Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının müştərək layihəsində sizlər türk ədəbiyyatı klassikləri barədə bilgiləndirməkdə davam edirik. Məramı və məqsədi türk mədəniyyətini və irsini təbliğ edən Fond bu layihədə hazırda türk dünyasının ən görkəmli ədibləri ilə tanışlığınızı təmin eləyir. Əhməd Haşım – 20-ci əsrin 1-ci yarısında türk poeziyasında xüsusi çəkiyə malik bir şair olmuşdur.
Əhməd Haşım 1887-ci ildə Bağdadda anadan olmuş, Osmanlı İmperiyasının tənzimat sonrası modernləşmə sancıları ilə yoğrulan bir coğrafiyada yetişmiş və bu təsirlə formal və məzmun baxımından ənənə ilə yeniliyi birləşdirməyə yönələn bir şeir estetikası inkişaf etdirmişdir.
Atasının Osmanlı idarəsində yüksək vəzifələr tutması səbəbilə uşaqlığı müxtəlif Ərəb vilayətlərində keçən Haşım, dörd yaşında ikən anasını itirmiş və bu erkən itkinin yaratdığı dərin kədər, sonralar onun şeir dilinin melankolik, içə dönük atmosferinin əsasını təşkil etmişdir.
1894-cü ildə İstanbula gələn Əhməd Haşım, Nümune-i Tərəqqi Məktəbində türkcə və əsas dərsləri bir il davam etdirmiş, ardınca yatılı şagird kimi qəbul edildiyi Qalatasaray Sultanisində təhsil alarkən ədəbiyyata yönəlmişdir. Bu dövrdə Tofiq Fikrət, Əbdülhaq Hamid Tərxan, Cənab Şəhabəddin və Əhməd Hikmət Müftüoğlu kimi dövrün nüfuzlu ədəbiyyatçıları ilə əlaqə quran Haşım, həm klassik Şərq şeirinin məzmunlarından, həm də Fransa simvolizmi və impressionizminin yenilikçi anlayışlarından təsirlənmişdir. Xüsusilə Fransa simvolist şairləri Stefan Malarme və Pol Verlenin musiqili dil axtarışları, Haşımın"şeirdə qeyri-müəyyənlik" ideyasını formalaşdırmışdır.
1901-ci ildə nəşr olunan "Həyal-i Eşqim" adlı ilk şeiri, on dörd yaşında ikən onun "saf şeir" idealinin ilk işarələrini vermişdir. Şair burada lirik hissləri mücərrəd təsvirlərlə ifadə etməyi hədəfləmiş, "məna"nı sadə aydınlığa endirmək əvəzinə, "mənanın boşluqlarında yaranan çağrışımlar"a yer açmışdır.
1907-ci ildə Qalatasaray Sultanisindən məzun olduqdan sonra məmurluq həyatına başlayan Haşımın, eyni zamanda Məktəb-i Hüquqda davam etdirdiyi təhsil ilə həm hüquqi, həm də estetik düşüncəni eyni potada əritməyə çalışmışdır. 1910–1914-cü illər arasında İzmir Sultanisində ədəbiyyat və fransızca müəllimliyi etdiyi illər, Malarme, Bodler və Artür Rembo kimi simvolist şairlərin orijinal mətnləri ilə birbaşa əlaqə qurduğu kritik bir dövr kimi qiymətləndirilir. Bu prosesin məhsulu olan şeirlərində reallığın kəskin xətləri bulanıqlaşır; şair, tək başına varlığın içindəki obyektiv dünyanı "işıq və kölgə oyunu"na çevirir.
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra məmur kimi çalışarkən Osmanlı Dövlətinin dağılma prosesini birinci əldən müşahidə edən Haşımın, bu müşahidələrini mifologiya və klassik mədəniyyətdən qazandığı zəngin təsvirlərlə birləşdirərək müasir Türk şeirinin təsvir dünyasını dərinləşdirmişdir. Sənaye-i Nəfisə Məktəbində verdiyi mifologiya dərsləri, onun şeir dilinə "universal elementlər" əlavə etmiş; Ay, su, yuxu və ruhu çağışdıran simvollar, əsərlərində fasiləsiz bir motivlər şəbəkəsi yaratmışdır.
Haşımınpoetikasını tətbiq etdiyi ilk əhatəli əsər toplusu, 1908–1909-cu illərdə yazdığı "Şe'r-i Qəmər"lərdir. Burada hisslərin bir-birinə qarışdığı on iki şeir; ana-uşaq əlaqəsi, platonik eşq, gecə və ayın işığı ətrafında dövr edən dərin bir melankoliya və estetik narahatlıq təqdim edir. Şeir, fotoqrafiya kadrları kimi seçilmiş təsvirlər vasitəsilə oxucuda bir rəsm təəssüratı oyadır; eyni bir impressionist rəssamın işıq və kölgə işi kimi, sətirlər arasında titrəyən bir rəng harmoniyası vardır.
