“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair, publisist, Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin eksperti Əkbər Qoşalının “Qənirsiz Qənirə” yazısını təqdim edir. Mərhum millət vəkili, ictimai xadim, xalqın sevimlisi Qənirə Paşayevanın vəfatından hamımız sarsılmışıq. Amma doğmaları və dostlarının sarsıntısı bir başqadır. O cümlədən də Əkbər bəyin! 

 

Qənirə xanım Paşayevanın vəfatının 40 günü ərəfəsindəyik...

İnanırsızmı, mən də, Qənirə xanımla ortaq dostlarımızın bir çoxu da hələ inanırıq ki, nə isə çox ciddi bir yuxu içindəyik, qəflətdəyik və deyilənlər, yazılanlar, eşitdiklərimiz, gördüklərimiz gerçəkliyi tam yansıtmır və bir qədər keçmiş Qənirə xanımdan zəng, yaxud ismarıc gələcək... Zəng və ismarıc gələcək ki, “ay qardaş, sizdəmi mənim ölümümə inandınız? İş-güc tökülüb qalıb, tez olun yığışın, mən də gəlirəm”...

Qənirə xanım kimi həyat dolu, millətə, vətənə, mədəniyyətə, Xeyirə, tərəqqiyə… xidmətdən yorul­mayan bir vəfadarın belə vaxtsız-vədəsiz gedişini qəbullanmaq doğrudan da çətindən çətindir. Ancaq gözlədiyimiz möcüzə baş vermədi – nə o, komaya düşdükdən sonra, nə də… Həkimlərini dinləyərkən məhz dua və möcüzə sözlərinin ifadə olunması da durumun kritikliyini göstərirdi, əslində. Əslində, ağlımızla qavrayırdıq – başa düşürdük ki, hər şey ola bilər, hazır olmalıyıq; amma gəl gör, könül, vicdan “hər şeyə hazır olmağı” qəbul edirdimi? Könül, vicdan ağılla “düşünmür” axı…

Və olanlar oldu…

Qənirə xanım bir kitabının adını “Məndən sonra…” qoymuşdu. Rəhmətlik elə bil bilirdi, elə bil ürəyinə dammışdı ki, həyatdan vaxtsız köçəcək – daha çox iş görmək, daha çox çalışmaq, daha çox… daha… daha… xeyirxahlıq eləmək istəyirdi, istəyirdi…

Biz əslində Qənirə xanım haqqında krçmiş zamanda danışmaq, onun adı yanında “Rəhmətlik” deməyə də öyrəncəli deyilik (hərçənd diriyə də rəhmət düşür) – özümüz öz sözümüzə diksinirik, elə bil günah işləyirik… Biz sövq-təbii ona hələ də “Günü ağ olmuş” demək istəyirik…

Mən gözümü açıb, ağlım kəsəndən atamdan, mamalarımdan (atamın bacılarından) “Fətalının itkin canı”nı eşidirdim. – Fətalı əmim II Dünya Müharibəsindən sonra məktub yazıbmış – yazıbmış ki, “növbəti məktubum çox gec gələ bilər, narahat olmayın”… Nə növbəti məktub, nə özü gəlməyincə, atam əmisi – elağsaqqalı Molla İsmayıldan istixarə xahiş edib; rəhmətlik, İsmayıl babamın istixarə edərək, dediyi sözləri dərin intizarla bölüşürdü... “Bahoo… nə yaman uzaq görünür… Gələcək, a bala, ancaq çox uzun zamandan sonra”… Bax, o sözdən tutaraq və qardaşlarının əbədi ayrılığını qətiyyən qəbullanmayaraq, heç vaxt Fətalı əmimin ölmüş ola biləcəyini qəbullanmadılar. “Fətalının goru haqqı”, “Fətalının qəbrinə and olsun”… kimi cümlələr qurmadılar, eləcə “Fətalının itkin canı” deyib durdular. – Bu, atamın və bacılarının ən kəskin andı idi… Təsəvvür edin, illər ötür, nəslin, el-obanın ən yaşlı insanları bu dünyaya gözlərini əbədi yumurdu, amma 1910-cu il doğumlu Fətalı əmimin ölmüş ola biləcəyi qəbul görmürdü… Onun canı itkiniydi…

Bunu niyə xatırladım? Mənə və ortaq dostlarımıza elə gəlir, sanki Qənirə xanım haqqında əbədi ayrılığı qəbullanaraq danışmaq, yazmaq vəfasızlıq olar… Bəli, sanki, günah işləmiş kimi olarıq… Ancaq ağılla könlün qarşıdurmasında ağıl deyən olur enində-sonunda… El necə deyir? – “Torpağın üzü soyuqdur”… Təki ürəyimiz soyumasın… Qənirə xanımın ürəyimizdəki yeri dəyişməyib – öz yerində-göyündədir…

Ruhuna alqış!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

Gənc şair Aysel Nəsirzadə yeni şeirlərininin “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında təqdimatını davam etdiririk. 

 

 

YAŞLI  ADAM

 

Hər səhər pişikləri yemləyən,

                             yaşlı adam,

Burda tək sən idin,

                    ağıllı başlı adam.

Hər səhər pəncərəm açılanda,

İlk sənin səsin gəlirdi...

Pişt... Pişt...Pişt...

Ya da kış...kış...

 

Göydələnlər insanları

                   insanlardan ayırır,

Bəlkə də insanlıqdan...

