Uşaqlar üçün hekayələr

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Zahirə Cabirin Ümummilli lider Heydər Əliyevə həsr edilmiş, azyaşlı oxuculara ünvanlanan hekayələrinin dərcini davam edir. Növbəti hekayə ilə tanış olun. 

Təsadüfi bir görüşün tarixçəsi

Öz doğma yurdlarından zorla qovulan insanlar Azərbaycanın müxtəlif şəhər və rayonlarına pənah gətirmişdilər. Çadır şəhərciklərində, dəmir yolu üzərindəki yük vaqonlarında, yataqxanalarda, tikintisi yarımçıq qalmış binalarda, yeraltı qazmalarda və s. ağır və dözülməz şəraitli obyektlərdə yaşamağa məcbur olmuşdular. Ulu öndər dəfələrlə çadır şəhərciklərində olmuş, qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraiti ilə tanış olmuşdu. Onun bu şəhərciklərə hər gəlişi əsl bayram olardı. Ulu öndər: “ Başa düşməliyik ki, yerini, yurdunu itirmiş insanların yaşayışı çətindir. Bu, sizi də, bizi də incidir”. Dahi şəxsiyyət insanların ağrılarını dərindən duyur, onların xilası yollarını axtarırdı. Heydər Əliyev işğal altında olan torpaqların azad edilməsi üçün bütün imkanlardan istifadə edirdi.

Ümumiyyətlə, məcburi köçkünlərə nə qədər qayğı göstərilsə də, onlar vətənlərini istəyirlər. Balıq sudan ayrı yaşaya bilmədiyi kimi, insan da vətənindən, doğma yurdundan ayrı yaşaya bilmir. Avropada yaşamağa can atan və ora getməyə nail olan məcburi köçkünlərdən biri qürbəti yarımçıq buraxıb vətənə qayıtmış, məşhur atalar sözünü dəyişdirib, sosial şəbəkədə öz səhifəsinə belə bir status yazmışdı: “Gəzməyə də, ölməyə də vətən yaxşı!”

1995-ci il, 11 oktyabr. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Pakistan Prezidenti Fərrux Əhməd Xan Leqarini ilə Azərbaycan Dövlət İnşaat Mühəndisləri Universitetinin yataqxanasında müvəqqəti məskunlaşmış Füzuli, Kəlbəcər, Zəngilan, Cəbrayıl qaçqınları ilə görüşür. Görüşdə ulu öndər ona həsrətlə baxan insanlar qarşısında çıxış edir. Çıxışını bitirməyə az qalmış balaca bir uşaq əlində gül prezidentə yaxınlaşır. O uşağı qucağına alır, çıxışını belə sonluqla bitirir: “Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqları azad olunacaqdır. Azərbaycan müstəqil dövlət kimi öz taleyinin, öz ərazisinin, öz torpaqlarının sahibi olacaqdır. Buna əmin ola bilərsiniz. Mən sizə hörmət və məhəbbətimi, sevgimi bildirirəm. Hamınızı salamlayaraq bu balaca uşağı bağrıma basıram. Onu öpərək sizin hər birinizi öpürəm, hər birinizi bağrıma basıram”

Ulu öndər Heydər Əliyevin qucağına aldığı uşaq gələcəyin məşhur futbolçusu "Qarabağ"ın və Azərbaycan Millisinin yarımmüdafiəçisi Qara Qarayev idi.  

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcinə başlayır. Öncədən deyirik, özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin romanı sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı çox bəyənəcəksiniz.

20-ci dərc

Həyətdəki hovuzun yanında yerə uzanmış şişman tərpənmirdi. Onun başının üstündə dayanan Həsənağa əlindəki qabla hovuzdan su götürüb şişmanın üzünə çırpdı. Soyuq suyun təsirindən ayılan şişman yavaş-yavaş gözlərini açdı. Həsənağanı görüb ayağa qalxmaq istəyəndə şalvarı aşağı sürüşdüyündən ayaqları bir-birinə dolaşdı və yenidən yerə yıxıldı. Kəməri və düyməsi açıq olduğu üçün Həsənağa onu sürüyərək buraya gətirərkən şalvarı əynindən çıxıb ayaqlarına dolaşmışdı.

-Əclaf, başına qız qəhətdi, bu nə qələt idi eləmək istəyirdin, hə?

Bir qədər əvvəl gələn Həsənağa qapını nə qədər döysə də açan olmamış, şişmanın təkcə ona məlum olan nömrəsinə etdiyi zənglər də cavabsız qalanda nəsə bir şey olduğunu düşünərək həyəcanlanmış, alaqapı arxadan bağlı olduğu üçün məcbur olub “Pajero” markalı maşınını həyət divarına lap yaxın verərək maşının üstünə, oradan da kifayət qədər hündür olan divara çətinliklə dırmaşmış, hasardan sallanaraq həyətə düşəndə isə üst -başı sıyrılmışdı. Bundan sonra heç bir halda açıq qalmalı olmayan bunkerin girişinin açıq olduğunu görərək ehtiyatla, səs salmadan bunkerə enmiş, qapısı açıq olan otağa yaxınlaşarkən isə qızı çarpayıda uzanan, şişmanı isə şalvarının kəmərini açan görəndə hirsindən ağlını itirmiş, şişmanın boynunun dalına var gücü ilə bir yumruq endirmişdi. Sonra kifayət qədər fiziki gücə malik olan çəpgöz huşunu itirib yerə sərilən şişmanı sürüyüb hovuzun yanına gətirmiş və tez qayıdıb əvvəlcə qızın olduğu otağın, sonra isə bunkerin qapısını bağlamışdı.

-Qadanı alım, Həsənağa, bir qələtdi eləmişəm, vurma məni, -şişman həqiqətən nə qələt elədiyini indi, aldığı zərbələrdən ehtirası boynunun dalında baş qaldırmış ağrılarla əvəz ediləndən sonra başa düşməyə başlamışdı.

-Murdar, fikirləşmirsən ki, neçə gündür dərmanla saxlayırıq, altında ölərdi, nə cavab verərdik hə? Sənə söz verirəm, hər şey bitsin, bu elədiklərini şefə deyəcəyəm.

-Yooox, qurbanın olum, nə istəyirsən elə, bircə o bilməsin, -qorxudan şişmanın bütün ağrıları yadından çıxdı, dizləri üstə dikəlib iki əllə Həsənağanın ayaqlarını qucaqladı.

Əlinə düşən bu fürsətdən maksimum yararlanmağı qənimət bilən Həsənağa, -Yaxşı, buna sonra baxarıq, indisə dur şalvarının geyin, itil gözlərimdən. Axşam həkim gələndə hər şey həmişəki kimi hazır olmalıdı, arada fırlan Qarabalaya da de, gözü dörd olsun, bu gecə həlledici gecədir.

-Qarabala bilir, yerindədi, heç yana getməyəcək.

-Yaxşı, mən bir az dincələcəyəm.

Həsənağanın evə keçdiyini görən şişman cib dəsmalını hovuzun suyunda isladıb boynunu dalına qoydu. Boynunun dalındakı küt ağrı keçməmişdi…

* * *

Layiqənin bütün diqqəti məndə idi.

-Adətən belə məqsədlər üçün oğurlanan insanlar üç gün müddətində xüsusi tibbi hazırlıq mərhələsindən sonra əməliyyata salınır, lazım olan daxili orqanları çıxarıldıqdan sonra cansız bədənləri müxtəlif üsullarla yox edilir. Elmdə hər bir inqilab gözəldir. Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri həyatımızı xeyli asanlaşdırır. Elə xidmətindən istifadə etdiymiz müşahidə kameralarının köməyi ilə nə qədər cinayətlər açılıb. Təəssüf ki, nailiyyətlərlə bərabər tərəqqinin fəsadları da hansısa formada təzahür edir. Təxminən iyirmi il əvvəl kiminsə daxili orqanlarından donor kimi istifadə etmək məqsədi ilə oğurlandığını təsəvvür etməzdik. Amma indi görürsənmi? Cinayətkar aləm də yerində saymır.

