“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsinin şeir seçmələrinin təqdimatı davam edir. Bu həftə növbədə Qəmər Sözayın şeirləridir. Bu gün o, “Səndən uzaqlar” deyir.

ŞEİR VAXTI

Qəmər SÖZAY

SƏNDƏN UZAQLAR

Səndən uzaqların havası soyuq,

Səndən uzaqların bəxti qaradır.

İtirib yolunu ümidlərim də,

Bilinmir ünvanı nədir, haradır.

Taleyim kədərin toruna düşüb,

Hər bir çırpınışla qəmə bürünür.

Zamanın gözünə dağ bassam belə,

Ötən hər günümdə yerin görünür.

Dolanır aylarım, illərim sənsiz,

Gəncliyim boynunu bükür beləcə.

Mənə unutmağın reseptini yaz,

Ya da ki de, səni unudum necə...

Toz basmış pəncərə şüşələrimdən

Həsrətin boylanır qaranlıq kimi.

Çirkli ovuclarım duaya həsrət,

Ölüm bədənimə çəkir şəklimi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

Heydər Əliyev ili münasibətilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdiyi növbəti məqalə şair, “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəsindir. “HEYDƏR ƏLİYEV VƏ MÜASİR ƏDƏBİYYAT” adlanır.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan Res­pub­likasına rəhbərlik etdiyi zaman kəsimini sənətin və ədəbiyyatın inkişafında müasir intibah dövrü adlandırmaq olar. İlk növbədə ona görə ki, bu dövr tarixi yaddaşımıza qayıdışda mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir prosesin - azərbaycançılıq məfkurəsinin, milli ədəbiyyatın və ziyalılığın oyanış, dirçəliş dövrüdür. Hə­lə so­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­dən başlayaraq, Ümummilli lider ədəbiyyatın və­tən­pər­vər­lik, mil­li­lik və müa­sir­lik ru­hun­da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si­ni ön mövqeyə çəkmiş, mil­li-ta­ri­xi özü­nü­dərk pro­ses­lə­ri­nin də­rin­ləş­mə­sin­də bədii nümunələrin əhə­miy­yət­li rol oy­na­dığınıbildirmişdir.

Hey­dər Əli­ye­vin ədəbiyyata baxışında müasirlik anlayışı prioritet məsələlərdən olmuşdur. Çağdaş düşüncə, yeni təfəkkür əsasında həm dövrü, həm yazılan əsəri dəyərləndirmək əzmi onun müasirlik meyarının əsas istiqamətləri idi. Meydana qoyulan mətnlərdə öz dövrünü dolğunluğu ilə göstərməyi, zamanın ruhunu, mühüm meyil və qanunauyğunluqlarını açmağı o, təməl vəzifə olaraq irəli sürürdü.  Çıxışlarında dəfələrlə bildirirdi ki, Azər­bay­can ya­zı­çı­la­rı­nın əsas qay­ğı­sı zə­ma­nə­miz və müa­sir­lə­ri­miz haq­qın­da gö­zəl əsər­lər ya­rat­maq ol­ma­lı­dır.

Heydər Əliyev üçün müasirlik çağdaş epoxanın inkişaf qanunauyğunluğunu açmağa kömək edən hər şey demək idi. Onun müxtəlif tədbirlərdəki çıxışları, qurultaylardakı də­rin məz­mun­lu mə­ru­zə­lə­ri, yazıçı və şairlərlə söhbətlərində vardığı bir çox problemlərə baxışı ədə­biy­­yat­da müa­sir­lik mə­sə­lə­si­nin qoyuluşunun, bədii həllinin aydın ifadəsinə çevrilmişdir.

Ümummilli lider sənətdə azadlıq, istiqlal düşüncəsinin alovlu tərəfdarlarından olmuşdur. Onun sovet hakimiyyətinin ən sərt dönəmlərində belə milli ruhu qorumaqla bağlı əzmli davranışlarının zəminində bu amal dayanırdı. Ulu Öndərinsi­ya­sə­ti­ni is­tiq­lal sö­zü ilə bir müs­tə­vi­yə qo­yub, bu anlayışa münasibətini, bütün tərcümeyi-halında bu ifadənin funksionallığı üçün hansı çətinliklərdən keçməsini göz önünə gətirmək çətin deyil. Hələ sovet dövründən onun diqqəti əsərlərində azadlıq ideallarını daim uca tutan şairlərin, yazıçıların üzərində olmuş, onları qorumuş, himayə etmiş, dəstəkləmişdir. Hakimiyyətinin ikinci dövründə, 1995-ci il­də isə Hey­dər Əli­ye­vin sə­rən­ca­mı ilə ilk də­fə ola­raq “İs­tiq­lal” or­de­ni tə­sis olu­nmuş və bu or­de­n üç şa­irə – Xə­lil Rza Ulu­türk (ölü­mün­dən son­ra), Məm­məd Araz, Bəx­ti­yar Va­hab­za­dəyə təqdim edilmişdir.