Bu qədər yad içində,

Tək sən idin doğma olan,

Ötüb keçən günlərimi xatırladan.

 

Təmiz ürəkli adam,

Hər səni görəndə

Xəyalım uçardı taxta qapılı həyətimizə. 

Heç orda qapımız da bağlı qalmazdı.

Qonşuların biri açırdı,

                    biri örtürdü...

Səssiz qalmazdı küçəmiz.

Uşaqların qəhqəhəsi,

Həyətlərdən yüksələn

             "bayağı" mahnıların səsi.

 

Bilirdin ki, yaşayırsan...

Ağlasan, səsini duyan olacaq,

Kimsə gəlib həyan olacaq.

Burda qapı qonşumu belə tanımıram.

Hərdən,

           kiməsə salam verirəm ,

Kimdənsə salam alıram.

 

Bu səhər pəncərəmi açdım,

Ac pişiklərin miyoltusu,

Qurulan çadırın xışıltısı vardı.

Bir də hıçqırıb ağlayan uşaq səsi...

Babasına ağlayırdı,

Yaşlı adamın son beşik nəvəsi...

 

 

QUM SAATI

 

Ömrümə şeir boylanır,

Kəm xoşbəxtlik misrası.

Yuxulu dəniz səhəri,

Boylanır son hecası.

 

İlk iki heca düşüb ,

Qalıb gün batımında.

Ömür süzülüb gedir,

Bitir qum saatında.

 

Həyat mənasız gəlir,

Düşünürsən keçmir vaxt .

Yel qanadlıdı illər,

Gənclikdən yoxdu soraq.

 

Göz dikilir göylərə,

Günəş çıxır, Ay batır.

Göz göyə dikilsə də

Son mənzil torpaqdadır.

 

Nə var-dövlət, nə mal-mülk?

Nəfsini tox tutana.

Əbədi heç nə yoxdur

Borcluyuq quru cana.

 

 

HƏYATA YARIYAMAĞAM…

 

Elə tutubdur tərsliyim, 

Ağlamağa ərinirəm. 

Mən yetimin fağır qızı, 

Bəxti yavər görünürəm.

 

Ruhumda bir yorğunluq var, 

Yükü ürəyimi əzib. 

Deyingənəm bu aralar,

Öz anam da məndən bezib.

 

Dua etdim, duyulmadı, 

Əlim ətəyimə düşdü. 

Günahlarım yuyulmadı, 

Ölüm gəlib, son görüşdü.

 

Ümidimin üstü yırtıq, 

Həyata yarıyamağam. 

Hamı ev sahibi olmuş,

Bu dünyaya mən qonağam.

 

 

ŞƏHİDƏ ANASI AĞLADI 

 

Nakam qalan ömürlər yığıldı üstü üstə,

Vətənə uzun ömür oldu.

“Başın sağolsun” deyənlər

 baş alıb getdi bir-bir,

Ananın təskinliyi təklənmiş qəbir oldu.

Evdə xatirə izi, əşyalar dil-dil ötdü.

Hamı ağıllı çıxdı, hamı dili öyütlü.

Dırnağı daş görməzlər misallar gətirdilər,

“Şəhidlər ölməz” deyib qışqırıq götrdülər.

Evin oğlu Elin oğlu adın aldı,

Qürururlandı hər kəs, hamı 

Xala ...bibi...

Əmi...dayı..

Ucu toxunan hər kəsin şəhid qohumu oldu.

Amma,ömrü boyunca anası yas saxladı,

Anası xatırladı,

Bir tək anası ağladı-

ŞƏHİDƏ ANASI AĞLADI.

 

 

*

 

Yalanla yanlış sözünün məsafəsi qədərdi,

Aramızdakı məsafə.

Nəzəriyyə təcrübəyə dönüncə

İsbatın etdi zaman.

Mən sənin həyatındakı yanlışam,

Sən mənim həyatımdakı yalan

 

 

GECİKMİŞ MÜKAFAT

 

Qəlbimdə dəmlənən şeir,

Süzülməyə varaq gəzir.

Saçlarımın sığalı kəm,

Əllərini daraq gəzir.

 

Eşqin qəlbimə möhürlü,

Ayrılığa, vidaya son.

Bitsin həsrətin dövranı

Ayrı qalan il-aya son.

 

Gedək səndən, məndən qopaq,

Gedək özümüzə gələk.

“Biz” olmağa niyətlənək,

Birlikdə ağlayaq, gülək

 

İkimizə bir dilək tut,

Arzularda ən başa at.

Yaradandan səbrimizə

Bu eşq gecikmiş mükafat.

 

 

*

 

Gecədir

Gündüzün dəm almış vaxtı.

Gün nə qədər yorğunluqla qaynasa, 

Gecə o qədər simsiyah,

Yer üzü zülmət,

Göy üzü ah.

Gecənin ən zülmət yerindən

Sökülməyə başlar dan.

Bu “heç vaxt ümid kəsilməz”in işərəsidir 

Öz quluna Allahdan!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Azərbaycanın mədəniyyət tarixini kifayət qədər bikirikmi? İnanın ki bilmirik. İndi əlimizə mikrofon alıb izdihamlı bir Bakı küçəsində “Əbdülqadir Marağayi kimdir” sualı ilə 100 respondenti dindirsək, inanın ki, ən yaxşı halda onlardan 5-6-sı Güney Azərbaycandakı Marağa şəhərinin adını eşitdiklərinindən, “nəsə tanış gəlir” söyləyəcəklər. Vəssalam. 