Davam etdim:

-Beləliklə, qayıdaq hadisələrin lap əvvəlinə. Tahir müəllimin qardaşı Babaxan ucuz qiymətə satılan, yaxşı vəziyyətdə olan bir paltar dolabı alaraq sonradan, münasib vaxtı olanda gəlib evinə aparmaq məqsədi ilə qardaşının nisbətən yaxında olan həyətinə gətirir. Təxminən bir ay sonra yük maşını tutaraq, dolabı aparmaq üçün gələn Babaxan görünür özünü saxlaya bilmədiyi üçün əvvəlcə ayaqyoluna girməyə qərar verir. Ona görə də dolabı yükləməkdə ona kömək edəcək sürücüyə hələlik maşında qalmasını tapşırıb həyətə keçir və ayaqyoluna girir. O ayaqyolunda olarkən Tahir müəllimin məşğələdə fasilə verdiyi uşaqlar həyətə çıxıb ayaqyolunun yaxınlığında əkilmiş qızılgül kollarının yanında dayanıb söhbət edirlər. Onların söhbətini ayaqyolunun həyətə baxan nəfəsliyindən Babaxan eşidir. Uşaqların söhbətinin bir məqamında deyilənlər artıq cinayətkar qrupun üzvü olmasına heç bir şübhə olmayan Babaxanı maraqlandırır. Çünki söhbət sənədlərini qəbul komissiyasına vermək üçün uşaqların həkim müayinəsindən keçməsi və sağlamlıq haqqında arayış almalarından düşür. Tərlan hələ müayinədən tam keçmədiyini, Ləman isə qanazlığı olmasını bildirir. Nərmin isə tam sağlam olmasını deməklə özü də bilmədən məhz həmin ərəfədə qurbanını axtaran Babaxanın diqqətini cəlb edir. Onun sağlamlıq haqqında arayışını otağına baxış keçirərkən görmüşdüm və araşdırmanın lap əvvəlindən bunu vacib bir fakt kimi özümçün qeyd etmişdim. Xüsusi adamım vasitəsilə arayışı verən həkimi nəzarətə götüzdürsəm də, heç bir nəticə vermədiyindən həkimin üzərindən şübhələri götürmüşdüm. Adamımın apardığı araşdırma zamanı qızın tam sağlam olması barədə məlumatı cinayətkarlara həkimin ötürməsi barədə fikirlərim təsdiqlənməmişdi.

Davam etdim:

-Danışan qızlardan məhz hansının Nərmin olduğunu müəyyən etmək üçün orta boylu Babaxan ayaqyolunun kifayət qədər hündürdə olan nəfəsliyinin qıraqlarından tutaraq özünü yuxarı çəkir və Nərminin üzünü yadında saxlayır. Ancaq çoxdan silinmədiyindən toz basmış nəfəslikdə on barmağından onunun da izi qalır. Bu azmış kimi, nəfəslikdən sallanarkən əlini zədələyir və orada qan ləkəsi qalır. Ancaq nə barmaq izlərini, nə də qan ləkəsini silmədən çıxıb gedir. Araşdırdığımız məsələdə mənə aydın olmayan ən mühüm şey bu Babaxanın naturasıdır. İstər Rəşadın öyrəndikləri, istər öz müşahidələrim onun qətiyyən qatı cinayətkar olmadığını təsdiqləyir, elə indi buraxdığı səhvlər barədə dediklərim də. Heç bir peşəkar belə dəlilləri cinayət yerində qoyub getməz. İzlərinsə, ona məxsus olmasına heç bir şübhəm yoxdur. Heç burada daktiloskopik ekspertizaya və qanın yoxlanılmasına da ehtiyac qalmır. Ancaq gəl ki, bir diletant şəhərin ortasında cavan bir qızı qaçırmağa cəsarət edir və bunu çox düşünülmüş şəkildə həyata keçirir, az qala üç gün keçməsinə baxmayaraq qız hələ də tapılmayıb. Üstəlik də, müşahidə dairəmizə düşəndən sonra bu qədər vaxt keçməsinə baxmayaraq nə yol polisi onun maşınını aşkar edə bilir, nə də mobil operator olduğu təxmini koordinatları. Görünür, bunun da bir açıqlaması var və yəqin ki, sonda hər şey bilinəcəkdir. Bundan sonra isə Nərmin “Qabusnamə” kitabını axtarmasını və bunu avtomobil qəzasında həlak olmuş atasının arzusunu həyata keçirmək üçün etdiyini uşaqlara danışır. Qızı məhz bu yolla aldadıb tora salacağını başa düşən Babaxan, onun söhbətindən hər iki valideynini itirdiyini, qoca nənə və babasının himayəsində böyüdüyünü öyrənərək daha da arxayınlaşır. Fasilə bitdiyindən uşaqlar evə keçirlər, Babaxan isə çox güman ki, beynində hərəkət planını hazırladığından, uşaqlar evə keçdikdən sonra yenə də heç kim görmədən çölə çıxaraq sürücüyə getməsini, iki gün sonra, yenə də axşam saat 8-də gəlməsini tapşırır. Uşaqların söhbətindən onların bir də iki gün sonra növbəti məşğələyə gələcəklərini öyrəndiyi üçün…

Davam etdim:

-Düşünürəm ki, yük maşınıın sürücüsünü yola salan Babaxan küçədə bir qədər aralıda gəzişərək məşğələnin bitməsini gözləmiş, uşaqlar çıxaraq ayrıldıqdan sonra Nərmini haqlamış və hansısa yolla, onu şübhələndirmədən “Qabusnamə” kitabının onda olmasını bildirib onu qıza təklif etmişdir. Bu zaman həm də, uşaqlarla Nərminin yollarının ayrı olduğunu özü üçün müəyyən etmişdir. Hansısa başqa yerdə görüşməyə razılıq verməyən Nərmin kitabı məşğələdən çıxan vaxtda Tahir müəllimgilə gətirməyi xahiş etmiş, bəlkə də çox uzaqlaşmadığından qayıdaraq Tahir müəllimin qapısını Babaxana göstərmişdir və iki gün sonra orada görüşəcəklərini vədələşmişlər. Özünü sanki o qapını tanımayan kimi göstərən Babaxana da elə bu lazım idi. Çünki qızı küçədə qaçıra bilməyəcəyini gözəl başa düşən bu əclaf, onu qardaşının həmişə boş olan həyətində huşsuz hala gətirərək dolabın içində oradan çıxarmağı planlaşdırmışdı. Təbii ki, Nərmin artıq uzun müddət gəldiyi bu həyəti tanımadığı adamla hər-hansı kontakta getmək üçün, Babaxan isə qardaşının vərdişlərinə bələd olan birisi kimi cinayətini həyata keçirmək üçün ən təhlükəsiz yer hesab etmişlər. Ərazidəki müşahidə kameralarının videogörüntüləri ilə müəyyən olunur ki, Nərmin sonuncu məşğələdən çıxandan sonra uşaqlarla sağollaşıb həmişə getdiyi yolla evə yollanır. Lakin bir qədər gedəndən sonra dayanır, əlini cibinə atıb cib telefonunu çıxarır, baxıb yenidən cibinə qoyur və sürətlə geriyə qayıdır. Məncə, qızın kamera görüntülərinə düşməsində bir təsadüf rol oynayıb, Tahir müəllimin həmin gün məşğələni on dəqiqə tez yekunlaşdırması. Yoxsa böyük ehtimalla əlimizdə bu görüntülər də olmayacaqdı.

-Şef, bəlkə elə Babaxan şübhə doğurmamaqçün uşaqlar məşğələdən çıxanadək tez haradansa, deyək ki, kitab mağazasından bir neçə kitab alıb qayıtmış, yolda Nərmini haqlayaraq, ya da guya təsadüfən qarşısına çıxaraq özünü ona səyyar kitab satıcısı kimi göstərmişdir, ondan “Qabusnamə”ni soruşan Nərminə iki gün sonra gətirəcəyini bildirmiş və qəsdən hər şeyi elə yönəltmişdir ki, qız özü Tahir müəllmin həyətində görüşməyi təklif etsin?

-İstisna olunmur, buna bənzər bir neçə variant ola bilərdi ki, indi mən bunun üzərində dayanaraq vaxt itirmək istəmirəm. Ancaq mümkün variantdır, bəlkə də ən inandırıcısı.