Xalq şai­ri Xə­lil Rza Ulu­türkün vəfatı ilə əlaqədar 24 iyun 1994-cü il ta­rix­də­ki vi­da mə­ra­si­min­də Heydər Əliyevin səsləndirdiyi fikirlər bir daha sübut edir ki, Ümummilli lider milli ruhunda azadlıq düşüncəsini gəzdirən, onu zamanın amansız aşınmalarından qoruyub günümüzə zədəsiz gətirə bilən nəhəng şəxsiyyətdir: “Xə­lil Rza Azər­bay­can xal­qı­nın mil­li azad­lıq uğ­run­da mü­ba­ri­zə­si­nin ön cər­gə­sin­də get­miş, bu mü­ba­ri­zə­yə qalx­mış gənc­lə­ri­mi­zə həm alim, həm də şa­ir ki­mi… ör­nək ol­muş­dur. O da­im Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi duy­ğu­la­rı ilə ya­şa­mış, hə­ya­tı­nın şü­ur­lu his­sə­si­ni bu­na na­il ol­ma­ğa sərf et­miş, bö­yük xid­mət­lər gös­tər­miş­dir. …Mən da­im onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na, in­san­lı­ğı­na, və­tən­daş­lı­ğı­na, ən çox da cə­sur­lu­ğu­na, əyil­məz­li­yi­nə, öz ide­ya­la­rın­dan dön­məz­li­yi­nə hör­mət et­mi­şəm, onu yük­sək qiy­mət­lən­dir­mi­şəm».

Bu fikirlər Xə­lil Rza Ulu­türkün ədə­bi-ic­ti­mai xid­mət­lə­ri­nə ve­ril­miş yük­sək qiy­mə­tin ifa­də­si ol­maq­la bə­ra­bər, həm də ya­zı­çı və şa­ir­lə­rə ün­van­lanmış ça­ğı­rış,iqtiqlal və hürr duyğularına verilən rəhbər dəyəri, rəhbər salamı idi.

Hey­dər Əli­yevin müasir ədəbiyyata yanaşmasında vacib olan digər məqama diqqət yönəltmək lazımdır. O da Ulu Öndərin ədə­bi tən­qi­din ro­lu və və­zi­fə­lə­ri mə­sə­lə­si­nə xü­su­si həssaslıqla yanaşması faktıdır. Çıxışlarında dəfələrlə vurğulayırdı ki, müa­sir ədə­bi-bə­dii pro­se­si tən­qid­çi­lə­rin, ədə­biy­yat­şü­nas­la­rın f­ə­al və fay­da­lı işi ol­ma­dan tə­səv­vür et­mək müm­kün de­yil­dir. On­lar bə­dii hə­ya­tı­mı­zın mü­rək­kəb, bə­zən zid­diy­yət­li pro­ses­lə­ri­ni də­rin­dən təh­lil et­mə­yə və ümu­mi­ləş­dir­mə­yə borc­lu­dur­lar: “Tən­qi­di fik­rin üfüq­lə­ri hə­lə də nə­zə­rə­çar­pa­caq də­rə­cə­də ge­niş­lən­mə­miş­dir... Azər­bay­can ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğı­nın və tən­qi­di­nin və­zi­fə­lə­ri ge­niş və çox­cə­hət­li­dir. İc­ti­mai, bə­dii-es­te­tik zövq­lə­ri for­ma­laş­dır­maq, in­cə­sə­nət­də sö­nük­lü­yə, dur­ğun­lu­ğa, xal­tu­ra­ya, ya­ban­çı ba­xış­la­ra qar­şı mü­ba­ri­zə apar­maq işin­də ədə­biy­yat­şü­nas­lı­ğın və tən­qi­din ro­lu­nu güc­lən­dir­mək la­zım­dır”.

Heydər Əliyev bütün çətin və gərgin, kataklik proseslərin tüğyan elədiyi zamankəsimlərində belə ədəbiyyat və mədəniyyətin mövqeyini ali səviyyədə qiymətləndirmiş, onların kölgədə qalıb ikinci planda qəbul edilməsinə yol verməmişdir. Müs­tə­qil­lik il­lə­ri­nin əv­vəl­lə­rin­də - xaotik gerçəkliklərlə, müəyyən sosial-siyasi böhranla üz-üzə qaldığımız dövrlərdə  Hey­dər Əli­ye­vin söy­lə­di­yi bir  fi­kir onun bü­tün fəa­liy­yət xət­ti­ni uğurla simvolizə edir: “El­mi­miz­lə, mə­də­niy­yə­ti­miz­lə, mə­nə­viy­ya­tı­mız­la çox eh­ti­yat­lı, çox diq­qət­li dav­ran­maq la­zım­dır. Bu iş­lə­ri ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın ix­ti­ya­rı­na ver­mək ol­maz”. Məhz bu baxışın, bu möhkəm iradənin sayəsindəədəbiyyat 1990-cı illərin dərin böhranından silkinib qurtula bildi. Dəyərlərinə, milli sərvətinə sahib çıxaraq gələcəyə daha inamlı şəkildə addım atdı. Bunun üçün Heydər Əliyevin gerçəkləşdirdiyi əməllər sırası vardı. Bu əməllər hansılar idi?.. İlk növbədə, bu böyük şəxsiyyətin Azərbaycan Yazıçılar Birliyini təhlükədən xilas etməsi, onun ədəbi orqanlarına sahib çıxması, gənc və yaşlı yazarların sosial vəziyyətini asanlaşdırmaq üçün təqaüdlər ayırması vəs., və i.

