhəbbətinə abidə ucaltdı. Bütün əsərlərini sonsuz sevgilərlə qələmə alan Cəfər Cabbarlı yazıçı, dramaturq, ictimai-siyasi xadim kimi həm də Əbədi İstiqlalın beşiyinin başında duranlardan oldu. 1910-cu ildən Musavat Partiyasının üzvü olan Cəfər Cabbarlı 1919-cu ildə Musavat Partiyasının Bakı Komitəsinin rəhbər heyətində təmsil olundu. Azərbaycan Parlamanının-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin steneoqrafı kimi hər günü əsrə bərabər olan Parlamanın gündəliyini yaratdı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Qızıl Ordunun “Qırmızı terroru”na tuş gəldikdən sonra, Gizli Musavatın qurucularından biri kimi tarix yaratdı. Mirzəbala Məmmədzadənin sədrliyi ilə fəaliyyət göstərən qurumda Əbdülvahab Yurdsevər müavin, Cəfər Cabbarlı isə baş katib vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirdi. Onun bu dövrdə qələmə aldığı poetik incilər Xalq Cümhuriyyətinin və hilallı, ulduzlu üç rəngli Bayrağın həsrətinə həsr olundu.

Bu, Cəfər Cabbarlının görmək istədiyi qadın obrazı idi

Azərbaycan teatrının beşiyi başında dayananlardan biri kimi tarix yaradan Cəfər Cabbarlı millətin nicatını elm-irfanda, maarifçilikdə, teatr-incəsənət, mədəniyyət və mətbuatın inkişafında görən Tarixi Şəxsiyyətlər: Mirzə Kazım bəy, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi Qadının İnkişafını cəmiyyətin tərəqqisi kimi qəbul etdiyindən idi ki, ən qiymətli əsərlərinin baş qəhrəmanını qadınlardan seçir, çadrasını sıyırıb atan Sevilin, Almazın, vəfalı Səriyyənin simasında görmək istədiyi Azərbaycan qadınını səhnəyə gətirir. Cəfər Cabbarlı üsyanların şairi, inqilabın yazıçı, nasir və dramaturqu idi. Ən böyük arzusu, məqsədi hürr görmək istədiyi Vətənini Əbədi İstiqlala qovuşduran böyük vətəndaşlar yetişdirmək idi. Onları yetişdirən isə, savadlı qadın, ana ola bilərdi. Peşəkar Azərbaycan teatr və kinosu məhz onun müqəddəs adı, əməli ilə bağlıdı. Həsən bəy Zərdabinin, Həbib bəy Mahmudbəyovun ənənələrini uğurla davam etdirən, Azərbaycan kinosunun rüşeymini cücərdən bu Böyük Sənətkar Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra, həm də, milli dramaturgiyanın sütunlarını ucaltdı. Cəfər Cabbarlı öz möhtəşəm dramaturgiyası ilə, təkcə milli kinonun başında dayanmadı, ssenarilər ilə rejissorlar, aktyorlar nəslini yetişdirdi. Onun səhnə əsərində ilk qadın aktrisa kimi çıxış edən İzzət xanım Orucova bir kimyaçı alim kimi həm də, Azərbaycan elminin aparıcı simalarından oldu. Çadrasını atan Sevilin duyğularını gerçəyə çevirən İzzət Orucova, Akademik İzzət xanım Orucova kimi tarix yaratdı. Bu, Cəfər Cabbarlının görmək istədiyi qadın obrazı idi.

O, ruhu, duyğuları ilə tamam başqa yerdə, dünyada idi

Bütün həyatını millətinin tərəqqisinə, milli-mənəvi dəyərlərinin inkişafına həsr edən Cəfər Cabbarlı Cümhuriyyət iflasa uğradıldıqdan sonra yeni quruluşa töhfə verənlərin sırasında yer aldı. Onun, “Sevil”, “Almaz” kimi əsərləri məhz yeni dövrün təntənəsini özündə ehtiva etsə də, o, ruhu, duyğuları ilə tamam başqa yerdə, dünyada idi. O, inkişaf və tərəqqi edən millətin əvvəl-axır Əbədi İstiqlala qovuşacağına inanır, qələmə aldığı əsərlərində də kamil insanın yetişdirilməsi üçün münbit mühiti yaradır, zəmin hazırlayırdı. Xalq Komissarları Şurasının sədri Hüseyn Rəhimov, Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Mircəfər Bağırov, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri Məmmədkazım Ələkbərli ilə söhbətlərində Cəfər Cabbarlıya üstüörtülü şəkildə olsa da, bu barədə məlumatların verilməsini demişdilər. Onun, “Firuzə” adı ilə məşhurlaşan “Bakı” novellasının oxunuşu günü 1934-cü il dekabrın 31-i səhər saat 10-da görüşə getməmişdən öncə, gecə saat 4-də dayanan ürəyi də bir çox gizli mətləblərdən xəbər verir. “Pravda” qəzetində dərc olunacaq “Bakı” novellasının ruhu, havası, davası da bəlli idi. Birinci katibin otağında onu nələrin gözlədiyini Cəfər Cabbarlıdan başqa kimsə yaxşı bilməzdi.  Düzünə qalsa, sonralar Cəfər Cabbarlının yaşadıqlarını həmin məşhur otaqda Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm kimi dahilər yaşayacaqdı...