Layiqə, indi danışdığım məsələni saf-çürük edərkən üzərində dayandığım ən ağlabatan versiyanı səsləndirdi. Bu variantı mən çoxdan fikirləşmişdim. Ancaq hələlik təsdiqi və inkarı olmayan bir variant kimi.

-Vədələşdikləri vaxt, yəni axşam saat 8-də Babaxan yük maşınının sürücüsü ilə Tahir müəllimin qapısı qarşısında görüşür. Təsadüfə bax ki, həmin gün Nərmindən ayrılandan sonra bir qədər aralaşan Tərlan və Ləman yolu keçərkən az qalır ki, Tahir müəllimin ünvanına yaxınlaşmaqda olan həmin yük maşını onları vursun. Bunu Ləmanın anası deyəndə eşitmişdim. Uşaqların evə tərəf getdikləri yolu öyrənib maşının hansı istiqamətdən gəldiyini müəyyən etdim. Bundan sonra maşının Tahir müəllimin ünvanından gedərkən kamera görüntülərinə düşməsi, ora gələrkən isə düşməməsi səbəbi aydın oldu. Sadəcə yük maşınının gəldiyi küçədə kamera yoxdur. Gəldiyi yolda nəqliyyatın hərəkəti bir tərəfli olduğu üçün isə sürücü başqa yolla qayıtmalı olub və dediyim istiqamətdə o ərazidə quraşdırılmış  kameranın əhatə dairəsindən keçib. Artıq diqqət cəlb etməməkçün Babaxan ora düz vaxtında gəlir. Özü də tək yox. Uşaqların getdiyini bilmədiyi üçün maşını evin qarşısında saxlayan sürücüyə yenə də gözləməyi tapşıraraq bir kənarda durub müşahidə aparır. Ancaq nədənsə uşaqlar çıxmır. Babaxanın ümidi üzüldüyü bir anda isə Nərmin həyətdən yox, əks tərəfdən, küçədəki tindən burularaq çıxır və tələsik həyətə tərəf yönəlir. Bu zaman hamıdan əvvəl ora gəlib gözləyən Babaxanın adamı, uşaqların dilənçiyə oxşatdıqları avara, qızın həyətə girməsini görməməsi üçün Babaxanın işarəsi ilə sürücüyə yaxınlaşıb bir bəhanəylə onun başını qatır. Düşünürəm ki, həmin avaranı cinayətin bütün detallarına həsr etməyi lazım bilməyiblər. O, yalnız lazım olan anda, işarə verilərkən sürücünün başını qatmaq, sonra isə dolabı maşına yükləmək üçün yaxınlaşmaq tapşırığı alıb. Çünki əsas plan haqqında məlumatlı olsaydı, uşaqların məşğələdən bir qədər tez çıxmalarını imkan tapıb bir yolla Babaxana deyərdi.

-Şef, bir sual verim.

-Ver.

-Axı hələ qocalar ilk dəfə buraya gələndə demişdilər ki, Nərminin telefonu sönmüş vəziyyətdə olub. Bu, sonradan polis əməkdaşlarının yoxlamaları ilə də təsdiqləndi. Bəs belədirsə, Nərmin niyə qəfildən telefonunu çıxarıb baxır və bundan sonra sürətlə geriyə qayıdır? Sönülü olan telefona niyə baxmalıydı ki?

-Polis əməkdaşları telefona gəlmiş zənglər barədə sorğu vermiş, lakin sönülü olmasını elə Səməd kişinin sözlərinə istinad edərək araşdırmağa ehtiyac duymamışlar. Bilirsən Layiqə, əgər Rəşad mobil operatora sorğunu poçtla göndərsəydi, cavabı ən tezi üç-dörd günə gələrdi. Tez məlumat almaq üçün o, rəsmi məktubu əlbəəl təqdim edib və oradakı tanışı vasitəsilə cavabın təcili verilməsini xahiş edib. Bu iş xeyli vaxt tələb etdiyindən ən vacib olanları - Nərminin telefonuna həmin ərəfədə gələn zəngləri araşdırmağı xahiş edib. Polis bölməsindən məni yığandan sonra aparatı Rəşada verəndə onun nə dediyini yadına sal. ”Mobil operator vasitəsilə Nərminin telefonuna son günlər gəlmiş zəngləri təhlil etdim”. Deməli, həmin vaxt artıq sorğunun cavabları gəlmiş və Rəşad onları təhlil etmişdir. Telefonun sönülü olması barədə isə sorğuda heç nə göstərilmədiyindən o barədə məlumat verilməmişdir. Əks təqdirdə, Qasımlının birinci sözü Nərminin telefonunun sönülü olmaması barədə olardı. Əvvəlcə mən də bu məlumatın rəsmi olduğunu düşünərək kifayətlənmişdim. Ancaq izahı olmayan heç bir şeyin olmadığını gözəl bildiyimdən və kapitan Qasımlının işlətdiyi o cümlədən sonra məsələyə başqa konteksdən yanaşdım. Məlumun olsun ki, Nərminin telefonu sönmüş vəziyyətdə olmayıb.

-Amma axııı?

-Bəli, məhz “amma”… Məsələ burasındadır ki, həmin vaxt telefon işlək olub da demək olmaz.

-Bu necə, olur şef?

-Bunu indi sənə izah edəcəyəm. Əslində bu tapmacanın cavabını əvvəlcə mən də tapa bilmirdim. Ancaq bəzi şeylər aydınlaşdıqdan sonra nəyin necə baş verdiyini müəyyənləşdirə bildim. Uşaqlar son məşğələ zamanı həmişəki kimi telefonlarını söndürdüklərini, Nərminin isə söndürməzdən əvvəl kiməsə mesaj yazdığını bildirmişdilər. Nərminin telefonundan heç bir mesaj getməməsi bizə məlumdur. O zaman bunun nə olduğunu çözməyə çalışdım və nəhayət ki, tapdım. Ancaq əvvəlcə sənə deyim ki, Nərmində fikir dağınıqlığı sindromu əmələ gəlməsi barədə şübhələrimi yoxlamalı idim. Himayəsində böyüdüyü qocalar bu şübhələrimi təsdiqlədilər. Görünür, son illər instituta hazırlaşdığı üçün gərgin çalışması onda beyin yorğunluğu yaratmış, Nərmin son zamanlar ən adi şeyləri belə unutmağa başlamışdır. Əvvəlcə sağlamlıq haqqında arayışını tapa bilməməsi barədə uşaqların dediklərini əsas götürdüm. Bu mənə məlum olan mənada telefonunu çıxarıb baxmasının izahı ola bilərdi. Ancaq uşaqların dediyi tək bir fakta əsaslanıb belə qərar verə bilməzdim. Qocalar belə halların tez-tez təkrarlandığını təsdiqlədkdən sonra isə telefon düyününü də çözdüm. Nərminin telefonu “Samsunq” markalı androiddir. Bu telefonlarda “Uçuş rejimi” deyilən bir funksiya var. Bu funksiyadan, adətən, təyyarədə uçarkən istifadə edildiyinə görə belə adlanır. Belə ki, funksiya işə salınarkən telefonlar işlək vəziyyətdə qalsa da, zəngləri və mesajları qəbul etmir, zəng etmək və mesaj göndərmək də mümkün olmur, lakin digər funksiyalardan, məsələn, oyunlar, video və şəkil qovluqlarından istifadə etmək olur. O cümlədən, zəngli saatdan da… Fikrimi tutdun?

-Tutdum şef. Deməli, son zamanlar fikir dağınıqlığından əziyyət çəkdiyini bilən Nərmin, məşğələdən sonra ona kitab gətiriləcəyini unudub getməməsi üçün zəngli saatını quraraq telefonunu bu rejimə qoymuş, söndürməməsini görməmələri üçün bunu gizlincə etmiş, uşaqlar isə bunu onun telefonu söndürməzdən əvvəl kiməsə mesaj yazması kimi başa düşmüşlər.

-Afərin. Hər şey dediyin kimidir. Üstəlik, mesaj göndərilərəkən spesifik siqnal səsi gəlir. Uşaqlar belə bir səs eşitmədiklərini dedilər.

-Ancaq bir şeylə razılaşa bilmirəm.