 

Bəs kimdir o? 

XIV–XV əsrlərin görkəmli Azərbaycan alimi, musiqiçisi, müğənnisi, şairi, xəttatıdır Əbdülqadir Marağayi. Onun barəsində yazımın sonunda geniş bəhs edəcəm. İndilikdə isə qeyd edim ki, bu gün Beynəlxalq Muğam Mərkəzində Marağayinin 670 illiyinə həsr olunmuş tədbir keçiriləcək.

Tədbiri Beynəlxalq Muğam Mərkəzi Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyi ilə birgə təşkil edilir.

Tədbirdə Əməkdar incəsənət xadimi, AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun Azərbaycan musiqi tarixi və nəzəriyyəsi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Sürəya Ağayeva Ə.Marağayinin yaradıcılığı mövzusunda məruzə ilə çıxış etdikdən sonra Qədim Musiqi Alətləri Ansamblının (bədii rəhbər Xalq artisti Munis Şərifov) konsert proqramı təqdim olunacaq.

Konsertə giriş sərbəstdir.

İndi isə keçək əsas məsələyə, təqdimata. Əbdülqadir Marağayini tanımaq hər bir azərbaycanlınln borcudur. 

Bəllidir ki, musiqi Azərbaycan xalqının həyatının bütün sahələrində həmişə xüsusi yer tutub. Görünür, elə buna görə də orta əsrlərdə bütün Şərq musiqisinin nəzəriyyə və təcrübi məsələlərini əhatə etmiş Səfiəddin Urməvi və Əbdülqədir Marağayi kimi iki korifey məhz Azərbaycandan çıxıb. 

Əbdülqədir ibn Qeybi əl-Hafiz Əl-Marağayi XIV əsrin ortalarında Azərbaycanın məşhur elm və mədəniyyət mərkəzlərindən sayılan Marağa şəhərində anadan olub.

Orta əsrlərin bir çox digər alimləri kimi Marağayi də hərtərəfli təhsil almışdı. O, şərq musiqi nəzəriyyəsini dərindən mənimsəmiş, gözəl xanəndə, musiqiçi, bəstəkar, rəssam – xəttat və şair olmuşdur. Marağayi öz şerlərini Azərbaycan türkcəsi, fars və ərəb dillərində yazıb. Marağayi özünün yazdığı kimi, şeirlərinin əksər qismini Azərbaycanda geniş yayılmış segah, nəva və üşşaq muğamlarına uyğun vəznlərdə qələmə alıb.

Onun atası Mövlana Qeybi tanınmış musiqiçi idi. Əbdülqədir özünün "Ma-qasid əl-Əlhan" adlı əsərində bu barədə yazır:

"Mənim atam Qeybi müxtəlif elmlərdə və xüsusilə də musiqidə çox qabağa getmişdi. O, mənim təhsilim üçün, xüsusən də musiqi elmini öyrənməyim üçün çox iş görmüşdür."

Onun oğlanları və nəvələri də tanınmış musiqiçilər olub. Əbdülqədir Marağayinin kiçik oğlu Əbdüləzizin musiqi nəzəriyyəsinə dair "Niqavət ül-ədvar" əsəri hazırda "Nuri Osmaniyyə" kitabxanasında saxlanmaqdadır. Onun nəvəsi Məhəmmədin "Ma-qasid ül-ədvar" əsəri də həmin kitabxanadadır.

Əbdülqədir dörd yaşında ikən Quranı əzbərləyir, on yaşında musiqi elminin əsaslarını mənimsəyir, qrammatika, ritorika və üslubiyyatı öyrənir və artıq onu da atası ilə birlikdə alim və şeyxlərin məclislərinə dəvət etməyə başlayırlar. O, məclislərdə Quran ayələrini avazla oxuyur və mürəkkəb musiqi əsərləri ifa edirdi.

O, eyni zamanda musiqi təhsilini artırır və Şərqin bir çox musiqi alimlərinin musiqi nəzəriyyəsinə həsr edilmiş əsərlərini öyrənir. Musiqiçilər arasında o, nəzəriyyə üzrə nüfuz sahibi kimi məşhurlaşır. Tezliklə onun şöhrəti öz şəhərinin hüdudlarını aşır və Əbdülqadiri Təbrizə - sultan sarayına məclislərə çağırırlar. Həmin məclislərdə dövrün ən tanınmış müğənni və şairləri, ifaçıları heç də zəif şair və musiqiçi olmayan sultan Üveys Cəlairin başına yığışırdılar. O da gənc musiqişünasın şöhrətini daha da artıran bir fərman da verir. Fərmanda Əbdülqədiri "dövrün yeganəsi, musiqidə tayı-bərabəri olmayan" adlandırır.

Sultan Üveysin vəfatından sonra da Əbdülqədir onun oğlu Sultan Hüseynin sarayında qalmaqda davam edir. Sultan Hüseyn sənətkara atasından da artıq hörmət-izzət göstərir.