1911-ci ildən 1934-cü ilə qədər biri-birindən qiymətli əsərlər yaradan Cəfər Cabbarlı dövrünün ən ali mükafatlarından biri olan Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi adına layiq görüldü. Bütün yazdıqları, yaratdıqları ilə sübut etdi ki, mənsub olduğu millətin düşünən beyinlərindən, işıq gələn yerlərindən biridir.

Cəfər Cabbarlı ilə vida mərəsimi “İsmailliyə” binasında təşkil olundu

Cəfər Cabbarlı 1934-cü il dekabrın 31-də səhər saat 4-də dünyaya vida nəğməsi oxudu. Ömrünün 35-ci çağında mələklərin qanadında Tanrı dərgahına qaldırıldı. Bütün həyatını, daha doğrusu dahilərə məxsus, hər günü bir dastan olan həyatını millətinin, məmləkətinin tərəqqisinə həsr edən Cəfər Cabbarlı ilə vida mərəsimi Musa Nağıyevin nakam oğlu İsmayılın şərəfinə ucaldığı “İsmailliyə” binasında təşkil olundu. Qarlı bir qış günündə, 1935-ci il yanvarın 2-də. Azərbaycan SSR-nin Birinci katibinin göstərişi ilə Fəxri Xiyabanda torpaq müqəddəsliyinə qovuşdu.

Cəfər Cabbarlının ürəyi dayanandan sonra, ölüm səbəbini müəyyənləşdirmək üçün onu “Semaşko” adına xəstəxanaya qaldırdılar. Cəfər Cabbarlının unudulmaz qızı Gülarə xanım Cabbarlının xatirələrinə istinad edərək deyə bilərik ki, atası dünyasını dəyişdikdən sonra, “Onun beyni çıxarılaraq Moskvaya, oradan da Leninqrada aparılıb. Məşhur Anatomiya Muzeyində Maksim Qorkinin və Lenin beyinləri ilə birgə saxlanılıb. Cəfər Cabbarlının beyninin çəkisi 2,5 qram imiş. Leninin, Qorkinin beynindən böyükmüş.” Gülarə xanıma istinad edərək onu da deyə bilərik ki, “Bütün bu faktlar o vaxtlar Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin diqqətində olan məsələlər olduğuna görə heç kəsə deyilməyib.” Bu faktlara əlavə olaraq onu da qeyd edə bilərik ki, son dövrlərin araşdırması sübut edir ki, Cəfər Cabbarlının beyni həcm etibarı ilə Alfred Nobelin beynindən də böyükmüş...

Cəfər Cabbarlının irsinə, şəxsiyyətinə ən böyük dəyəri Ümummilli Lider Heydər Əliyev verdi

Cəfər Cabbarlı bir dahi idi. Dahi olaraq doğuldu, dahiyanə əsərlər yaratdı, onu əbədiyyət səltənətində sultana çevirən əsərlər. Cəfər Cabbarlının irsinə, şəxsiyyətinə, sonsuz millət, məmləkət sevgisinə ən böyük dəyəri isə Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyev verdi. Siyasi hakimiyyətinin birinci və ikinci mərhələsində Cəfər Cabbarlının adının, xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, abidə və büstlərinin ucaldılması, ev muzeyinin yaradılması haqqında əmrlər, sərəncamlar imzaladı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində qorunan rəsmi sənədlər də dediklərimizi təsdiq edir. Azərbaycan SSR KP MK-nın Birinci katibi Heydər Əliyevin 1982-ci il martın 16-da imzaladığı, “Cəfər Cabbarlının 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” rəsmi sənəd Mərkəzi Komitənin Plenumunda müzakirəyə çıxarılarılıb. Qərara əsasən, o zamankı Lenin, indiki Heydər Əliyev adına Respublika Sarayında Cəfər Cabbarlının 80 illik yubileyi təşkil olunub, ittifaq ölkələrindən, xüsusəndə Moskva və Leninqrad şəhərlərindən 25-dən çox mədəniyyət və incəsənət xadimi yubiley tədbirinə dəvət alıb, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasına, Mədəniyyət Nazirliyinə, Respublika Yazıçılar Birliyinə, Teleradio Verilişləri Komitəsinə, Azərinforuma, Azərbaycan Kinostudiyasına, Dövlət Kino Fonduna və Respublikanın mətbuu orqanlarının redaksiyalarına yubiley tədbirinin təşkili və işıqlandırılması üçün göstərişlər verilib. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1969-cu il imzaladığı əmrlə Azərbaycan Film Kinostudiyasının önündə büstü ucaldılıb.