-O nədir elə?

-Əgər Nərmin uzun müddət axtardığı, satışda olmayan, çətin tapılan bir kitabı tapmışdısa, o, yerə göyə sığmamalı, səbirsizliklə məşğələnin bitməsini gözləməli, qısası bunu unutmaq nədir, heç bir dəqiqə də yadından çıxarmamalı idi.

-Razıyam. Adi halda hə. Ancaq təsəvvür elə ki, ciyəri yanan biri, çay içmək üçün çaydanı su ilə doldurub qaynamağa qoyur. Ancaq susuzluğunun get-gedə bir qədər də artmasına baxmayaraq, çaydanı qaynamağa qoyduğunu unudur. Çaydandakı su buxarlanıb qutarana qədər qaynayır, bunu Səlminaz nənə bir neçə dəfə aşkar edib vaxtında çaydanın altını söndürür. İndi mən soruşuram. İnsana bilavasitə daxildən gələn və get-gedə artan susuzluq hissi güclüdür, yoxsa bir kitabın gətiriləcəyinin sevinci? Bu tibbi məsələdir və burada biz yalnız gördüklərimizə əsaslanmalıyıq. Təəssüf ki, biz xəstəlikləri yox, xəstəliklər bizi seçir.

-Yaxşı bəs, ən azı “Qabusnamə”ni nəhayət ki, tapdığının sevincini uşaqlarla bölüşməli deyildimi?

-Düşünürəm ki, o bunu istəməyib. Fikrimcə, sirrini uşaqlara açmasına sonradan peşman olan Nərmin, bundan o yanasını onlarla bölüşməmək qərarına gəlib. Həm də axı bu uşaqlar onun yaxın dostları deyil, sadəcə məşğələ yoldaşlarıdırlar.

Layiqəni inandırdıqdan sonra fikrimə davam etdim:

-Beləliklə, məşğələnin on dəqiqə tez yekunlaşması, Nərminin kitabın gətiriləcəyini unudaraq evə yollanması hadisələrin cərəyanını bir qədər dəyişdirir. Axşam saat 8-də, daha dəqiq desək, doqquza bir neçə dəqiqə işləmiş həyətdə və ya həyət qapısının qarşısında kitabsatanla, əslində isə Babaxanla görüşməli olan Nərmin evə tərəf bir qədər getdikdən sonra telefonunun zəngli saatı çalır. O cəld əlini cibinə atıb telefonu çıxarır, zəngin səsini kəsib yenidən cibinə qoyur və unutduğu kitabsatanın çıxıb gedə biləcəyi qorxusu ilə sürətlə geri qayıdır. Tahir müəllimin evinə çatanda orada heç kimi görmür və təəssüf hissi ilə, bəlkə kitabsatanın onu Tahir müəllimdən soruşması ümidi ilə həyətə girir. Ancaq hər şeyi kənardan izləyən, bəlkə də  qızın tindən burularaq gəldiyini görüb elə yük maşınının arxasında gizlənən Babaxan, işarə verərək köməkçisi olan avaranın sürücünün başını qatmasından istifadə edib heç kim olmayan küçədə qızın dalınca həyətə girir və onun Tahir müəllimi səsləməsinə imkan verməyərək boş həyətdə xüsusi məhlul hopdurulmuş dəsmalı heç nədən şübhələnmədən onu yaxına buraxan qızın burnuna tutub bir neçə saniyənin içində onu yatızdırır. Bəlkə də həmin vaxt qızı tam arxayın etmək üçün Babaxanın əlində hansısa kitab da olub. Sonra qızı qucağına alaraq dolabın içinə yerləşdirir və eşiyə çıxıb guya təsadüfən orada olan avaraya oxşayan əlaltısını çağırır. Birlikdə dolabı küçəyə çıxarırlar, sürücü də yaxınlaşıb kömək edir və dolabı maşının yük yerinə qoyduqdan sonra küçəyə çıxan qonşu Zabitə ondan nəvəsinin dama düşmüş topunu götürməyə kömək istəyir. Yerinə düşməsə də, Zabitəyə yox deyə bilməyən Babaxan, özü ilə gətirdiyi köməkçisini topu götürməyə göndərir. Yeri gəlmişkən, məhz Zabitədən az qala kəlbətinlə çəkərək öyrəndiyim bu məlumatdan sonra Babaxanın izinə düşə bildim və mənim üçün hər şey yerini almağa başladı. Heç başqa qonşularla söhbət eləməyə ehtiyac qalmadı. Bundan sonra, o yük maşınını bizə məlum həyətə sürdürür, guya oradan götürəcəkləri digər mebellərin hələ gəlib çıxmadığını bildirib, ikiqat pul müqabilində sürücünün səhər tezdən gəlmək şərti ilə maşını qoyaraq çıxıb getməsinə müvəffəq olur. Bunu niyə etdiyini tam müəyyənləşdirə bilməsəm də, düşünürəm ki, izi itirmək və ya hər ehtimala qarşı, maşını müvəqqəti gizlətməklə sığortalanmaq istəyib. Əlbəttə o, içində Nərminin olduğu dolabı elə orada düşürüb sürücünü yola sala bilərdi. Bu halda dolabı sonradan evə aparmaq üçün yenə də yük maşını tutmalı idi. Artıq bu sürücünün xidmətlərindən istifadə edə bilməzdi bununçün. İkiqat məbləğ dedikdə isə, yəqin ki, qısa bir məsafəyə getməyə on yaxud on beş manata razılaşan sürücüyə otuz manat vəd etməklə onu razı salıb. Bu isə elə də böyük məbləğ deyil. Bəlkə də tamam başqa səbəbləri olub. İndiki halda bunu bilmək bizimçün heç nəyi dəyişmir. Sonra, markası və dövlət qeydiyyat nişanı bizə məlum olmayan digər maşında qızı özlərinə lazım olan, çox güman ki, tibbi avadanlıqla təchiz olunmuş xüsusi məkana aparırlar. Həmin məkanın yerini öyrənmək üçün yas yerində qohumlarından birinin Babaxana onu tez-tez heç bir şəhərkənarı evi, işinin də bilavasitə əlaqəsi olmadığı Zabrat qəsəbəsində görməsini bildirməsini əsas götürərək bəzi şeyləri yoxlatdırdım. Həmin qəsəbənin də yalnız əsas yolları kameralarla təchiz olunduğundan maşınının hərəkət marşrutu, eləcə də mobil operatorun son dövrlərə görə onun mobil telefon nömrəsinin yerdəyişməsi barədə məlumatları Rəşad vasitəsilə öyrəndim. Babaxanın Zabrat qəsəbəsində bəzi zamanlarda həddən çox görünməsi, bəzən isə çox az-az orada olması müəyyən olundu. Bu müddət son bir ildən bir qədər çox dövrü əhatə edir. Dolabı evinə apardıqdan sonra çıxıb gedən və indiyənədək tapılmayan Babaxanın maşını son dəfə də, Nərmin oğurlanan günün səhərisi elə o ərazidə qeydə alınıb. Bütün bunları əsas götürüb axtarışlarımızı o istiqamətdə davam etdirəcəyik. Təəssüf ki, maşının yalnız təxmini istiqamətini müəyyən edə bildiyimiz üçün bu böyük qəsəbədə onun getdiyi məkanı müəyyən etmək mümkün olmadı.  Vaxtın azlığı isə geniş axtarışlara imkan vermir. Ona görə də, bu axşam həmin ərazinin polis bölməsinin əməkdaşları ilə görüşüb müəyyən etdiyimiz təxmini, kifayət qədər geniş ərazidə Babaxanın və yəqin ki, elə Nərminin də olduğu dəqiq ünvanı aydınlaşdırmağa çalışacağıq.

-Bunu necə edəcəyik, şef?

-Tələsmə Layiqə, tələsmə, orada bilinər.

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Poetik qiraət rubrikasında bu gün cəlilabadlı ustad şair Əlizadə Nurinin “Bir başı saxlamaq baş ağrısıymış” şeiri ilə tanış olacaqsınız. 

Bunun harasına ömür deyəsən-

Arısı qəm yığan bir pətəkdir bu.