1377-ci ildə Marağayi "Əlhani-siqanə" (Otuz nəğmə) adlı əsərini yazır. Bu əsər onun həyatında baş vermiş bir epizodla bağlı idi. Saray məclislərinin birində Sultan Hüseyni Marağayiyə təklif edir ki, Ramazan ayının hər gününə bir musiqi əsəri həsr etsin. Marağayi razılaşır. Bu vaxt məclisdə iştirak edən məşhur Azərbaycan musiqiçisi, onun gələcək qaynatası Rizvanşah Təbrizi  100.000 qızıl dinardan mərc gəlir və şərt qoyur: hər dəfə musiqi yazılan gündən ancaq bir gün qabaq onun muğamı, ritmi, quruluşu və sözləri onlar tərəfindən müəyyənləşdiriləcək. Şeirlər məclisin görkəmli şairləri tərəfindən ərəb və fars dillərində yazılır. Sultan Hüseyn də bir şeir yazır və Marağayidən bu şerə Hüseyni ladında musiqi bəstələməyi xahiş edir. Marağayi olduqca sərt çərçivə daxilində işləməyə məcbur olsa da, şərti yerinə yetirir və vaxtında 30 nəğməni hazır edir.

Onun istedadına heyran qalan Rizvanşah Təbrizi Marağayiyə nəinki uduzduğu pulları göndərir, həmçinin qızını da ona ərə verir.

Marağayi Sultan Hüseynə “Bahar ritmi" adlı bir əsər də həsr edir. Bu əsər onlar Təbrizdəki saray bağçasında gəzərkən bədahətən yaranır. 

1380-ci ildə hakimiyyətə gələn Azərbaycanın yeni sultanı Əhməd ibn Üveys də alim-musiqiçinin istedadını layiqincə qiymətləndirir. Marağayi onun şərəfinə otuz ayrıca bölmədən ibarət "Dövri-şahi" adlı bir əsər yazır.

Teymurun Azərbaycana gəlişindən sonra bir çox incəsənət xadimləri Səmərqəndə aparılır. 1397-ci ildə Teymurun çıxardığı edam cəzasından canını qurtaran Marağayi də bunların siyahısına düşür. Elə həmin ildə Teymur özünün fərmanı ilə başıbəlalı alimi "bütün musiqi bilicilərinin padşahı" adlandırır. 

1399-cu ildə Əbdülqədir Təbrizə, Teymurun oğlu Miranşahın sarayına qaytarılır. Lakin doğma şəhərin havası ilə nəfəs almaq səadəti uzun çəkmir. İkicə ildən sonra Teymur onu yenə ölüm cəzasına məhkum edir, bu dəfə artıq ona xəyanət etmiş oğlu Miranşahın yaxın adamı kimi. Ancaq yenə də Marağayi edam olunmaqdan canını qurtara bilir. Əgər birinci dəfə onu Qibleyi-aləmə türkcə müraciəti xilas etmişdisə, bu dəfə sənətkar, Teymurun qəzəbini səngitmək üçün Qurandan bir surəni ustalıqla oxuyur. Və yenidən Səmərqəndə, Teymurun sarayına aparılır.

Marağayi Səmərqənddə də yaradıcılığından qalmır, yeni-yeni musiqi əsərləri və musiqişünaslıq risalələri yazır. Onun "Kənz əl-əlhan" ("Melodiyalar xəzinəsi") risaləsindəki melodiyalar Urməvinin hərfi-ədədi sistemi ilə verilmişdi. Burada hərflər səslərin yüksəkliyini, rəqəmlər uzunluğunu göstərir, ladın və vəznin adı isə melodiyanın ritm və quruluşunu bildirirdi.

İngilis musiqişünası C. Fermer bu risaləni təhlil edərək, yazır ki, Marağayinin yaratdığı bir çox melodiyalar indiyəcən türklər arasında "Giyar", yaxud da "Kiyar"adı ilə yaşamaqdadır.

Marağayi "Came əl-əlhan" ("Melodiyalar məcmusu") adlı nəzəri əsərini 1405-ci ildə yazmağa başlayır və 1413-cü ildə başa çatdırır. Daha sonra o, "Məqasid əl-əlhan" ("Melodiyaların məqsədi"), "Lahiyyə" ("Musiqi"), "Şərh əl-ədvar" ("Dövrələrə şərhlər") və "Fəvaid-i əşərə" ("On fayda") adlı əsərlərini qələmə alır. Onun sonuncu əsərləri yüksək mürəkkəblik dərəcəsi ilə fərqləndiyindən, peşəkar musiqiçilər, hazırlıqlı nəzəriyyəçi və ifaçılar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Ella  Zonisin sözlərinə görə, "Came əl-əlhan"da ilk dəfə olaraq, fars musiqisinin geniş not yazısı verilib.

Marağayinin əsərlərində muğam nəzəriyyəsinə və o dövrün şifahi musiqi ənənəsinin digər janr və formalarına geniş yer ayrılıb. Muğamlar haqqında o yazır:

"Muğamın səsləri səslənmənin gözəlliyi və incəliyi prinsipinə əsaslanır. Bunların sayı səkkizə, yaxud ona çatır."

Daha sonra deyilir:

"Türklər Üşşaq, Nıva, Busalik muğamlarına üstünlük verirlər, ancaq qalan muğamlar da onların yaradıcılığına daxildir."

Bu sözlərdən aydın olur ki, muğam termini altında o, müxtəlif musiqi əsərlərinin əsasını təşkil edən başlıca ladlardan birini nəzərdə tutur.