Bu Böyük Şəxsiyyətin qərarı ilə Cəfər Cabbarlının möhtəşəm abidəsi ucaldılıb

Azərbaycan SSR KP MK-nın Birinci katibi Vəli Axundovun rəhbərliyi ilə Azərbaycan SSR KP MK-nın bürosunun 1962-ci il iyulun 17-də aldığı qərarın icrası da, Ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətinin birinci mərhələsinə təsadüf edib. Məhz bu Böyük Şəxsiyyətin qərarı ilə, Bakı şəhərində Cəfər Cabbarlının möhtəşəm abidəsi ucaldılıb. Heykəltəraş Mirəli Mirqasımovun layihəsi əsasında qurulan bu abidə bu gün də Cəfər sevərlərə ən qiymətli hədiyyələrdən biri kimi dəyərlidir. Ulu öndər Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətinin birinci mərhələsində Cəfər Cabbarlının yaşadığı ev – xatirə muzeyinə çevrilərək Cəfər Cabbarlının Ev-muzeyi kimi fəaliyyətə başlayıb. Məhz Ulu öndər Heydər Əliyevin xüsusi əmr və sərəncamları ilə Cəfər Cabbarlının adına Bakıda və respublikanın ayrı-ayrı şəhər və qəsəbələrində küçə adları verilmiş, Xızıda-doğulduğu torpaqda Ev-muzeyi yaradılıb. Bakı Metropolitenində stansiyaların birinə adı verilmiş, ayrı-ayrı dövrlərdə yubileylərinin keçirilməsi üçün sərəncamlar imzalanıb. Ulu Öndərin Cəfər Cabbarlının irsi və şəxsiyyəti ilə bağlı aldığı tarixi qərarlar, özü də müqəddəs qərarlar Müzəffər Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilib. 17 dekabr 2018-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Cəfər Cabbarlının 120 illik yubileyinin qeyd olunması ilə bağlı” sərəncam imzalayıb. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 saylı Qərarı ilə Cəfər Cabbarlı Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflər siyahısında daxil edilib. Bununla yanaşı, Türk dünyası da Azərbaycanın bu qüdrətli qələm sahibinin irsinə sonsuz ehtiram və sayğısını nümayiş etdirib. 2019-cu ilin fevralında Ankarada Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatının – TÜRKSOY-un mənzil qərargahında Cəfər Cabbarlının 120 illik yubileyi münasibətilə Beynəlxalq Elmi Konfrans keçirilib.

Adı ilə bağlı mükafat Ev-muzeyi tərəfindən gənc yazarlara təqdim olunur

Cəfər Cabbarlı narahat və nigaran dünyamızı Vətənin-Azərbaycan dar, ağır günlərində tərk etdi. Sinəsində Cümhuriyyət dağı, hilallı, ulduzlu, üç rəngli Bayrağın nisgili ilə. Bu gün Azərbaycan azaddır, müstəqildir. Dünyanın ən böyük Bayraq Meydanına, ən böyük Bayraq dirəyinə, ən böyük Bayrağına sahibdir. Cəfər Cabbarlının yolunda qələm çaldığı Odlar Yurdu Azərbaycan dünyada həm də Tarixi Zəfərə imza atan qüdrətli bir dövlət kimi daha işıqlı sabahlara doğru yol gedir. Baharda dünyaya gələn, ömrünün bahar çağında dünyadan köçən, bütün varlığı, ruhu, duyğuları ilə Odlar Yurdu Azərbaycan olan, ən böyük abidəsini könüllərdə, qəlblərdə ucaldan Cəfər Cabbarlıya bundan böyük mükafat ola bilməz. Baxmayaraq ki, adı ilə bağlı mükafat hər on ildən bir adını daşıyan Ev-muzeyi tərəfindən gənc yazarlara təqdim olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.03.2025)

Gülnarə Cəmaləddin, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Uzun illər öncə  hamımızın ruhunda bir nağıl, könlündə isə  bir həsrət vardı. O nağılda, o həsrətdə Türkiyə üçün burnumuzun ucu tütərdi. 