1921-ci ildə nəşr olunan "Göl Saatları" isə şairin yetkinlik dövrü şeir sənəti kimi qəbul edilir. Kitab dörd bölmədə təqdim olunur: Gölün dəyişən işıq halları, göl quşlarının səssizliyi, sərbəst müstəzad nəzım nümunələri və müxtəlif şeirlər. Hər bölmə, şairin "göl" təsviri ətrafında inkişaf etdirdiyi fərqli temalara açılan bir qapı kimidir; "Müqəddimə" şeirində "həvz-i xəyalın sularında" süzülən bir ruhun əks-sədaları ilə başlayan hekayə, "Sərbəst Müstəzad" bölməsində forma və məna arasındakı həssas tarazlığı nümayiş etdirir.
1921-ci ildə nəşr etdirdiyi "Şeirdə Məna və Vüzuh" başlıqlı məqaləsində şeir nəzəriyyəsinə dair əhəmiyyətli məlumatlar verir. Haşımburada şeiri didaktik bir söyləmin alətinə çevirməyə qarşı çıxır; onun üçün şeir, peyğəmbərlərin sözlərindən fərqsiz, dini bir mətnin nəhəng ölçüsündə bir musiqi parçasıdır. Şeirin mənası nə tamamilə obyektiv bir təhlilə, nə də sadə bir şəffaflığa endirilə bilməz; qeyri-müəyyənlik, müpəmməlik və çağrışımsal çoxluq, şeirin zənginliyini təşkil edir. Bu baxış, simvolist-impressionist ənənənin Türk ədəbiyyatına ən orijinal töhfələrindən biri kimi qiymətləndirilir.
İqdam qəzetinin sənət səhifəsini idarə etməyə başlayan şair, həm şeirdə, həm də nəsrdə dilin incəliklərini araşdıran esselər və tənqidi yazıları ilə oxucu kütləsini zənginləşdirmişdir. "Gürəbahane-i Ləkləkən" və "Bizə Görə" adlı nəsr kitablarında şeir dilindən fərqli olaraq daha sadə, mizahi və zərif bir üslub inkişaf etdirmiş; qısa təəssürat yazıları, səyahət qeydləri və ədəbi tənqidlər dövrün nəşr orqanlarında böyük maraq doğurmuşdur.
1929-cu ildə nəşr olunan "Piyalə" şeir kitabı, Haşımınruhani mərhələlərini ən gözəl şəkildə əks etdirən əsərlərdən ibarətdir. Kitabın girişindəki "Şeir Haqqında Bəzi Mülahazalar" başlıqlı mətn, şairin şeir nəzəriyyəsini yenidən ifadə etdiyi qısa bir manifestdir. Bu kitabdakı şeirlərdə Haşımklassik məzmunları müasir baxış açısı ilə yenidən formalaşdırmış; dil məharəti, təsvirdəki aydınlıq və söz dizimindəki ahəngi mükəmmələ yaxın bir tarazlığa çatdıran bir ustalıq nümayiş etdirmişdir.
Son şeirləri sayılan "Süvari" və bənzərləri, simvolizmin dil sıxlığını zirvəyə çatdıran, ruhani bir səyahətin sətirlərə tökülmüş hallarını əks etdirir. Bu şeirlərdə hərbiçilik, səyahət və daxili axtarış təsvirləri bir arada işlənir; şair, varlıqsal narahatlıqları və eşqi birlikdə xatırlayarkən, oxucunu öz daxili dünyasında dərin bir kəşfiyyata dəvət edir. Şeirin özündə "məna"dan çox "ahəng" axtarışı olan Haşım, milli və dini temaları şeir kitabına daxil etməkdə istəksiz davranmışdır; yalnız erkən dövrdəki bir neçə mətnində "Bayraq", "Pəri-i Hürriyyət" və "Allahüəkbər" kimi motivlərə toxunsa da, bunlar onun əsas poetikasının xaricində qalır.
Əhməd Haşım nəsrdə də dilin incəliklərini məharətlə istifadə etmiş, səyahət yazılarında, tənqidi məqalələrində və xatirələrində şeirəbaz bir üslub saxlamışdır. Paris səyahətnaməsi, Frankfurt xatirələri və Anadolu təəssüratları hər biri seçkin bir dil nümunəsi təşkil edir. Nəsri əsərlərində ironik bir tərəf, dövrün ictimai və siyasi reallıqlarına incə istinadlar daşıyan nüktələr mövcuddur; buna qarşılıq şeirlərində nadir hallarda ictimai və ya siyasi istinadlara yer verərək, fərdi və mistik temanı qorumuşdur.
4 iyun 1933-cü ildə vəfat edən Əhməd Haşım, arxasında qoyduğu təxminən doxsan beş şeir və üç nəsr kitabı ilə müasir Türk ədəbiyyatının ən orijinal səslərindən birini təmsil edir. Simvolizmin təsvirlərlə örülmüş estetikasını Türk şeirinə qazandıran Haşım, reallığın kəskin xətlərini bulanıqlaşdıraraq oxucunun xəyal dünyasına açılan qapılar yaratmışdır. Şeirdə aydınlıqdan çox qeyri-müəyyənliyin zəngin çağrışımlarını müdafiə edən, mənadan çox ahəng ardınca qaçan bu mistik şair, qoyub getdiyi mətnlərlə sonrakı nəsillərə təsir göstərmişdir.
Biblioqrafiya
Orhan Okay, "Ahmed Hâşim", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, 1989.
Sabahattin Çağın, “Ahmet Haşim”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-hasim [Erişim Tarihi: 09.05.2025]
İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.07.2025)