Marağayi öz musiqi risalələrininin əksər qismini fars dili və Azərbaycan türkcəsinə yazdığı şeirlərlə tamamlayır. Azərbaycan türkcəsində yazdığı şeirlərindən birində Marağayi öz həyatından gətirdiyi epizodu təsvir edir: bir dəfə o, ağır xəstələnir və yatağının başına yığışmış ən yaxşı həkimlər belə sənətkara kömək eləyə bilmirlər. Onda udu əlinə alıb, oxumağa başlayır: "Ey həkimlər, əgər Əbdülqədir öz çarəsini udda taparsa, təəccüblənməyin. Çünki o, musiqini özü üçün ən yaxşı dərman bilir."

Marağayi türk xalqlarının musiqisinə, xüsusilə aşıq musiqisinə böyük diqqət yetirir. O öz əsərlərində doqquz əsas türk ladını və bütün şərq xalqları üçün ümumi olmaqla türk musiqisində daha çox işlənən ladları müəyyənləşdirib ayırır (Üşşaq, Nəva, Busalik, Nehoft, Bayatı-Novruz). Marağayi yazır ki, həmin türk ladlarından monqol musiqiçiləri də istifadə etmişlər.

Marağayi öz əsərlərində o zaman mövcud olmuş və müxtəlif musiqi risalələrində təsvirini tapmış alətlər barədə də maraqlı məlumatlar verir. Simli alətlərdən kamança, hicaq, ney-tənbur, rübab, rüdhani və s., nəfəs alətlərindən ağ ney, qara ney, balaban, zurna və başqaları onun əsərlərində təsvir olunur. Maraqlıdır ki, onun təsvir etdiyi alətlərdən biri Təbriz-Şirvan tənburu adlanır. Elə buradaca Marağayi başqa bir tənburun-türk-monqol tənburunun da təsvirini verir ki, bu da hələ o zamanlar Təbriz və Şamaxı musiqi mədəniyyətindəki oxşar və fərqli cəhətləri aşkarlayır.

Marağayi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində musiqi elminin inkişafında böyük rol oynamışdır. Musiqişünaslıq elminin bu iki azərbaycanlı dühasının- Səfiəddin Urmavi və Əbdülqədir Marağayinin əsərləri, demək olar ki, orta əsrlərdə yaranmış bütün musiqi risalələrinin (XV əsrdə Əl-Ləzin, yenə XV əsrdə Əbdürrəhman Cami, XVI əsrdə Mahmud Çələbi, XVII əsrdə Dərviş Əli və s.) əsasında durmuşdur.

Marağayi ömrünün son illərini Heratda keçirib. O, 1436-cı ildə burada vəfat etmiş və buradaca dəfn olunmuşdur.

Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Rəhim Təkinin  şeirlərini təqdim edir. 

 

Şair, yazar, ingilis dilinin mütərcimi Rəhim Təkin adı ilə tanınan Rəhim Əsgərzadə, 1986-cı ilin may ayının 2-də Marağa  şəhərində anadan olubdur. 12 yaşından ədəbiyyata olduğu marağı üzə çıxıb, ali məktəb təhsili alıb, indi isə sevgi ilə, diqqət ilə içindən coşan duyğuları qələmə alır.

 

 

USTA

 

Nə bir nə on, nə yüzü?! min gəmim batıb usta!

Gəmim batıb da şərab küplərim atıb usta!

 

O körpəkən də durub öz ayaqları üstə,

Bu bəxt elə ayaq üstündə də yatıb usta!

 

Yana-yana soyumaq birdən olsa çatladacaq,

Bu çatlaq indi gəlib çiynimə çatıb usta!

 

Dedim məni o gözəl qız dolandırar başına,

Dolandırıb daşımı, daş ürək atıb usta!

 

Onu unutmağa xatir çoxum gedibdi mənim,

Azalmağa gedirəm, day əlim batıb usta.

 

Bu qədər dava nədir mömin ilə dinsizdə?

O bir baxışda behişti alıb-satıb, usta.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

İntiqam Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Çağdaş özbək ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan yazarlardan biri də Xasiyyət Rüstəmdir. Azərbaycanla Özbəkistan arasında qardaşlığın get-gedə möhkəmlədiyi, eləcə də mədəni əlaqələrin yüksəldiyi bir dönəmdə oxucularımıza Xasiyyət Rüstəmin öz yaradıcılığı, Azərbaycana münasibəti barədə bəzi fikirlərini çatdıracağıq.

 

 

AZƏRBAYCANA SƏFƏRİ BARƏDƏ

Ötən illərdə Azərbaycana səfərlərim o qədər yaxşı keçib ki, o günləri heç yaşamadım doğrusu. Gözəlim Bakını gəzməyim, Sumqayıtda Əli Kərim adına Poeziya evində, ondan sonra Gədəbəydə keçən təqdimatlarım və mənim yaşadığım günlər heç xatirələrimdən çıxmaz, bir ömür, bu dəqiqdir. Mən o qədər gözəl insanları gördüm ki, Gədəbəydə, bu cür insanlar, bu cür evlər, bu cür  yollar, belə, asiman… Hamısı üçün darıxmışdım sanki. Amma heç fərqində olmamışam. Görən kimi çox içdən xoşbəxt oldum. Çox gözəl günlər yaşadım. O qədər gözəl günlər ki, bunu sözlə ifadə edə bilmirəm.