Türkiyənin adını ancaq nənələrimizin, analarımızın yanğılı bayatılarından bilərdik, ayrılıq kimi tanıyardıq. Ayrılıq sərhədlərinin dirəkləri könlümüzə sancılardı, saplanardı. 

Bizdən əvvəlkilər kimi o həsrətində olduqlarımıza qovuşmadan köçəcəyimizə özümüzü korun- korun alışdırmağa çalışardıq.

Amma sonuncu ölən ümidlər olur həmişə. Sovet hökuməti dağıldıqdan sonra dünyada baş verən proseslər ruhumuzun ən qaranlıq nöqtəsində bir işıq yandırdı. O işığa doğru yüyürdük qaranəfəs və xəyalımızda vurub keçdiyimiz o sərhədləri adlamaq arzumuzun gerçəkləşəcəyi anın yaxında olacağını duyduq.

Və nəhayət ki, arzularımız çin oldu. Bir- birimizi tanımağa, anlamağa çalışdıq. Bir güzgünün eyni üzləri olduğumuzu bir daha anladıq.

Türkiyədə yayımlanan  Kanal-  2000 televiziyasının  "Damla- damla şiir" proqramının aparıcısı, gözəl şairə Müberra Gönen vasitəsilə quruldu ilk əlaqələrimiz. Əvvəlcə Mersin Şairler Yazarlar dənəyinin yönətim qurucusu gözəl şair, yazar Çinar Arıkan bəylə tanış olduq. Sonra  MAKİ dərgisinin təsisçisi, istedadlı şair Mustafa Doğanı tanıdıq. Elə ilk görüşdən söhbətlərimiz o qədər dərin, xoş və səmimi oldu ki... Elə bildik, min illərdi eyni yolun yolçularıyıq. Birlikdə layihələr həyata keçirməyi düşündük, planlaşdırdıq. Həyata keçirdik. 

Onlar Azərbaycanlı şair və yazıçıların əsərlərini MAKİ dərgisində mütəmadi dərc etdilər. Birlikdə "Şeir rüzgarları" layihəsini işlədik. “Müsafir Kalemler" başlığıyla Azərbaycanlı şairlərin yaradıcılığı üçün "Anamursedr" saytında yer ayırdılar. Mersinli şair və yazıçıların şeirlərini facebook səhifəmizdə yayımladıq. Beləliklə eyni can, eyni qan, eyni dil, eyni din və bir- birinə mənəvi köklərlə bağlı olan, 70 il bir- birinə uzalı qalan  əlləri, şeir qoxan ürəkləri  qovuşdurduq...

Nə gözəl sevdadı Yurd sevdası, Vətən sevdası, məmləkət sevdası. Ən gözəl şeirlər ağrıdan boy verib bəslənər. Hər millətin  öz ruhu, hər torpağın öz qoxusu var. Doğmaların uzun sürən həsrətdən, ayrılıqdan sonra görüşü könülləri qəribə sevincə büküb, gözləri göz yaşlarıyla yandırar.

Çinar bəyin "Sarı çiçəyə həsrət" hekayəsini və eyni dərdin ayrı şəkli olan "Aybalam, Aybikəm, Sarıçiçəyim" şeirini oxuyanda könül tellərim qırıq- qırıq olmuşdu, gözümdən leysan- leysan yaş tökülmüşdü. Mustafa bəyin "Asiya" şeiri mənə çox incə məqamları, mətləbləri pıçıldamışdı. Xəyallarımızın bizdən öncə qovuşduğu yerlərə yenidən götürmüşdü məni, sila həsrətinin hüssam məqamıyla yandırmışdı ayrılıqdan şan- şan olan könlümü.

Allah sənə insaf versin, fələk. Bir millətə bu qədər zülümmü yazarlar, bir milləti bu qədər darmadağın edib könlünü xərabəyə çevirərlər?!

Amma yazan fələksə bizə çəkmək, daşımaq, bir də yaşamaq düşər. Azərbaycanın taleyinə 30 illik savaş- Qarabağ savaşı  düşdü. İnsanlar öz dədə- baba torpaqlarından, yurd- yuvalarından didərgin düşdü. Qaçqın düşən körpələr böyüyüb ər oldular, igid oldular... Qardaş çətin gündə qardaşın yanında olub, çiyin - çiyinə söykənib, qorxma qardaş, arxanda mən varam,- deyəndi. Bu savaşda bizimlə eyni ağrını, eyni sevinci paylaşan da, həsrət qollarıyla bizə sarılıb, göz yaşımızı silən də qardaşlarımız oldu. Hər dəqiqə, hər saniyə 44 günlük savaşın həyəcanını bizimlə daşıyıb, qələbə sevincini yaşayan da qardaşlarımız oldu.