Heydər Əliyevin Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin bağlanması məsələsi ilə bağlı zamanında atdığı mütərəqqi addım onun sənət, ədəbiyyatla bağlı həyata keçirdiyi işlərin ən mötəbərlərindən sayıla bilər. Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin 1997-ci ilin okt­yab­rın­da ke­çi­ri­lən X qu­rul­ta­yın­da Heydər Əliyev bildirirdi: “Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi bu al­tı il müd­də­tin­də – ke­çən qu­rul­tay­dan in­di­yə qə­dər – çox iş gö­rüb­dür. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­ni qo­ru­yub sax­la­yıb, onun par­ça­lan­ma­sı­na, da­ğıl­ma­sı­na yol ver­mə­yib­lər. Gö­rür­sü­nüz, bu al­tı il­də bi­zim Azər­bay­ca­nın ba­şı­na nə iş­lər gə­ti­rib­lər. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi də bü­tün bu sı­naq­lar­dan, im­ta­han­lar­dan ke­çib­dir. Ona gö­rə də şəx­sən mən be­lə he­sab edi­rəm ki, bu­nu yük­sək qiy­mət­lən­mək la­zım­dır. Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nə rəh­bər­lik edən şəxs­lə­rin fəa­liy­yə­ti­ni yük­sək qiy­mət­lən­dir­mək la­zım­dır”.

Eləcə də Azər­­bay­can Ya­zı­çı­lar Bir­li­yi­nin mət­bu or­qan­la­rı olan «Ədə­biy­yat qə­ze­ti»nin, «Azər­­bay­can», «Qo­bus­tan», «Ul­duz» və «Literaturnıy Azer­baydjan»jur­nal­la­rı­nın nəş­ri­nin döv­lət tə­rə­fin­dən ma­­li­y­yə­­ləş­di­r­mə­si Ulu Öndərin ədəbiyyata verdiyi dəyərin ən alilərindəndir.Bu addım Hey­dər Əli­ye­vin çə­tin ke­çid döv­ründə,  xalqın məruz qaldığı tarixi sınaq məqamlarında mil­li ədə­­biy­­ya­tın və ədəbi prosesin in­ki­şa­fı­na gös­tər­di­yi bö­yük qay­ğı­nın əmə­li tə­za­hü­rü­dür. İkinci dəfə ha­ki­miy­yə­tə gə­lən Hey­dər Əli­ye­vin müa­sir ədə­biy­yatın inkişafı istiqamətində başladığı proseslər bir tə­rəf­dən klas­sik ədə­biy­ya­tı xalqın yaddaşına yenidən qaytarmaq niyyətinə bağ­lı idisə, di­gər tə­rəf­dən çağ­daş ədə­bi pro­se­sidirçəltmək amalından qaynaqlanırdı. Onun mad­di ça­tış­maz­lıq­lar uc­ba­tın­dan uzun fa­si­lə­lər­lə işıq üzü gö­rən, hət­ta bağ­lan­maq təh­lü­kə­si ilə üz-üzə du­ran ədə­bi or­qan­la­rın: "Azər­bay­can", "Li­te­ra­tur­nıy Azer­bay­djan", "Ul­duz", "Qo­bus­tan" jur­nal­la­rı­nın və "Ədə­biy­yat qə­ze­ti"nin öl­kə­nin döv­lət büd­cə­sin­dən ma­liy­yə­ləş­di­ril­mə­si ilə bağlı imzaladığı sərəncam da ilk növbədə, yeni düşüncənin, yeni ədəbiyyatın gəlişməsinə imkan açma niyyəti ilə bağlı idi. 