 O ki qaldı Şuşaya, mən Şuşanı başqa cür təsəvvür edirdim desəm yalan olardı, başqa cür təsəvvür etməmişdim. Şuşanı elə Şuşa kimi təsəvvür etmişdim. Şuşaya sözün əsl mənasında heyran qaldım. Mən həyatımda ilk dəfə gördüm Şuşanı. Lakin, mənim xəyalımda da Şuşa elə olduğu kimi idi. Ağaclarından otlarına qədər tanıyırdım Şuşanı. Heyran qaldım, çox həyəcanlandım. Xurşidbanı Natəvanın və digər şəxsiyyətlərin güllələnmiş heykəllərini gördüm, ermənilər tərəfindən dağıdılmış  muzeyləri gördüm. Çox üzüldüm. Mədəniyyətə atılmış daş Kəbəyə atılmış daş kimidir. Heykəllərdəki güllə yerlərini gördüyümdə ürəyim ağrıdı. Sanki, o güllələri mənə atmışdılar.

 

 

AZƏRBAYCANLILAR BARƏDƏ

“44 gün” adlı kitabım Azərbaycanda təqdim olunanda nəyi gördüm? Onu gördüm ki, insanlar vətənlərini necə sevirlər. Bunu anlamaq mümkün idi. Onların gözlərindən tutmuş geyimlərinə qədər  bu haqda danışırdı. Mən bunu çox gözəl hiss etdim, anladım ki, Azərbaycanda vətənini sevməyən insan yoxdu. Hər kəs öz vətənini sevir, doğrudur. Amma bunu göstərmək də asan deyil. Azərbaycanlılar bunu bacarır.

 

“44 GÜN” KİTABI BARƏDƏ

 Bilirsinizmi, 44 günlük müharibə içində bir başqa günlər yaşadıq. Mənim evimdə uşaqlarım, ailəm, anam, çevrəmdəkilər bir başqa cür keçirdilər bu günləri. Mənim anam bacıma deyirdi ki, bacından soruş, Azərbaycanda vəziyyət necədir? Bacım deyib, internetdə oxudum vəziyyət bir az yaxşıdır. Anam deyib, sən internetə inanma, sən bacından soruş. Anam üçün mən Azərbaycan kimi idim o günlərdə. Bu kitab çox az vaxtda yazıldığı üçün kitab halında hazırlamaq, çap etmək, qısa vaxtda necə oldu, bilmirəm. Bunu kitabın oxucuları bilir. Amma bu kitab mənim tərəfimdən məcburiyyətdən yazılmadı, məni heç kim məcbur etmədi ki, yazam. Bu yazıları yazdıqdan sonra  baxdım ki, bu yazılarda qısa zamanda mənim ailəm və çevrəmdəkilərin düşüncəsi, hissləri, şəxsi keyfiyyətləri, bir növ, əks olunub. İnsan içindəki duyğuları, hissləri kağıza yaza bilirsə, bu onun üçün mühüm bir şey kimi görünür. Bu mənim üçün zəruri idi. Bu hisslər keçdikdən sonra bir əhəmiyyəti qalmır. Amma kağıza yazdıqların o ankı hissləri əbədiləşdirir. Mənim gündəlik yazmaq kimi bir adətim var, hər gün yazmalıyam onu. Bir dəfə gözdən keçirəndə gündəliyimi, o günləri bir daha gözümdə canlandırdım. Ondan sonra düşündüm ki, özüm üçün, Azərbaycan xalqı üçün kitab şəklində bir xatirə olsun.

 

ÖZBƏKİSTAN-AZƏRBAYCAN ƏLAQƏLƏRİ BARƏDƏ

Ədəbi əlaqələr əvvəlkindən xeyli yaxşıdır. Bilmirəm biz yaxşı etdik bunu, yoxsa başqa bir səbəbi var, amma əvvəllər çox pis idi. Mən bilirdim. Misal üçün, bizim oxucularımız, övladlarımız, ədəbiyyat adamlarımız Azərbaycandakı Əkbər Qoşalını da, İntiqam Yaşarı da, Ümid Nəccarini də bilməzdi, tanımazdı. Allaha şükür “Kitab dünyası” qəzetində biz xeyli Azərbaycan müəllifini çap etdik, bunlardan Rüstəm Behrudi, Rəsmiyyə Sabir, Təranə Turan və s.  - çox adları saymaq olar. İndi hər kəs onları tanıyır. Əvvəllər tanımırdılar, təsəvvürləri yox idi. Azərbaycanlı şair və yazarlar haqqında təəssüratları var artıq bizim oxucuların. Əvvəllər yox idi. Çünki yayımlanmırdı.  Məsəlçün, mənim onların nə yazdıqları haqqında məlumatım yox idi. Mən görmürdüm.Sadəcə bir neçə nəfər vardı: Sabir Rüstəmxanlı, Anar, Elçin. Belə böyük yazarların da qısa-qısa yazıları, zaman-zaman çap olunurdu. Amma indiki nəsil haqqında, indiki nəsil şair- yazarlar haqqında məlumat yox idi. Şükür, indi bir başqa durumdur.