“Vətən deyən oğullar" adlı  layihə işlədik "Turan" ədəbi məclisinin həmsədri yazıçı- publisist Mənsurə xanım Xələfbəylinin rəhbərliyi və yazıçı ,şair, tərcüməçi Çinar Arıkanın dəstəyi ilə. Məqsəd Azərbaycan torpaqlarının bütövlüyü uğrunda canını fəda edən oğullarımızı qardaşlarımıza yaxından tanıtmaq və yaşatmaq idi.

MAKİnin sayəsində Azərbaycanlı şairlər Türkiyədə yazıb- yaradan  qələm qardaşlarını, Türkiyədə yaşayan qələm qardaşlarımız isə Azərbaycanda yazıb- yaradan qələm qardaşlarını tanıdı. Bu birliyi, bu qardaşlığı daha möhkəmləndirən, bağların daha dərin olmasına vəsilə olan MAKİ dərgisinin bu il 25, MEYŞADın isə 30 illik yubileyi  tamam olur. MAKİnin yükü ağır, yolu çətin, işi şərəflidir. Bu dirilik, bu birlik yolumuz əbədi olsun, can qardaşımız, qan qardaşlarımız!

MAKİnin bütün yaradıcı kollektivinə başda MUSTAFA DOĞAN bəy və ÇİNAR ARIKAN bəy olmaqla bu işdə və bu yolda  uğurlar, uğurlar və yenə də uğurlar arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2025)

Nərgiz Mustafayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Aləmin yatdığı vaxt” xalq inancında, qışın sonu və yazın başlanğıc anını göstərən mistik bir zamandır. “Aləmin yatdığı vaxt” gecə gündüzə çeviriləndə, bulaqlar, dərələr, çaylar, yəni bütün axan sular bir anlığına dayanıb, təkrar axanda baş verir.

Həmin an gecə və gündüz bərabərləşir və dünyanın yenidən doğumu olaraq qəbul edilir. O gecə tam o anda bütün təbiət bir anlıq yuxuya gedər. Çaylar bir an üçün dayanar, canlı-cansız bütün varlıqlar bir anlıq yuxuya gedərlər. Başqa bir deyişlə bir an üçün ölüb geri dirilirlər. O bir anlıq vaxt əslində yaradılışdan bu yana o anda keçən bütün zamanları içində saxlayan bir andır. Dünya sanki yeni başdan yaradılır.

Həmin ərəfədə hər şey yeniləndiyi üçün gecə evdəki köhnə su atılmalı, bütün qablar təzə su ilə yuyulmalıdır. Hələ gün çıxmamışdan sübh tezdən insanlar çeşmə başına gedib, əl-üzünü axar suda yuyar, evə yeni su gətirərlər və ya dəstəmaz alarlar.

Aləmin yatma vaxtı ilin son Çərşənbə günüdür. Başqa mənbələrdə isə Novruz Bayramına açılacaq gecənin gündüzə çevrildiyi anda reallaşır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Novruz xalqımızın ən sevimli bayramıdır. Həm də çox qədim tarixi və fəlsəfəsi olan bayram. Onu insan iradəsi yaratmayıb. Novruz təbiətin bayramıdır, dindən və siyasətdən uzaq bayramdır. O, günəşlə yerin kainatdakı dövranının xoşbəxt bir anının, ilk növbədə günəşin yerdəki timsalı olan odun-ocağın bayramıdır. Azərbaycanda həmişə torpağın, təbiətin oyanışının, mənəvi saflığın, bərabərliyin bayramı olub Novruz bayramı.  

Onsuz da gözəl olan Novruzu daha da gözəlləşdirən və maraqlı edən onun əsrlərlə yaşayan zəngin adət-ənənələridir. Qulaq falı və qapıpusma, tonqal qalamaq və tonqal üzərindən hoppanmaq, göyə  yandırılmış lopa (şar) atmaq, səməni cücərtmək, yumurta boyamaq və yumurta döyüşdürmək, milli yeməklər və Novruz bişintiləri hazırlamaq, papaq atmaq, üzük falına baxmaq, süfrələrdə şam yandırmaq, küsülüləri barışdırmaq, Kosa-kosa və kəndibaz oyunu, yeni paltarlar geyinmək, imkansızlara və qohum-qonşuya bayram payı göndərmək, nəğmələr, Novruz alqışları söyləmək və digər bu kimi adətlər onun arxaik ritual elementlərindəndir. Onu da qeyd edək ki, Novruz adətləri dinindən və inancından asılı olmayaraq bütün türklərin mövsümlə bağlı icra etdikləri ortaq rituallardır.  Onların heç biri təsadüfdən yaranmayıb və hərəsinin öz yeri, öz fəlsəfəsi var.