Heydər Əliyev üçün yeni ədəbiyyat, yeni düşüncə nəyi ifadə edirdi? İlk növbədə, şair və yazıçıların xalqa, yaddaşa xidmətini, tarixi keçmişə hörmətlə yanaşmasını, milli ruhun təmsilçisi olmasını, eyni zamanda dünyəvi, modern sənət prinsiplərinin mənimsənilməsini. Ümummilli lider bütün hallarda ədəbiyyatı xalqın dərdlərinin və keçdiyi tarixi yolun tərcümanı kimi görürdü və əsas missiya kimi yaradıcı şəxslərəöz dəyərlərinə sadiq olmağı aşılayırdı. Məsələn, məlumdur ki, so­vet döv­rü sü­qu­ta uğ­ra­dıq­dan son­ra həmin dövr ədə­biy­ya­tı­nı qiy­mət­lən­dir­mək, onun ta­ri­xi də­yə­ri­ni ver­mək zə­ru­rə­ti mey­da­na çıxmış­dır. Problemə münasibətdə ikili yanaşma yaranmışdı: mühafizəkar və nihilist. Ədəbi prosesdə, ədəbi qəzet və jurnalların səhifələrində bu yöndə aramsız mübahisələr gedir, diskussiyalar aparılırdı. Hey­dər Əli­yev ədəbi gündəmi izləyən biri kimi prob­le­mə mü­na­si­bət­də sa­bit el­mi də­yər­lər­dən çı­xış et­mə­yi va­cib bi­ldi: “Biz ha­mı­mız döv­rün, zə­ma­nə­nin öv­lad­la­rı ol­du­ğu­muz­dan onun ste­reo­tip­lə­rin­dən kə­na­ra çı­xa bil­mir­dik. Çıx­ma­ğa im­kan da yox idi, çün­ki o za­man ya­zı­çı da, alim də, adi adam da be­lə he­sab edir­di ki, baş­qa cür ola bil­məz. Ona gö­rə də in­di ki­min­sə dö­şü­nə döy­mə­si mə­na­sız­dır. Be­lə­lə­ri­nin öz­lə­ri də o za­man bu cür yaz­mış­lar. Bu, bi­zim ta­ri­xi­mi­zin re­al­lı­ğı­dır. Onu təh­rif et­mək ol­maz... O dövr­də ya­şa­yan və Azər­bay­ca­nın mə­də­niy­yə­ti­ni, ədə­biy­ya­tı­nı in­ki­şaf et­di­rən adam­la­ra in­di irad tut­maq ol­maz, bu, gü­nah­dır”.

Bu fi­kir­lərlə Ulu Öndər həm So­vet döv­rü Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın ob­yek­tiv nöqteyi-nəzərdən təhlilini tələb edirdi, həm də həmin illərdə yaşayıb-yaratmış şəxsiyyətlərə yüksək qədirşünas mövqedən yanaşırdı: “...əgər kim­sə 80-ci il­lə­rin axır­la­rın­da, 90-cı il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də ta­ri­xi­mi­zin bö­yük bir his­sə­si­ni cı­rıb at­maq is­tə­yir­di­sə və bə­zən on­lar bu­na na­il olur­du­sa, öz­lə­ri heç bir xid­mət et­mə­miş adam­lar xal­qa sə­da­qət­lə xid­mət et­miş in­san­la­rı ara­dan çı­xar­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar­sa, bun­lar ke­çi­ci bir şey­dir. Gör­dü­nüz ki, on­lar keç­di­lər, get­di­lər. Bu gün  Sü­ley­man Rüs­təm, Sə­məd Vur­ğun, Rə­sul Rza ki­mi bö­yük şa­ir­lə­rə, on­la­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da bu­gün­kü gü­nə uy­ğun ol­ma­yan han­sı­sa nü­ans­la­ra irad tut­maq, he­sab edi­rəm ki, mə­nə­viy­yat­sız­lıq­dır. Be­lə adam­la­rın öz­lə­ri xalq, mil­lət, öl­kə üçün heç bir şey et­mə­yib­lər. Əgər bi­zim xalq di­li ilə de­sək, on­lar nə Sə­məd Vur­ğu­nun, nə Rə­sul Rza­nın, nə də Sü­ley­man Rüs­tə­min dır­na­ğı qə­dər ola bil­məz­lər”.

  Bütün böyük,gör­kəm­li şəx­siy­yət­lər kimi, Heydər Əliyev də cə­miy­yə­tin və xal­qın tə­ka­mül pro­ses­in­də müasir ədə­biy­ya­tın ro­lu­nu və tə­si­ri­ni də­rin­dən qiy­mət­lən­dir­irdi. Məhz buna görəcari döv­rün ədə­bi pro­se­si­ni öl­kə­nin qar­şı­sın­da du­ran bö­yük ide­al­la­ra doğ­ru is­ti­qa­mət­lən­dir­ir, bu yolda olan bütün maneələri özü aradan qaldırırdı. Həm ədəbi şəxsiyyətlərlə ünsiyyət, əlaqə yaradıb onlara lazımi məsləhətlər verir, həm də potensial bədii imkanlarıxalqı dir­çəlt­mək, milli ruhu diri saxlamaq işinə sə­fər­bər et­məklə ədə­biy­yat fak­to­run­dan, ya­zı­çı ami­lin­dən dü­şü­nül­müş şə­kil­də yararlanırdı. Hər iki halda  sənətin və ona dəyər verən rəhbərin bu uğurlu birgəliyindən qazanan ədəbiyyat və Zaman idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

Professor Əlibala Məhərrəmzadə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsini təqdim edir. Uğur şərtləri barədə danışmaqda davam edirik.