 

“KİTAB DÜNYASI” QƏZETİ BARƏDƏ

Bizdə “Kitab dünyası” qəzeti heyəti mənə deyir,  siz Azərbaycanlıları çox yayımlayırsınız. Mən də deyirəm ki, bəli, ədəbiyyatın nə dili var nə milliyəti. Mənim üçün bu belədir. Bir yazıçının, şairin, milliyətindən daha əsas onun əsəridir. Mən buna diqqət edirəm. Çünki mənim qəzetimin  oxucusu əsəri oxuyur, şair-yazıçının həyatı və ya məmləkəti haqqında məlumatı deyil. Ona görə mən oxucularıma yaxşı nümunələr təqdim etmək istəyirəm. Biz “Kitab dünyası” qəzetini ayda iki dəfə çap etdiririk, bir növ oxucularımızı qonaq edirik. Bilirsiniz necədir?! Qonaq qəbul edəndə istəyirsiniz ki, ən yaxşısını ona təqdim edəsiniz. Biz də elə edirik, yaxşısını təqdim etmək istəyirik. Bu istər italyan olsun, istər vyetnamlı, istər azərbaycanlı, fərq etmir. Əsas odur ki, gözəl bir əsər ortaya qoysun.

 

ÖZBƏKİSTANDAN AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI NECƏ GÖRÜNÜR?

Sizin çox yaxşı ədəbiyyatınız var. Dilinizdə şeirlərinizin çox gözəl ahəngi var, bir musiqi kimidir. Sizin ədəbiyyatda şeirlər öz musiqiləri ilə yaranır sanki. Bu sadəcə Fars ədəbiyyatında və sizlərdə var, başqa heç yerdə yoxdur. Mən daim deyəcəm bunu. Ahənglər sizdə və fars, taciklərdə var. Mahnının musiqisi olduğu kimi, sizin də şeirlərinizin musiqisi var. Ona görə qulağa çox xoş gəlir, xitab edir.

Mən gəncliyimdə Maqsud Şeyxzadədən oxuyanda elə bilirdim özbəkdir, azərbaycanlı olduğunu bilmirdim. Bilmirəm niyə belə idi o zaman. Elə ki, universitetə başladım, onda bildim və şok oldum. O qədər çox tanınırdı ki bizdə. Azərbaycanlılardan bizə, Özbəkistana, gedib- gələn çoxdur. Misal üçün, Xəlil Rza Ulutürk,  Rəsul Rza. Bəxtiyar Vahabzadəni çox sevirəm. Azərbaycanca oxusam belə çox yaxşı anlayıram onları. Keçmişdən qalma bir kitabı var məndə Bəxtiyar Vahabzadənin, tədbirlərin birində birinin əlində gördüm və o kitabı mənə verərsinizmi dedim. Əlbəttə verdi. Mən oxuduqca gördüm ki, Özbək türkcəsinə çox yaxındı Azərbaycan türkcəsi. Bilmirəm, bəlkə əvvəllər də belə olub,yoxsa sonra sivilizasiya belə edib. İndiki dövrdə bizdə tərcüməçi problemi var, bu məhdudiyyəti aradan qaldırsaydılar yaxşı olardı. Çünki tərcümə çox şeyləri həll edə bilir. Şeirdə tərcümə məsələsi xüsusən çox vacibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Xalq yazıçısı, Akademik Kamal Abdullanın yazıçı Varisin yeni çıxmış “Qızıl cib saatı” romanı barədə yazdığı resenziyasını diqqətinizə çatdırır. Xatırladaq ki, roman 1893-1993-cü illər ərzində Konstantinopoldan (İstanbuldan) tutmuş Qarabağa qədər erməni məsələsini Britaniya arxivinə və Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Fövqəladə İstintaq Komissiyasının arxiv materiallarına istinadən çözür.

 

Postmodern estetikada Umerto Ekonun ortaya qoyduğu belə bir sual var: Aristotel və ya Herodot niyə şair deyil, amma Homer, Vergili şairdir. Halbuki hər biri öz yazdıqlarını bir ədəbi, əbədi mətn kimi yaradıblar. Bəzi müasir ədəbi mətnlərdə biz bir zamanlar bir-birindən ayrılmış tarix və ədəbiyyatın sintezini müşahidə edirik. Hətta burada sərhədlərin hiss edilməyəcək dərəcədə itməsi halları da olur. Demək ki, önəmli olan əlahəzrət mətndir, yerdə qalan təfərrüatdır.

Varisin oxuduğum “Qızıl cib saatı” romanı yuxarıda dediyim məsələlər baxımından olduqca maraqlıdır. Roman bir-birinə paralel addımlayan iki süjetdən ibarətdir. Birinci sujet əri Qarabağ döyüşlərində şəhid olan, atasının qisasını almaq üçün 17 yaşında müharibəyə gedən və əsir düşən oğlunun intizarında əriyən və bu intizarın bitməsi naminə evində gənc ermənini əsir saxlayan, ona öz balası kimi qayğı göstərən ananın hisslərinin dramını detallı şəkildə bizə anladır. İkinci süjet isə daha çox gündəlik xarakterli olub İstanbul ermənisinin 1918-ci ilin mart ayında ermənilərin Azərbaycanda törətdiyi soyqırımı öz gözüylə görüb qələmə almasından, erməni vəhşiliyinin erməninin öz dili ilə tarixi faktlarla, tarixi şəxslərin adları ilə ifşasından bəhs edir.

Romanda müəllifin çox yaxşı nağılçı olması aydın şəkildə hiss edilir. Roman insan taleyinin məhrumiyyətlərindən detallı şəkildə bəhs etdiyindən birnəfəsə oxunur. Oxucu sanki baş verən prosesin hansı nəticə ilə bitəcəyi üçün darıxır. Həm də Əsli ananın əzablarının tez bitməsini istədiyindən romanı da tez oxuyub bitirmək istəyir.