Söz vaxtına çəkər deyiblər. Bu günlərdə artıq 65-70 yaşlı tay-tuşlarla keçən bir məclisdə Novruz bayramından söz düşmüşdü. “Saqqalı uşaqlar”la həsrətlə o günləri, olub-keçənləri yada saldıq. Hətta ağsaqqallardan Elbrus kişi M.Şəhriyarın məlum misralarını da söylədi:

Şal istədim mən də, evdə ağladım,

Bir şal alıb tez belimə bağladım,

Qulamgilə qaçdım, şalı salladım,

Fatma xala mənə corab bağladı,

Xan nənəmi yada salıb ağladı.

Məclisdəki söhbətlərdən bir daha əmin oldum ki, Novruzda qaladığımız tonqalların, yandırıb göyə atdığımız lopaların (şarların) tüstüsünün iyi  uşaqlığımızın ən gözəl ətri, bayram plovunun və bişintilərinin, yumurta döyüşündə qazandığımız yumurtaların tamı damağımızın unudulmaz dadı, Kosa-kosa və kəndbirbaz tamaşaları həyatımızda baxdığımız ən gözəl teatr tamaşası, bayram günlərində başımıza gələn macəralar isə dünyanın ən məşhur macəra romanları kimi hələ də yaddaşlarda yaşayır. Nə xoş bizlərə ki, bu mərasimlərin hamısının şahidi, çoxunun da fəal iştirakçıları olmuşuq.

Bildiyiniz kimi, Novruza aid olan bayram adətlərindən biri də  zaman-zaman müxtəlif cür adlandırılan torbaatmaqdır. Mənbələr göstərir ki, bu adətin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Orta əsrlərə aid yazılı qaynaqlarda “torba atmağın” zərdüştlük dönəmində mövcud olduğu və onun xüsusi icraçılar – Zərdüşt kahinləri tərəfindən yerinə yetirildiyi haqqında məlumat verilir. Deyilənə görə, sonralar bu işi dərvişlər icra edirmişlər.

AMEA-nın Folklor İnstitutunun Mərasim Folkloru şöbəsinin böyük elmi işçisi, fəlsəfə doktoru A.Əhmədli deyirdi ki, torba atanların üzü görünməli deyildi. Çünki bu şəxslər həm də ruhu imitasiya edirdilər. Əslində aparılan pay ruhun payıdır. Pay yığan həmin il dünyasını dəyişmiş insanların ruhunu imitasiya edirmiş kimi qapıya gəlib o payı aparırdı. O dövrdə yığılan pay dənli bitkilərdən ibarət imiş. İndiki kimi bişintilərdən ibarət deyilmiş. Bu məlum “Kasa çaldı” ritualına bənzəyirdi. Bu gün “papaqatdı” mərasimi əslində qurban vermə ritualıdır. Ruhun payını vermək, təbiətə qurban verməkdir.

Sonralar “torba atmaq” ifadəsi “qurşaqatmaq” və ya “şalsallamaq”, baca-baca, “yaylıqatmaq” və ya dəsmalatmaq”la əvəzləndi. İndi bu adətə daha çox “papaqatmaq” deyilir. Tədqiqatçıların fikrincə, bu ad dəyişmələrinin səbəbi məişət mədəniyyətində baş vermiş  dəyişikliklər olub.

Uşaqlıq xatirələrimə istinadən bildirəm ki, ötən əsrin 60-cı illərində biz buna ya “yaylıq atmaq” (əl yaylığı), ya da “dəsmal atmaq” deyərdik.  Mərasimə beş-üç gün qalmış uşaqlarla 4-5 nəfərlik dəstələr düzəldərdik. Dəstələr öz “fəaliyyət planlarını” hazırlayardılar. Hər şey əvvəldən dəqiq planlaşdırılırdı. Hardan başlayıb, harda qurtaracağımızı, kimlərin evinə yaylıq və ya dəsmal atacağımızı, son toplaşma məntəqəmizi müəyyənləşdirərdik. Prosesdə əsasən qohum-qonşu, tanış-biliş ailələr “hədəf” alınardı. Hər evə dəstənin adından bir dəsmal və ya yaylıq atardıq. Ev sahibi də dəstənin bir neçə nəfərdən ibarət olduğunu nəzərə alaraq gücü çatan qədər pay qoyardı. Dəsmala qoyulan paylar bir torpada toplanardı.  “Əməliyyat” hava qaralanda başlayar, təxminən 3-4 saat çəkər, adətən saat 22-23-ə kimi başa çatardı.