Güldana qoyduğun saxta gül ilə,

Baharı komanda keçirməkdi bu…

Məni də dünyaya uduzdurdular,

Bəs dünya allaha uduzar haçan?

Baxma ki, bu həyat belə qısadı 

Ömür-yol getməkdi  ulduzlaracan…

Bəlkə yer üzündən yaxındı sənə,

Baxma göy üzünün uzaqlığına.

Hər gün bir həqiqət ölür dünyada 

Min yalan yığılır başsağlığına…

Bir başı saxlamaq baş ağrısıymış,

Ölüb-arzusuna çatır adamlar.

Heç kimə üzməyi öyrətməyiblər-

Hər gün bu torpaqda batır adamlar…

Sevinc yalquzaqtək yaxına gəlməz,

Götürüb bəxtinə yamaq vurasan.

İlahi, bu dünya bar verə bilmir-

Bəıkə bu dünyaya calaq vurasan?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Heydər Əliyev ili çərçivəsində silsilə məqalələrin dərcini davam etdirir. Bu dəfə sizlərə tənqidçi, ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin “MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNÜN MİLLİ ÖNDƏRİ” məqaləsi təqdim ediləcək. Məqalə 1998-ci ildə qələmə alınıb.

Yalnız etibarlı və sabit dövlətin sənətə, elmə, ədəbiyyata, müqəddəs mənəvi və əxlaqi dəyərə ehtiyacı var. Millətin monolit milli dövlətdən, əbədi-əzəli saflığı və halallığı həmişə müqəddəs, həmişə zədəsiz saxlanan milli mentalitetdən uca sərvəti yoxdur. Belə sərvət istehsalı ilə isə sənət və dövlət həmişə bir yerdə, həmişə yanaşı məşğul olur və torpağın da, yaddaşın da sərhədləri yalnız belə bir sərvətin olduğu yerdə – vahid, bölünməz, əbədi mənəvi məkanda parçalanmır. İstisnasız, bütün digər sahələrdə və hallarda da uğur və qələbələr hamısı yenə də məhz bu bünövrənin – güclü, müstəqil, suveren dövlətin və dövlətçilik şüurunun mövcudluğu, möhkəmliyi zəminində mümkün olur.

Məhz milli dəyərlər nəticə etibarı ilə milli dövlətin (və dövlətçiliyin!) mənəvi-əxlaqi baxımdan təminatı, ideya qarantı rolunu oynamaq üçün lazım olur. Neçə yüz il, neçə min il tarixi olan ən qədim ölkələrdə sabitliyin əsas səbəbi elə o olub ki, burada milli-mənəvi dəyərlər həmişə dövlətin və dövlət də öz növbəsində milli-mənəvi dəyərlərin keşiyində ayıq-sayıq dayanıb. Mentalitet tərbiyəsinə, milli "mən" yaddaşına və şüuruna biganə qalmamaq cəmiyyətdə əbədi, sabit müstəqilliyin, suverenliyin taleyinə və gələcəyinə də biganə qalmamağın şərti və zəmini olub...

Yeni yüzilin və yeni minilliyin astanasında Azərbaycanda məhz belə miqyasda sabitlik və əmin-amanlıq üçün xalqın müdriklik göstərib vaxtında seçdiyi prezidentin – Heydər Əlirza oğlu Əliyev adlı tarixi şəxsiyyətin müstəsna milli xidmətləri vardır.

Əlbəttə, doxsanıncı illərdən əvvəllər də Heydər Əliyev ozamankı İttifaq miqyasında tanınmış rəhbər-ideoloq və ictimai xadim idi; Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü və SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavini idi. Azərbaycanın dövlətçilik təcrübəsini bütün sovet məkanında yaymaq üçün Y.V.Andropov şəxsən H.Ə.Əliyevi Moskvaya, Kremlə dəvət etmişdi. Bu akt özü milli mentalitetin (idarəçilikdə türk etnik geninin) beynəlmiləl dövlətçilik və imperiya lideri səviyyəsində etirafı və təsdiqi idi. Lakin həmin möhtəşəm, miqyaslı on ili yox, böhranlı, ağır və çətin, lokal son beş ili bir rəhbər kimi H.Əliyev öz tərcümeyi-halının və öndərlik fəaliyyətinin zirvə məqamı hesab edir. Tbilisidə, öz tərcümeyi-hal dostu və yaxın həmkarı, Gürcüstan Prezidenti E.A.Şevardnadzenin 70 illiyinə həsr olunan təntənəli yığıncaqda yubilyarın şərəfinə söylədiyi təbrik nitqində o, özü bunu açıq-aşkar etiraf edir: "Eduard Şevardnadzenin tərcümeyi-halının ən mühüm hissəsi, mən bunu özümə də aid edirəm, ona görə belə deyirəm, Eduard Şevardnadzenin həyat və fəaliyyətinin ən parlaq hissəsi, ən mühüm hissəsi Gürcüstanın son dərəcə çətin şəraitində öz xalqını bu şəraitdən çıxarmağı öz üzərinə götürdüyü dövrdür".

Öz səmimi və hərarətli nitqində H.Ə.Əliyev nə üçün məhz son illəri E.A.Şevardnadzenin çoxmiqyaslı bir zaman və məkan kəsiyində keçən böyük tərcümeyi-halının zirvə qatı hesab etməsinin səbəbini də açır və bu açımı da bütün pafosu, həm hərfi, həm də mahiyyəti ilə birlikdə H.Əliyevin özünün bioqrafiyasına aid edib, eynilə təkrar etmək olar.

Ümumiyyətlə, Tbilisidə (vaxtilə Mirzə Şəfinin, Mirzə Fətəlinin və Mirzə Cəlilin tale, zaman və xalq haqda düşündüyü bu məhrəm, doğma, sehrli coğrafi məkanda) natiqin Şevardnadzeyə xitabla söylədiyi sözlərdə bu dəfə Heydər Əliyevin də "mən"i barədə öz monoloqunu görməmək, onun öz "daxili nitqi"ni, etiraf səsini, ucadan düşüncələrini eşitməmək qeyri-mümkündür: "Mən hesab edirəm ki, Gürcüstana qayıtdıqdan sonra Eduard Şevardnadzenin etdikləri, Gürcüstanı bu ağır vəziyyətdən çıxarmağı öz üzərinə götürməsi əsl qəhrəmanlıqdır. O, burada hərc-mərclik vəziyyəti və vətəndaş müharibəsi vəziyyəti yaratmış qüvvələrin hamısını zərərsizləşdirmək və Gürcüstanı və gürcü xalqını bu ağır şəraitdən tədricən çıxarmaq üçün öz xalqının milli qəhrəmanı kimi (kursiv bizimdir – Y.Q.) döyüşə girdi, mübarizəyə başladı... Bu tarixi missiyanı öz üzərinə götürmək asan deyildi. Bu missiyanı həyata keçirmək də asan deyildi... Edurad Şevardnadze bu tarixi vəzifənin öhdəsindən çox gözəl gəlmişdir".

Mətndəki "əsl qəhrəmanlıq" və "öz xalqının milli qəhrəmanı" sözləri bu sözlərin müəllifinin özünün son beş ildə Azərbaycanın tarixində və taleyində gördüyü "HEYDƏR ƏLİYEV İŞİ"nin məzmun və mahiyyətini çox dəqiq ifadə edir. Çünki Heydər Əliyev də əlindən nə gəlirsə, onu axıra qədər ona görə icra edib, ona görə həyata keçirdib ki, "xalqlarımız, ölkələrimiz keçmişdə bizim başımıza gələnlərə bir daha məruz qalmasınlar, əldə etdiyimiz müstəqillik əbədi, dönməz olsun" və E.Şevardnadze kimi, o da nə vaxt, nə iş görübsə, "bunlar belə şəraitdə görülə biləcək maksimum işlərdir" (yenə həmin çıxışın mətnindən).

Əslində, son beş il Azərbaycanda Gürcüstanda olduğundan daha mürəkkəb, çətin, taleyüklü illər olmuşdur və həmin illərin çətinliyindən, sınağından vətəni və xalqı çıxarmaq da Gürcüstanda olduğundan daha böyük vətəndaşlıq əzmi, enerji və müdriklik ("milli qəhrəmanlıq işi") tələb etmişdir. Üstəlik, bu beş ildən görünən indiki on ilin və ondan əvvəlki yetmiş ilin də çətin, dramatik, miqyaslı konteksti bu beş ili və həmin beş ilə gətirib çıxaran tarixi qanunauyğunluğu bir bütövdə, vahid tarixi məkanda dərk etməyə kömək göstərir.