Uğurdan danışırıqsa mütləq onun antonimi olan uğursuzluqdan da danışmalıyıq. Əks təqdirdə, mövzumuz tam açılmayacağından onu mənimsəməyiniz də çətinlik törədəcək.

1988-ci ildə 15 müttəfiq respublikadan ibarət olan SSRİ dövləti – dünya siyasətinin kapitalizm və sosializm adlı iki düşmən qütbünün ikincisinin lider dövləti qəfildən dağılmağa başladı. Əlbəttə, sonradan müxtəlif tezislər, arqumentlər irəli sürüləcək, SSRİ-nin son prezidenti Mixail Qorbaçovun «perestroyka» adı altında (hərfi mənası «yenidənqurma» olan bu proses, guya, tarixin ağ ləklərini aradan götürməyə, insanların ideoloji asılılığını yox etməyə, şüur və təfəkkürdə inqilab etməyə, kommunizm diktaturalı idarəetməni demokratik idarəetməylə əvəzləməyə, olduqca qapalı cəmiyyəti açıq etməyə, bütün qara pərdələri götürərək hər şeyi şəffaflaşdırmağa xidmət edirdi) məhz digər güc mərkəzi sayılan ABŞ-ın təhriki ilə quruluşu dağıtması iddia ediləcəkdi. Amma söhbətimizin mövzusu bu istiqamətdə olmadığı üçün biz sadəcə SSRİ-nin dağıdılması faktı üzərində dayanacağıq. 1988-ci ildə, hətta bəzi iddialara görə artıq 1987-ci ildən başlayaraq SSRİ-nin dağılmağa meyillilik tendensiyaları 1991-ci ildə tam olaraq öz labüd sonucunu tapdı. Bir-birinin ardınca bütün müttəfiq respublikalar, o cümlədən də mənim vətənim olan Azərbaycan öz dövlət müstəqilliklərini elan etdilər. SSRİ-nin dağılması ilə Avropa və Asiyanın xəritəsinə 15 yeni dövlət artırıldı, amma bu proses tək bir imperiyanın süqutu kimi yox, bütöv bir sistemin çökməsi kimi tarixə düşdü, Avropanın bütün sosialist ölkələri sosializm kabusundan – dolayısı Kreml asılılığından qurtuldular. Almaniya Demokratik Respublikası adlandırdığımız Şərqi Almaniyanın süqutu ilə Almaniya birləşdi, Çexoslovakiya Çexiya və Slovakiyaya parçalandı, Yuqoslaviya Federasiyasının tək bayrağı birdən-birə Serbiya, Xorvatiya, Bosniya və Hersoqovina, Makedoniya, Kosovo, Çernoqoriya kimi bir neçə bayrağa çevrildi. Beləcə Avrasiya materikinin ərazisində milyonlarla insanın yaşadığı nəhəng bir iqtisadi formasiya digəri ilə əvəzləndi, sosializm kapitalizmə təslim oldu.

Təbii ki, bəşər tarixində ən böyük kataklizmalar məhz formasiya əvəzlənmələri dövründə meydana çıxır. Bir Azərbaycan xalqı olaraq biz də bu kataklizmaların caynağına düşəsi olduq. Oturuşmuş, sabit bir dövlət, tam təminatlı güzəran sanki bizlərə özümüzü okenda etibarlı bir gəminin sərnişinləri ampluasında hiss etdirirdi, qəfildən okean lərzəyə gəldi, çaxnaşdı, gəmini atıb-tutmağa, sərnişinləri də ora-bura çırpmağa başladı.

Bu gözlənilməzlik həyatımızın hər bir sahəsinə sirayət elədi. Əlbəttə, müstəqil bir dövlətin vətəndaşı olmaq şərəfi kimi müsbət çalar gəldi həyatımıza və bu, ən vacib şərtdir. Amma formasiya dəyişkənliyinin yaratdığı konkret çətinliklər, problemlər dalğasının həmləsi qarşısında tab gətirmək də asan deyildi. Formasiya dəyişkənliyi ilk öncə həyatımıza maddi olanın mənəvi olandan daha dəyərdə olması anlayışını gətirdi, adında «kapital» sözünün əks olunduğu bir formasiyada kapitala səcdə qılmaq məcburiyyəti, şübhəsiz, mənəvi olanın ideologiya şəklində hakim olduğu bir cəmiyyətdən çıxan insanları çətinə, dolaşığa saldı. Cəmiyyət qanunları, əxlaq kodeksi, davranış normaları bir andaca bünövrəsi dağılan binalar kimi büsbütün uçub yerə gəldi. Üstəlik pulun dəyişilməsi, istiqrazların dəyərini itirməsi insanları bütün həyatları boyu yığdıqları maddiyyatdan da məhrum etdi.