Axırda hamı əvvəldən müəyyən olunmuş yerdə toplanar, torbadaki bayram payı dəstə üzvləri arasında dədə malı kimi bərabər bölünərdi. Sonra digər dəstələrin üzvləri də gələr, bayram sovqatlarından yeyə-yeyə başımıza gələnlərdən danışar, deyib-gülər, sağollaşar və sevinə-sevinə evlərimizə dağılardıq. Evlərdə də bizi maraqla gözləyərdilər. Çatan kimi bayram paylarımıza baxar, nəyi kimdən topladığımızla maraqlanar, söhbətlərimizi maraqla dinləyərdilər. Topladığımız bayram payları evlərimizdəki bişintilərdən daha ləzzətli gələrdi bizə. Onlardan bir neçə gün istifadə edərdik.

Onu da deyim ki, kəndimizdə bizlərlə birlikdə qızlar da yaylıq atırdılar. Amma onları yolda-izdə itdən-pişikdən qorumaq bizim işimiz idi. Bunun üçün qızların valideynlərinə söz verirdik. Və öz borcumuzu şərəflə yerinə yetirirdik.

O vaxtlar “papaqatmaq” ifadəsini çox nadir hallarda işlədilirdi. Lakin  60-cı illərin sonlarından bu ifadə kütləvi şəkildə işlənməyə başlanmışdı. Bizcə, bu, etnoqrafik fonun dəyişməsi ilə əlaqəli olmuşdur. Amma prosesin adı “papaq atmağa” çevrilsə də, əslində  uşaqların əksəriyyəti yenə də əvvəlki kimi yaylıq və ya əl dəsmalı atırdı.

Təəssüf ki, son illər bu gözəl Novruz adəti barədə xoş olmayan bir sıra söz-söhbətlər meydana çıxmışdır. Bizcə, belə söz-söhbətlərin yaranmasını təsadüf hesab etmək olmaz. Çünki sosioloq Ə.Qəşəmoğlunun da dediyi kimi,   "Xüsusi mərkəzlər var. Onlar müxtəlif cür siyasi yönlü texnologiyalar hazırlayır ki, xalq öz adət-ənənələrinə, folkloruna şübhə ilə, yuxarıdan aşağı baxsın və onu təftiş eləsin. Bu gün ortaya atılanlar hamısı siyasi texnologiyalardır. Maraqlı olan siyasi və dini dairələr adətən, xalqımıza məxsus milli-mənəvi dəyərlərin gözdən salınmasının tərəfdarı olurlar ki, yaranmış boşluqdan istifadə edib, öz dəyərlərini cəmiyyətin beyninə yeritsinlər. Bunun üçün də biz çox ehtiyatlı olmalıyıq”. Adət-ənənələrimizə sahib çıxmalıyıq. 

İndi bəzi milli şüurdan kasıb olanlar papaq atmağın yaxşı iş olmadığını, keçmişdən qalmış və artıq köhnəlmiş adətlərdən hesab edirlər. Nəinki öz ovladlarını, hətta qohum-qonşunun uşaqlarını da papaq atmağa getməkdən çəkindirməyə çalışırlar. Hətta “Nə var, konfet, qoğal, paxlava, şəkərbura, yumurta … görməmisən?. Otur evdə, mən bunların hamısını alaram sənə,-” deyənləri də görmüşəm. Yalançı canıyananlıqla “Camaat özünü zorla dolandırır. Nə var qapılara düşüb ortaq olursunuz. Bəlkə, kiminsə pay verməyə heç nəyi yoxdur”,- deyənləri də görmüşəm.

Hər şeyi maddiyyatla, mədəyə gedənlərin qədəri ilə ölçən bu adamlar anlamırlar ki, papaq atmaq sadəcə sovqat toplamaq deyil. Papaq atmaq həm də sosiallaşmadır, uşaqların ünsiyyət bacarıqlarının formalaşması, kasıb ailələrdən olan balacaların sevindirilməsidir. Sosial paylaşmadır, birlikdir, dostluqdur, yoldaşlıqdır. Həm də qonşuluq, qohumluq münasibətlərində mehribançılıqdır. Bir sözlə, bu adətin o qədər gözəl tərəfləri var ki, sadaladıqca bitməz. Ona görə papaqatmanın düzgün olmaması iradı gülüncdür. Özünüz deyin; uzunlu günü komputerin qarşısında oturmaq, telefonla oynamaq, güzgünün qabağında selfie çəkmək, zərərli vərdişlərlə məşğul olmaq və s. yaxşıdır, yoxsa papaq atmaq?!  