Keçid dövrünün "milli lider" problemi həll olunana qədər Azərbaycanda sosial-siyasi xaos davam etdi. Xalq əvvəl öz dövlətçiliyini, yalnız sonra ərazisini itirdi. Qeyri-peşəkar hakimiyyət strukturları, əməldə, işdə təşkilati (inzibati) utopiya və siyasi romantizm, bir-birini əməldə, işdə əvəz edən və ənənədə davam etdirən populist, fərari, marionet öndərlərin əxlaq və strategiyası yalnız üç il davam gətirə bildi. Sona qədər parçalanma perspektivi yalnız prezident Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə aradan qalxdı, milli dövlətçilik xilas edildi və beləliklə, ərazinin də bərpa olunması üçün ilkin şərait, obyektiv-tarixi imkan yarandı və bu istiqamətdə miqyaslı, strateji diplomatiya başladı.

Heydər Əliyev üçün rəyasət heç vaxt fövqəlməqsəd olmayıb; o heç vaxt hakimiyyətə tankda gəlməyib və hakimiyyətdən təyyarədə qaçmayıb, arxaik, populist iqtidar davası və belə davaların çevriliş, qəsd, piket, terror, bazar, küçə, vağzal... kimi üsulları əvvəldən bu bioqrafiyaya yaddır. Müasir demokratik dəyərlər, parlament yolu, siyasi intellekt və unikal iradə, ümumiyyətlə, mübarizədə ibtidai, kustar, primitiv "cəbbəxana"ya ehtiyacı aradan qaldırıb. Elə bütün bu keyfiyyətlərə görə də məhz Heydər Əliyev millətin coşub-daşan enerjisinə dəqiq məcra, uğurlu axar təmin edə bildi. Onun arxasınca getmədi, onu öz arxasınca apardı. Ümummilli öndər, vahid lider statusunun bundan qabarıq dəlilini, əyani atributunu nişan vermək, təsəvvürə gətirmək çətindir.

Taleyin ən çətin anında, tarixi intixab və sınaq məqamında dotələb, cəngavər, müdrik öndəri əməldə, işdə hamı etiraf və təsdiq etdi: opponent də, həmfikir və həmkar da! Təsəvvür edin: indiki müxalifət könüllü şəkildə hakimiyyətdən əl çəkdi, əvvəl spiker kürsüsünü, sonra prezident masasını tərk etdi ki, vakansiyanı yeni lider tutsun. Bu – Heydər Əliyev şəxsiyyətinə və intellektinə inamın, etibar və ehtiramın ifadəsi idi. O nəyə nail olubsa, belə sivil açarda və üslubda nail olub, Orta əsrlər, Asiya və rus yolu, üsulu, piket, çevriliş, qəsd... yalnız ona qarşı müqabil, müxalif tərəfin bioqrafiyasında olub və belə arsenala qarşı da o heç vaxt güzəşt göstərməyib. Ömründə tək bir dəfə diz çöküb: bir prezident kimi əyilib milli bayrağı öpəndə...

Lakin Heydər Əliyevə bir ideoloq və ictimai xadim kimi ömrün, güzəranın həm şirinini, həm də acısını dadmaq nəsib olub, həm xoşbəxt, həm də tragik şəxsiyyətin həyatını və taleyini yaşamaq qismət olub.

Ümumiyyətlə, bu tərcümeyi-hal çox ziqzaqlıdır: o, imperiya lideri də olub, fərdi təqaüdçü də; istiqlal lideri də olub, DTK generalı da. Ən böyük təqdirin də hədəfi olub, ən kəskin tənqidin də; ləyaqətinə şər atmaq üçün də, şəninə mədhiyyə demək üçün də mikrofonda növbəyə düzülənlər həmişə tapılıb. Amma bu dəyişən mərhələlərin də hamısında təkcə bir şey dəyişməyib: eyni bir daxili, fitri ideala xidmət əzmi, milli Azərbaycan ideyası! Ən böyük, əbədi sabitliyi o, məhz milliliyə, müstəqilliyə, suverenliyə sədaqətdə göstərib.

Bunun səbəbi bir də odur ki, həm ən adi, həm də ən ali (müqəddəs!) bir həqiqəti Heydər Əliyev xalq üçün, millət üçün tarixi məsuliyyəti çiyninə aldığı ilk gündən dərk etmiş və istisnasız, həmişə, hər yerdə uca tutmuşdur. Dövlət, cəmiyyət miqyasında sabit, qlobal ictimai əxlaq, təfəkkür və ideologiya yalnız onda sabitləşir və etibarlı olur ki, milli-mənəvi dəyərlərə güvənir. Yerüstü sərvətə (mənəvi dəyərlərə!) güvənməyəndə isə hətta yeraltı sərvətlər də istiqlala yox, istiqlalla da alverə, ehtikarlıq vasitəsinə çevrilir. Bunsuz həm suverenliyin, həm də torpağın ərazisi gec-tez itkiyə məruz qalır, həm coğrafi, həm də milli-mənəvi məkan öz bütövlüyünü (və bütövlüyün sabitliyini!) itirir.

Məhz bu mənada Heydər Əliyev Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ən böyük öndərlərin vəsiyyət və ənənəsinə sadiq qalır.

Bu bir də ona görə mümkün olur ki, Heydər Əliyevin ifasında və icrasında həmişə siyasət də sənət, siyasətçi də sənətkar səviyyəsinə qalxa bilir. Daha doğrusu, məhz "siyasət əməldə, hərəkətdə fəlsəfəyə çevriləndə" (yalnız bu zaman!) siyasətçi də sənətkara çevrilir, filosof təcəssümü, mütəfəkkir obrazı, alim statusu ala bilir. Bütün bunlar "Heydər Əliyev" fenomenindən həm də bir sənət və sənətkarlıq hadisəsi kimi danışmağa bizə əsas verir. Belə bir söhbətin təkcə siyasi ideya əsası yox, həm də konkret ədəbi predmeti var: son iki ildə Heydər Əliyevin beş fundamental kitabı çapdan çıxıb və elmi ictimaiyyətə çatdırılıb.

Həmin kitabların ən yüksək səviyyədə ixtisaslı, professional auditoriyaya təntənəli təqdimi mərasimindəki çıxışında Azərbaycan Yazarlar Birliyinin Sədri Anar bu qalın cildlərin meydana çıxması faktını həm də "ədəbiyyat, publisistika, nəsr hadisəsi" hesab etdiyini açıqladı. (Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir, I-IV kitablar. Bakı, 1997-1998: "Qayıdış". Bakı, 1997). Odur ki, Heydər Əliyevin də son beş ildə Azərbaycanda sənət, ədəbiyyat və mədəniyyət quruculuğu sahəsində fəaliyyətinin şərhinə elə bu kitablardan başlamaq məqsədəuyğun olardı.

Doğrudan da, bu beş kitabın hər səhifəsində elm, sənət və ədəbiyyat siyasətlə, ədəbi üslub və fikir dövlət təfəkkürü ilə həmişə bir yerdə, bir bütövdədir. Müəllif Mustafa bəy Topçubaşovdan danışanda mütəxəssis həkimdən, Yusif Məmmədəliyevdən danışanda peşəkar kimyaçıdan, Hüseyn Caviddən danışanda filoloqdan və sənətşünasdan daha miqyaslı və ixtisaslı qiymətlər verir. Çünki böyük fərdlər, çeşidcə müxtəlif, lakin miqyasca eyni olan, istedadda və intellektdə bir-birinə yaxın fərdlər bərabər səviyyədən bir-birini daha yaxşı (yaxından!) görür və bir-birinə daha dəqiq təhlillər verirlər.