İnsan adicə bir ölkədən başqa bir ölkəyə gedəndə, yaxud hansısa bir xəstəliklə bağlı qida rasionunu dəyişəndə, yaxud adicə, bir mənzildən digərinə, bir iş yerindən başqa birisinə köç edəndə uzun müddət bu yeniliyə adaptasiya oluna, alışa bilmir, onun fəsadlarını çəkir. İndisə birdən-birə milyonlarla insanın həyatı siyasi, iqtisadi, sosial, mənəvi kontekstdə büsbütün dəyişirdi. Bu da təbii ki, yeni bilik və bacarıqlar, vərdişlər, şablonlardan çıxma, çərçivələri dağıtma tələb edirdi, ən əsası da bir formasiyadan digərinə transfer dözüm, mübarizlik, kreativ düşünmə, adaptasiya bacarığı tələb edirdi. Şübhəsiz, bizlər – keçmiş sosialist düşərgəsinin sakinləri hamılıqla bu keçidi etdik, amma şəraitə uyğunlaşa bilməyib, sadəcə, «uğursuzlar qatarının» sərnişininə çevrilənlərimiz də az olmadı.

Sosiologiyada, iqtisadiyyatda belə bir termin var, «qara qu quşu». Sorbon Universitetinin məzunu olan Livan əsilli Amerika vətəndaşı, maliyyə bilicisi Nassim Tallibin gətirdiyi bu ifadə onun eyniadlı məşhur bestsellerindən götürülüb. Mənası da təqribən bu cürdür: Avstraliya kəşf olunana qədər Köhnə Dünyanın əhalisi əmin idi ki, bütün qu quşları ağdır. Onların bu qənaəti təcrübələrinə əsaslanırdı. İlk qara qu quşu ilə rastlaşma ornitoloqları bərk təəccübləndirdi. Deməzsənmiş, onların quların yalnız ağ olmaları barəsindəki qənaətləri tam yanlış imiş.

Amma bu hadisə başqa bir səbəbdən olduqca əhəmiyyətlidir. Bu hadisə, göstərdi ki, bizim aldığımız təlimlər, biliyimiz necə də dar çərçivəyə sığınıbmış. Cəmi bircə müşahidə – qu quşları ilə bağlı bu hadisə sübut etdi ki, min illərlə yaşı olan aksiomlar yanlış ola bilər. Bircə eybəcər quş hər şeyi çox rahatca alt-üst edə bildi.

Nassim Taleb öz təlimində «Qara qu quşu» anlayışına üç cür xarakteristika verir: birincisi, Qara qu quşu – anomaldır, onu heç kəs gözləmir, gəlişi heç təxəyyülə belə sığışmır; ikincisi, o, nəhəng təsiretmə gücünə malikdir; üçüncüsü – o, insan təbiətinin bizə sürpriz kimi gələn bir hadisə baş verdikdən sonra onu adiləşdirib gözlənilən və izah edilən xarakterdə bəyan etməyə məcbur etməsini özündə ehtiva edir.

Əlbəttə kitabımızın növbəti hisslərindən birində mütləq Nassim Talebin «Qara qu quşu» adlı ölməz əsərinə yenidən toxunacaq, bestsellerin oxuculara fayda verə biləcək əsas məziyyətlərindən bəhs edəcəyik. Amma indilikdə məhz onu vurğulamaq istəyirəm ki, gözlənilməyən, öncədən təxmin edilməyən, gəlişi ilə həm bütövlükdə cəmiyyətlərdə və həm də hər bir ayrıca fərddə fərqli tendensiyalara təkan verən, onları tərpədən bütün hadisələr «Qara qu quşları» adlandırıldığından, təkcə elə bu son dönəmdə biz azərbaycanlıların rastına çıxan quşların sayına diqqət etdikdə adamı soyuq tər bürüyür.

İqtisadi formasiya, onun gətirdiyi dəyişikliklər hətta ailədə və cəmiyyətdə yeni münasibətlərin formalaşması lüzumuna qədər təfəkkürümüzdə yer elədiyi halda Azərbaycanla qonşu Ermənistan arasında olan Qarabağ müharibəsi adı altında növbəti «Qu quşu» təşrif buyuraraq həyat axarımızı büsbütün pozdu. Formal olaraq 1994-cü ildə atəşkəs sazişi imzalanana qədər uzanan, amma realda hələ də davam edən, Ağdam, Cəbrayıl, Qubadlı, Füzuli, Zəngilan, Laçın, Kəlbəcər, Şuşa, Ağdərə, Xocalı, Xocavənd, Xankəndi, Əsgəran, Hadrut kimi 14 rayonun timsalında 20 faiz Azərbaycan torpaqlarının işğalı ilə nəticələnən, 30000-ə yaxın hərbçinin, 800-ə yaxın mülki şəxsin həyatını alan, 11 min nəfəri əlil edən, rəsmən 4210 nəfərin itkin düşdüyü, 724000 nəfərin məcburi köçkünə çevrildiyi bu müharibə müstəqil Azərbaycanın inkişafına çox ağır zərbələr vurdu, hər bir azərbaycanlının həyatından qapqara izlər buraxaraq keçdi.