Qaldı camaatın kasıb olması söhbətinə. Bəli, kasıb və imkansız ailələr var.     Amma bilin və unutmayın ki, xalqımız bayram tədarükünə və hazırlığına bir neçə ay əvvəldən başlayır. Varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayaraq, hamı  papaqatanları həsrətlə gözləyir. Kasıb dediyiniz ailələr xüsusilə. Şəxsən bizim kənddə kiminsə evinə papaq atan uşaqlar gəlməsə, ev sakinləri bikef olurlar. Hətta bəziləri küçəyə çıxıb uşaqları onlara da papaq atmağa “təhrik edirlər”. Bu da mümkün olmasa, səhər hazırlanmış həmin payları xonçaya yığır, küçəyə çıxıb uşaqlara paylayır və papaq atmağa gəlmədiklərinə görə hətta onları “danlayırlar da.” 

“Papaqatmaq” ifadəsi ilə bağlı söylənən daha bir məsələ barədə. Deyirlər ki, papaq namus rəmzidir, onu ayaq altına atmaq olmaz. Düz deyirlər. Papaq qədim türkün, Azərbaycan xalqının qeyrət rəmzi olduğu üçün heç vaxt ayaq altına atılmayıb. Atılmalı da deyil. Amma bunu Novruzun əsas adətlərindən olan “papaqatma” ilə bağlamaq absurd deyilmi? Papaq atmağın namus və qeyrətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əvvələn, “papaq atmaq” ifadəsinə formal məntiq prinsipləri ilə yanaşmaq düz deyil. Bu ifadə bədii düşüncə məhsuludur və məcazi obraz, rəmzi deyim hesabına formalaşıb. İkincisi, "Namus-qeyrət papağı” deyilən papaqlar ayrı şeydir, bəylər. Folklorşünas M.Qasımlı haqlı olaraq deyir ki, “Balaca uşaqların papağı heç vaxt qeyrət ölçüsü, meyarı olmayıb. Uşaqların papaq atmasında qəbahət yoxdur. Uşaq papağını kim böyük papağı ilə qarışdırırsa, bu, onun özünün qəbahətidir. Bunlar tamamilə fərqli şeylərdir. Əlbəttə, biz heç vaxt imkan vermərik ki, bizim övladımız atasının, babasının papağını götürüb kiminsə qonşusunun qapısına atsın. Çünki böyük papağı qeyrət rəmzidir”. 

Ona görə də yersiz fikirlərlə Novruz adət-ənənələrinə laqeyd münasibət formalaşdırmaq heç kəsə başucalığı gətirməz. Hər kefinə düşən də Novruz bayramımızla bağlı əsassız təkliflər verib, insanlarda şübhə yaratmamalıdır.  Bu haqqı onlara heç kim verməyib.

“Papaqatma” heç kimin  göstərişi və ya komandası ilə yaranan ənənə deyil ki, kiminsə sözü ilə də aradan götürülsün. Xalq gözünüaçandan bunu görüb. Çox qədim dövrlərdən bəri mövcud olub bu adət. Düşünürəm ki, yad təsirlərə uymalı deyilik, necə olur-olsun, Novruz adət-ənənələrimizə sahib çıxmalıyıq. “Halloven”

bizim deyil, Novruz isə dopdoğmaca öz bayramımızdır. Onun bütün adətlərini,  o cümlədən papaqatma adətini yaşatmalıyıq.  Yaşatmalıyıq ki, gələcək nəsillərə də ötürə bilək.

Artıq papaqatma gününə çox az vaxt qalıb. Nə deyirsiniz Novruzda papaq ataq, yoxsa, atmayaq?! Mən deyirəm ki, papaqatmağı bəyənməyənlərə inad uşaqlarımıza hazır olmaqlarını tövsiyə edək. Müşahidələrim göstərir ki, övladlarımız özləri artıq hazırlıq işlərinə başlayıblar. Gəlin onlara mane olmayaq! Papaqlarına (torbalarına, yaylıqlarına, dəsmallarına) olanımızdan-qalanımızdan bayram sovqatı qoyub sevindirək onları. Axı uşaqları sevindirmək qədər savab və gözəl iş yoxdur.Təki  həyətimizə hər Novruzda papaqatanlar gəlsinlər.

Novruz bayramımız mübarək olsun!

Qoy Novruz tonqalımız gur alovlansın, azar-bezarımız bu tonqalda yansın! Ocağımıza nur çilənsin! İlimiz uğurlu, xeyirli-bərəkətli gəlsin! Qaranquşlar elimizə şad xəbərlər gətirsinlər!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.03.2025)