Elitar peşəkarlığın bütün sahələrdə, ən çox isə tibbdə və siyasətdə müstəsna rolu və mənası var: həkimin səhvi fərdin, siyasi rəhbərin, öndərin səhvi vətənin, millətin taleyi (səhhəti və sağlamlığı) bahasına başa gəlir. Kitablardan hər birində bu həqiqətin canlı gerçəkliyini çox aydın şəkildə göstərən nümunələr var; Azərbaycanın taleyinə və torpağına münasibətdə həm Bakıda, həm də Moskvada yol verilən əyintilərə düz üç il Naxçıvanda təshihlər verilib. Bu təshihlər vaxtında nəzərə alınsa idi, faciə və fəlakətlər indikindən nə qədər az ola bilərdi...

Beş fundamental kitabda, hər şeydən əvvəl, məhz elitar peşəkarlığın və qeyri-adi, unikal təhtəlşüurun intuisiyanın stixiyası cismləşir və sənədləşir. Müstəqillikdə dönməzliyin nəzəri təlimi, elmi-strateji əsası, intizam və icra kodeksi və bütün bunların canlı təfərrüatı, həyat təcrübəsi, gündəlik dərsləri verilir. Müstəqillikdən və onun təminatından bu haqda danışmağa mənəvi haqqı və hüququ olan bir adam danışır. Bu haqqın arxasında – Azərbaycanda və keçmiş sovet məkanında yarım əsrə yaxın rəhbərliyin sınaqdan çıxan tarixi təcrübəsi durur. Heydər Əliyev şəxsiyyətinin qlobal miqyası və epoxal vüsəti vəhdətdə ifadə və təsdiq edilir. Hətta o qədər ki, beş kitabda əhatə olunan dörd ildən əvvəlki dörd-beş onilliyin də, ondan sonrakı üç ilin də alt qatı və arxa planı görünür, yaxınlaşan üçüncü eranın astanasında həm ən qədim türk və islam dəyərlərini, həm də Avropa mentalitetinin ən modern siyasi dəyərlərini içinə alan miqyaslı fon, məcra və məkan müəyyənləşir.

Öz şifahi nitq üslubu, improvizasiya təbiiliyi ilə də müəllifin dil-ifadə tərzi ənənəvi rəsmi ədadan (konselyariya və protokopsiya) əsaslı şəkildə fərqlənir, fikrin dinamizmi, sözün enerjisi, kəlmənin bədii zərbə gücü – bunlar hamısı tribunadan gəlir, auditoriya ilə birbaşa ünsiyyətdən gəlir. Uçuşqabağı verilən müsahibələr, səfərbərlik anında xalqa xitablar, əcnəbi opponentlə təkbətək dialoqlar, dünya liderləri ilə müsahibələr məqamında mikrofona deyilmiş improvizasiyalar... Onlarda fitriliyin təbiiliyi, sözdə, tələffüzdə, ahəngdə və ritmdə etnik ilkinliyin, ozan-əcdad stixiyasının duruluğu və diriliyi var.

"Daha susa bilmirəm", "Son damla qanıma qədər xalqımla birəm", "Mən öz taleyimi xalqa tapşırmışam", "Ömrümün bundan sonrakı hissəsini yalnız və yalnız Azərbaycan respublikasının müstəqil dövlət kimi inkişaf etməsinə sərf edəcəyəm" – bu andlar və bəyanatlar romantik-tarixi dramda bədii fəlsəfi monoloqdan fraqmentlərə bənzəyir. Lakin onlardan hər birinin arxasında real, canlı prototip – müasir, bugünkü qəhrəman dayanır!

Heydər Əliyevin milli öndərlik tərcümeyi-halında "müstəqillik mərhələsi" onun Naxçıvana tarixi qayıdışı ilə başlayır. Təsadüfi deyil ki, bu dövrlə bağlı sosioloji və publisist çıxışların toplandığı kitab da "Qayıdış" adlanır.

Adətən, əsaslı intibah həmişə qayıdış aktından sonrakı hadisə kimi baş verir (orta əsrlərdə yenidən tərəqqinin və mədəniyyətin qədim (ellinist) yunan məcrasına və axarına (təməlinə) qayıdan Avropa intibahının modelində olduğu kimi). Naxçıvanda başlayan "qayıdış" Bakıda davam etdi və Azərbaycanda sosial-mədəni tərəqqi tarixində doxsanıncı illər təzədən yetmişinci illərin təbii, məntiqi davamına çevrildi. Ənənədə tarixi estafet, dövlətçilikdə irsilik probleminin həlli aradakı "böhran" və "parçalanma" mərhələsindən çıxa bilməyin yeganə mümkün və məqbul yol kimi özünü doğrultdu. Yetmişinci və doxsanıncı illər bir-birinin davamına, Heydər Əliyev isə hər iki on ilin müştərək, ortaq liderinə çevrildi. Genetik kökə, milli "mən"ə, tarixi yaddaşa, dünya ilə inteqrasiyaya daha miqyaslı şəkildə qayıtdı.

Bütün bunların da məntiqi yekunu və nəticəsi o olacaq ki, Qarabağ Azərbaycana və Şuşa Qarabağa qayıdacaqdır. İnanırıq ki, "Qayıdış" dastanının, "Qayıdış" epopeyasının bu yeni cildlərini ("Qarabağ" və "Şuşa" cildlərini!) də millət və xalq, öz əməli ilə həyatda və öz qələmi ilə kağızda yenə eyni öndər və müəlliflə – Heydər Əliyevlə birlikdə yazacaqdır...

Bir prezident kimi bu cildlər Heydər Əliyevin ilk kitablarıdır. Və bu ilk kitablar dövlətçilik sahəsində bizim minilliyin əvvəlinin (1069) ilk böyük kitabını mənim yadıma salır: "Xoşbəxtlik haqqında elm" kitabını – "Qutadqu bilik"i. Türk dövlətçiliyi haqda informasiya dünyaya ilk dəfə bu kitabdan yayılıb. "Müstəqillik haqqında elm" kitabı! – qarşımızdakı bu beş cildin birlikdə adına da belə bir açıqlama və təfsir vermək olar.

Sonralar türk dövlət ərləri və öndərləri tarixi işlə və əməllə həyatın özündə yazmağa daha çox üstünlük verir, nəinki onu qələmlə kağızda yazmağa. Məhz bu ənənələr də prezident Heydər Əliyevin simasında yenidən birləşib vəhdət təşkil edir: o, tarixi həm əməllə həyatda, həm də... qələmlə kitabda yaradır.

Mən bu sözləri deyirəm və dərhal da onlara təshih vermək istəyirəm: tarixi də, tarix kitabını da yaradarkən filosof, mütəfəkkir və yazıçı Heydər Əliyev qələmə və kağıza ehtiyac hiss eləmir. Unikal hadisədir ki, bu kitablar, əslində, əlyazması olmayan kitablardır.

Bioenerji ürəkdə, beyində cərəyan edir, informasiya sinədən, bədahətən tərəfi-müqabilə ötürülür və bu prosesdə yazı, hərf, əlifba iştirak etmir. Vəhydən yaranan, əlyazması olmayan kitablar əvvəllər də olub. Dörd səma kitabı var, onların heç birinin müəllif əlyazması yoxdur. Əflatundan ta Hegelə qədər böyük fikir ərlərinin də kitabları onların bədahətən auditoriyaya dediyi improvizasiyadan əmələ gəlib. Şərqdə ərənlər, şamanlar, ozanlar... yazmağa yox, söyləməyə üstünlük veriblər.

"Avesta"nın da, "Qorqud"un da avtoqrafları – əlyazmaları yoxdur. Əvəzində "gen yazmaları" var, damarda, qanda yazılan "qan yazmaları" var, hafizədə, huşda, ruhda qorunan "yaddaş yazmaları" var. Və mən burada sehrli və ibrətli bir tipologiya görürəm.

Standartdan fərqlənən və tipologiyaya çağıran növbəti, üçüncü assosiasiyanı da hörmətli oxucularla bölüşmək istəyirəm. Üzərində "sinif", "inqilab", "dövlət", "proletar" yazılmış kitablar var. Siniflə, proletarla, inqilabla birlikdə də ölürlər. Amma üzərində "İntibah", "Ana vətən", "Azadlıq", "Millət", "Xalq" yazılmış kitablar da var. Üstündə "QAYIDIŞ", "MÜSTƏQİLLİK", "ƏBƏDİYYƏT" sözləri yazılmış kitabları da mən onların sırasına daxil etmək istəyirəm. Onlar ötəri tarix, lokal dünyagörüşü yaratmır, şüur və yaddaş yaradır. Yaddaşın milli-etnik kodları, genləri onlarda yaşayır. Vətənçilik, türklük məfkurəsi və onlara sahiblik şüuru belə kitablarla tərbiyə edilir.