2015-ci ildə neft gəlirlərinə hesablanmış büdcə ilə yaşayan, get-gedə çiçəklənən Azərbaycanımıza dünyada baş verən qlobal böhranın, daha çox isə geosiyasi gedişlərin təsiri ilə növbəti «Qara qu quşu» uçub gəldi. Neftin qiymətinin süni olaraq, heç bir proqnozlara gəlməyəcək dərəcədə kəskin ucuzlaşması büdcə kəsirləri yaratdı, yerli valyuta iki devolvasiya ilə dəyərini xeyli itirdi, inflyasiya, iqtisadi böhran ölkəyə zor etməyə çalışdı.

Hər bir ailənin, insanın müəyyən maddi sıxıntısı ailədə, kollektivdə insanlarla münaqişəsindən, ziddiyyətindən doğan problemi, səhhətiylə bağlı rahatsızlığı, doğma və yaxınını itirməyinin dərdi, çin olmayan arzuları ola bilər, bütün bunlar uğursuzluq narazılıqları yaradan fərdi nəsnələrdir. Amma Qara qu quşunun gətirdiyi isə ümumi nəsnələrdir ki, onlar hər bir şəxsin gündəlik həyatında özünü göstərir.

Bəhs etdiyimiz detallar cəm halda bir narazılıq, həyatdan küskünlük əmələ gətirirlər, sonucda da bu narazılıq və həyatdan küskünlük uğursuz insan anlamını formalaşdırır. Bizim qətiyyətimiz azalır, diqqətimiz yayılır, məqsədyönlülüyümüz itir, zərbələrimiz kəsərdən düşür.

Obyektiv və subyektiv səbəblər məcmusu olan uğursuzluq – kitabımızın baş mövzusu olan uğurun antonimi olaraq, əvvəldə qeyd etdiyim kimi, mütləq haqqında bəhs etməyimiz zərurətini yaradır. Arzuladığımız və planlaşdırdığımız məqsədə döğru yolda bizi büdrədən şərait, fiziki vəziyyət olan uğursuzluq barədə təbii ki, xüsusi təlimlər, hansısa düstur və aksiomlar yoxdur. Uğursuzluq – daha çox subyektin dünyagörüşündən asılı olan bir anlayışdır, bəzi adamlar üçün uğursuzluq kimi qəbul edilən bir hadisə, vəziyyət başqası üçün adi hal da ola bilər. Amma istənilən halda qarşıya qoyulan məqsədə çata bilməmək, hədəfi vura bilməmək uğursuzluq kimi qəbul edilir. Abiturient qəbul imtahanından lazımi qədər bal toplaya bilmədi, idmançı çempion ola bilmədi, müəllim attestasiyadan keçə bilmədi, şirkət rəhbəri tenderdə qalib gələ bilmədi, müəssisənin yeni məhsulu bazara girə bilmədi, gənc öz sevdiyinə qovuşa bilmədi və s. və i. – onlarca bu cür uğursuzluq misalları çəkmək olar ki, bu misallar da paritet qaydada həm subyektin özündən, həm də obyektiv reallıqdan qaynaqlanır.

Amma uğur qazanmaq düsturunda subyektin özünün uğura maksimum köklənməsi əsas yer tutur. O, özündən asılı olan, öz əlində olan hər bir şeyi qeydsiz-şərsiz eləməlidir, bunun üçün lazım olan bütün qüvvəsini, imkanlarını səfərbərliyə almağı bacarmalıdır. İdmançıların təbirincə desək, sən həyatının ən həlledici döyüşünə tam hazırlaş. Bəxt həmişə güclünün üzünə gülür. Belədə qələbə mütləq sənin olacaq!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Güneydən gələn səslər” rubrikasından seçmə şeirlərin dərcində bu dəfə Rəhim Təkinin şeirləri ilə tanış olacaqsınız. Rubrikanı Portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla aparır. 

Rəhim Təkin

 Şair, yazar, ingilis dilinin mütərcimi Rəhim Təkin adı ilə tanınan Rəhim Əsgərzadə, 1986-cı ilin may ayının 2-də Marağa şəhərində anadan olubdur. 12 yaşından ədəbiyyata olduğu marağı üzə çıxartdığında ali məktəbə qədər təhsil edib, indi isə sevgi ilə, artıq diqqət ilə ədəbi ərsələri izləyib, içindən coşan duyğuları qələmə alır.

USTA

Nə bir nə on, nə yüzü?! min gəmim batıb usta!

Gəmim batıb da şərab küplərim atıb usta!

O körpəkən də durub öz ayaqları üstə,

Bu bəxt elə ayaq üstündə də yatıb usta!