Hər kitabda bir baş mübtəda və bir fövqəlideya olur. Bu beş kitabda da, əslində, iki suala cavab verilir: HEYDƏR ƏLİYEV KİMDİR?" və "ƏLİYEVLİK NƏDİR"? Özü də "ƏLİYEV KİMDİR"? – sualına bu kitabda Əliyev özü cavab verir!..

("Əliyevlik nədir" sualına isə onun "Əliyevçilik nədir" redaksiyasında, bir vaxt imperiya mətbuatı cavab vermək istəmişdi. Həmin cavaba tarixi təkzibi zaman özü, haqq özü, ədalət özü verdi).

"Əliyevlik nədir" sualına cavab bu kitabların bütün səhifələrindədir. Bu cavabda iki məqamı da ayrıca vurğulamaq olar: "Əliyevliyin" ən böyük qələbəsi bir onun xalqla, bir də zamanla münasibətlərində oldu. Xalq-fərd-öndər münasibətlərini biz artıq qeyd etdik. Zamanla münasibətə gəldikdə isə, demək lazımdır ki, sintez işini o, burada da gördü. Hasarı, səddi tarixi-milli arxetiplə ən çağdaş dünya, Avropa dövlətçilik mentaliteti arasından götürdü, onları da vahid axara yönəltdi.

Beş kitab Heydər Əliyevin bir prezident kimi ilk böyük kitabıdır. Lakin mən onu həm də bizim yüzilin və bizim minilliyin sonunun son böyük dövlətçilik kitabı hesab edirəm. Bizim milli dövlət təfəkkürü sahəsində minilliyin sonunun son kitabı həmin min ilin əvvəlinin ilk böyük dövlət kitabını mənim yadıma salır...

Nəhayət, Heydər Əliyev – Zaman, Heydər Əliyev – Tarix münasibətlərində bir məqam da diqqəti cəlb edir: Heydər Əliyevin ideya rəqibləri həmişə və hər yerdə olub, amma ən böyük qələbəni o, Zamanla əlbəyaxada qazanıb. 75 il – zamandan fəth olunan – nəhəng zirvə deməkdir. Və bu zirvədə hər şey – birinci növbədə yaddaş toxunulmaz, suveren və bütöv qalıb: bu 75 ildə zaman bu yaddaşdan bir sm. də olsa, ərazi işğal edə bilməyib!..

Heydər Əliyev olmaq, ümumiyyətlə, çətin şeydir. 75 il fasiləsiz, hər ay, hər gün sərasər Heydər Əliyev olub qalmaq isə xüsusilə çətindir. Cildlərdən hər biri bir daha göstərir ki, Heydər Əliyev bu sabitliyə müstəsna ardıcıllıqla nail olur. İndi qırmızı xətlə təqvimə həkk olunan tarixlər – "Milli dirçəliş günü" (17 noyabr, 1988). "Dövlət müstəqilliyi günü" (18 oktyabr, 1991) "Qurtuluş günü" (15 iyun, 1993) hamısı çətin, real gerçəklik kimi, xalqı məhz müstəqilliyə gətirib çıxaran qanunauyğunluq kimi baş verdi. Və bu mərhələlərdən hər birində Heydər Əliyevin milli vətəndaşlıq və sosial ideya mövqeyi eyni cür oldu: "Bu gün mənim xalqımın ağır günüdür. Ağır, çətin günlərdə xalqımla olmalıyam".

Azərbaycanda Mir Cəfər Bağırovdan sonra milli rəhbərin siyasi müstəqilliyi az qala sıfıra bərabər idi (keçid dövründə isə (1988-1993) bu qeyri-müstəqillik həm "yuxarılardan" (Moskva, Kreml), həm də "aşağıdakılardan” ikiqat asılılıq şəklini almışdı). Bu ölçünü sıfırdan sonsuza gətirib çıxaran H.Əliyev oldu. Hətta sovet dövründə də Heydər Əlirza oğlu öz müstəqillik (milli mənafeyə sədaqət) fəaliyyətini dondurmadı. Onun türk ağlı Siyasi Büronun vahid rus-slavyan düşüncəsində aydınca seçildi və o bu ali rəhbər strukturda da türk-islam lideri kimi təkcə sovet məkanında yox, bütöv dünyada türklüyün mənafeyini cəsarətlə müdafiə etdi. Azərbaycanın milli mənafeyi naminə Baş katibin (Y.İ.Brejnevin) özünü düz üç dəfə Bakıya gətirdi...

Adətən, "Əsrin müqaviləsi"ndən dövrün ən böyük hadisəsi kimi danışırlar. Məncə, bu beş kitabdakı "dövlətçilik traktatı" neft müqaviləsindən daha mühüm hadisədir. Neft izdivacları və diplomatik nikahlar, Asiya və Qərb kəmərləri – hamısı milli dövlətçilik konsepsiyasının icrası məqsədinə xidmət edir.

Əvvəlcə milli diplomatik fikrin enerjisi axmasa, neft də borulardan axmaz! Bakının ən böyük sərvəti heç vaxt neft olmayıb, neft intellekti olub. Yeraltı sərvətlər olmayıb, yerüstü sərvətləri olub. Faciə o vaxt olar ki, neft kəməri olsun, amma neft intellekti olmasın. Neft elmi də neftin özü kimi, eyni borularla Xəzərdən Qara dənizə və buradan da Aralıq dənizinə tökülsün. "Neft renessansı" onda olur ki, bütün xətlər və borular – mədəniyyət və elm kəmərləri də – hamısı Bakıdan keçsin.

Qlobal landşaftdan baxanda belə bir qanunauyğunluq dərhal görünür ki, bütün itkilər, torpaq və yaddaş, elm və mədəniyyət, demokratiya və hüquq itkiləri də, hamısı dövlətçilikdə itkilərdən başlayır. Qədim Manna və Atropatena, yaxın Cümhuriyyət və sovet dövrü dövlətləri də əvvəl dövlətçilik, yalnız sonra ərazi itkilərinə məruz qalmışlar. Dövlətsiz xalq – valideynsiz yetim kimi bir şeydir. Min illər boyu ermənilər qürbətdə, qərib kimi yaşamışlar. Müstəqil milli qurum – Ermənistan dövləti yaradıldıqdan sonra isə bütün Qafqaza meydan oxumağa başlamışlar.

Millət üçün dövlətdən və peşəkar dövlət öndərindən qiymətli heç nə yoxdur. Odur ki, məhz dövlətçilik, dövlət dili və mədəniyyəti konsepsiyası Heydər Əliyevin bədii-estetik və humanitar-fəlsəfi görüşlərində aparıcı, prioritet mövqeyi təşkil edir. Dövlətdən, milli dövlət mənafeyindən uca heç nə yoxdur. Odur ki, "kim müxalifətdə durursa-dursun, ancaq vətəninə, xalqına, mənəviyyatına müxalifətdə durmasın".

Yaxud: "XX əsr sona çatır. Bu əsrdə xalqımız bir çox mərhələlərdən, sınaqlardan, imtahanlardan keçib və nəhayət, öz milli azadlığına, dövlət müstəqilliyinə nail olubdur. Bütün bu mərhələlərdə Azərbaycan xalqını yaşadan, irəliyə aparan, xalqımıza güc, ruh verən Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətləri, böyük alimləri və dahi insanları olmuşlar".

Xalqın və millətin əbədiliyini təmin edən, onun dövlət quruculuğunun memarı olan görkəmli şəxsiyyətlər və "dahi insanlar" tərkibinə sənət və dövlət öndərləri həmişə eyni vaxtda, yanaşı daxil olmuşlar.

Belə bir konsepsiya, həqiqətən, tarixi qanunauyğunluğu ifadə edir və Şərqin, Azərbaycanın tarixinin yüz və min illərilə təsdiq və təsbit olunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.05.2023)