Yana-yana soyumaq birdən olsa çatladacaq,

Bu çatlaq indi gəlib çiynimə çatıb usta!

Dedim məni o gözəl qız dolandırar başına,

Dolandırıb daşımı, daş ürək atıb usta!

Onu unutmağa xatir çoxum gedibdi mənim,

Azalmağa gedirəm, day əlim batıb usta.

Bu qədər dava nədir mömin ilə dinsizdə?

O bir baxışda behişti alıb-satıb, usta.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.05.2023)

Bu gün görkəmli maarifçi şair Abbas Səhhətin doğum günüdür

Bu günə təsadüf edən bur nüçə doğum günləri var, onlara aid yazıları diqqətinizə çatdırdıq. Bu sırada daha biri, çox önəmlisi də ötən əsrin görkəmli maarifçisi və şairi Abbas Səhhətin doğum günüdür, 149-cu ildönümüdür. Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri tarixində hər şeydən öncə şair, tərcüməçi, şeir nəzəriyyəçisi və nasir kimi qalıb. Elmə, təhsilə, maarifə çağırış onun yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. Azadlığı bəşəriyyətin ən gözəl mənəvi neməti hesab edir, bütün xalqların firavanlığını və xoşbəxtliyini onların azad-hürr yaşamasında görürdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, Abbas Əliabbas oğlu Mehdizadə (Abbas Səhhət) 1874-cü ildə Şamaxıda ruhani ailəsində dünyaya göz açıb. 1900-cü ildə Tehran Universitetinin tibb fakültəsini bitirən və rus, ərəb, fars və fransız dillərini mükəmməl bilən gənc Abbas 1901-ci ildə Şamaxıya qayıdır və həkimlik etməklə yanaşı, məktəblərdə Azərbaycan dilindən dərs deyir.

İlk şeirini 1904-cü ildə “Şərqi-Rus” qəzetində dərc etdirmiş A.Səhhət sonralar da Azərbaycan dövrü mətbuatında şeir, məqalə və hekayələrlə çıxış edir. Onun şeiriyyətinin əsas mövzusu vətən idi.

Könlümün sevgili məhbubu mənim,

Vətənimdir, vətənimdir, vətənim.

Məni xəlq eyləmiş əvvəlcə xuda

Sonra vermiş vətənim nəşvü-nüma.

Vətənim verdi mənə nanü-nəmək,

Vətəni, məncə, unutmaq nə demək ?!

Anadır hər kişiyə öz vətəni,

Bəsləyib sinəsi üstündə onu

-deyən şair vətən müqəddəsliyinin tərifini yazmışdır. Şeirin hər misrasında vətən məfhumunun insan həyatı üçün nə qədər vacib olduğu isbat olunur. Əgər vətən mövzusunda yazılan bütün şeirlər bir yerə toplanılsaydı, heç şübhəsiz ki, bu şeir onların şahı olardı.

1905-ci ildə “Yeni poeziya necə olmalıdır?” adlı məqaləsi, daha sonra “Poetik nitq”, “Azadlığa mədhiyyə”, “Oyanışın səsi” şeirləri işıq üzü görür. “Yeni üslublu məktəblər” ideyasının qızğın tərəfdarı və təbliğatçısı olan Abbas Səhhət, professor Əli bəy Hüseynzadənin banisi olduğu Azərbaycan romantik ədəbiyyatı cərəyanına qoşulur.

O, Bakıda nəşr olunan bir çox jurnal və qəzetlərdə mütəmadi olaraq çıxış edir. Tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olan yazıçı Lermontov, Puşkin, Krılov, Maksim Qorki, Viktor Hüqo və digər şair və yazıçıların əsərlərini Azərbaycan dilinə çevirir.

1912-ci ildə şairin şeirlərindən ibarət “Sınıq saz” və Avropa şairlərindən tərcümə etdiyi “Qərb günəşi” adlı şeirlər toplusu işıq üzü görür. Bir qədər sonra “Əhmədin şücaəti” adlı poeması, 1916-cı ildə isə “Şair, muza və şəhərli” adında romantik poeması nəşr olunur.

Şairin yaradıcılığında Nizami, Hafiz, Sədi kimi şairlərin böyük təsiri duyulur. Türk xalqlarının ədəbiyyatları ilə də yaxından maraqlanır, xüsusilə Tofiq Fikrət yaradıcılığına rəğbət bəsləyirdi. Dövrü mətbuatdakı çıxışları arasında böyük Azərbaycan şairi, əziz dostu və məsləkdaşı Mirzə Ələkbər Sabir haqqında məqalələri xüsusi yer tutur.

Abbas Səhhət Azərbaycanda liberal burjuaziya ideyasını müdafiə edir, İslam dəyərlərindən imtinaya qəti etirazını bildirir və əsərlərində “ümummüsəlman qərbçiliyi” ideyasını dəstəkləyirdi.

Abbas Səhhət 1918-ci il iyulun 11-də Gəncədə vəfat edib.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.05.2023)