Roman ermənilərin yüz il öncə Bakıda törətdikləri azərbaycanlı qırğınlarına tutulan güzgü, həmçinin hazırda da davam edən Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli üçün aparılan informasiya savaşında çox yaxşı silahdır. Romanda təsvir edilən ana obrazı bütün Azərbaycan analarının ümumiləşmiş insanpərvər obrazıdır. Bu obraz əksər hallarda heç bir ədəbi-bədii bənzətmələrlə deyil, sadəcə, onun əməllərinin təsviri ilə ədəbi qəhrəmana çevrilir.

Roman Azərbaycanın haqq səsini dünyaya çatdırılması işinə yardımçı olacaq deyə onun müxtəlif dillərə tərcümə edilərək xarici ölkələrdə yayılması çox yaxşı olardı. Bu işdə ədəbiyyatın gücü digər güclərdən daha təsirlidir.

Mən belə bir romanın ərsəyə gəlməsi münasibətilə Varisi təbrik edirəm, “Qızıl cib saatı” romanına gözəl ədəbi tale arzulayıram.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində yaşı 35-ədək olan şairlərin şeirlərinin dərcini davam etdiririk. Bu gün növbə Gülay Tahirlinindir.

 

 

Gülay TAHİRLİ

 

 

ÖZAY ÜÇÜN

 

Oğlum, bizim də küçələrdən

Gülümsəyən adamlar keçəcək.

Sallanan qaşqabaqlar

Quşların lələyinə ilişib buralardan köçəcək.

 

Yer günəşin ətrafında fırlanan kimi,

Bir də görəcəksən hansısa baba

Tutub hansısa nənənin əlindən,

Elə dolana-dolana rəqs edir.

 

Bu şəhərdə təbəssümlər çıxacaq taxta,

Sıxışdıracaq iki dodağı

Bir-birinə yapışdıran, büzüşdürən

Nə varsa!

 

Yaşamağı öyrədən məktəblər açılacaq.

Ən yüksək maaşı şükran dərsi

deyən müəllimlər alacaqlar.

 

Oğlum, bu şəhərdə adamlarla

Pişiklər dost olacaqlar.

İtlər insanların sevgisindən məst olacaqlar.

Əl-ələ tutub gülləni atacaqlar

Mərhəmətsizliyin yuvasına.

 

Ay mənim qaraqaş, qaragöz balam,

Ay kirpikləri uzunum!

Bu şəhərdə atalar gecə rahat yatacaqlar,

Yorğanın altında qısılıb

Qollarını alınlarına, əllərini ürəklərinə qoymadan.

Alınlarını köynəyin qollarına silə-silə,

Şalvarların ciblərini yoxlamadan...

 

Qaça-qaça keçməyəcəklər

Adamlar ağacların yanından,

Görüb keçəcəklər,

Duyub keçəcəklər.

Sanma, ağacları yenə kəsəcəklər.

Bu şəhərdə binalar

Utanacaq ağacların yerində durmağa.

 

Ay mənim qaraqaş, qaragöz balam,

Ay kirpikləri uzunum!

Gec oldu daha, gəl yataq.

Lay-lay... Lay-lay...

Ay mənim qaraqaş, qaragöz balam,

Ay kirpikləri uzunum!

 

 

***

 

Səni sevirəm!
Ey həmişə günəşə açılan pəncərəm!
Gözləri dənizlərdən dalğalı,
Ey əlləri Tanrı sığalı,
Qolları yuvam adam!

Biz yuva qurmağı leyləklərdən öyrənmişik,
Ordan-burdan çör-çöp yığıb,
Dimdiklərində gətirib yuva qururlar
İşıq dirəklərinin ta başında.
Bizim çör-çöpümüzün
Arxasınca küləklər düşüb,
Vüsalı ələyən ələklər düşüb.
Neçə dəfə çör-çöpümüz
Əlimizdən sürüşüb,
Tutmuşuq bir-birimizdən, qalxmışıq yenə.

Səni sevirəm!
Mənə eşqi öyrədən adam –
Müəllimlərin ən böyüyü!
Mən bu məktəbə gələndə
Qısqanclığımı evdə qoyub gəlmişəm,
Azadlıq gətirmişəm əllərimdə gül yerinə.

Özümlə barışıq olduğum tək yer
Kirpiklərinin arasıdır.
Mən məni səndə sevdim,
Mən məni səndə bildim.

Yanılır Dekart, düşünmək nədir?!
Hiss edirəmsə, varam!
Düşünməkdən o tərəfə bir yer var e,
Bax ordayam,
Ordayam.

Səni sevirəm!
İşdir, qəzadır, birdən bitsə hər şey,
Ayrılıqda belə açılar qollarımız, bilirəm!

Səni sevirəm!
Səni yalınayaq,
Səni yalınruh sevirəm!

 

 

***

 

Torpağın çat-çatdır, Vətən!
Görürəm – bağrın yarılır...
O torpaq altında nə qədər toxum cücərmədən ölür.
Nə qədər ağacın kökü var, gövdəsi yox...
O torpağın üstündə
Adamların ürəyi var, sevdası yox...

Mən ən çox sənə bənzəyirəm, Vətən!
Ürəyim sənin kimi parçalanıb.
Xəritən kimi kiçilmişəm,
Zərrə-zərrə biçilmişəm,
Nə qədər idim,
Nə qədər olmuşam, Vətən!

Xəbərin varmı Güneyindən?
Mənim də solumdan xəbərim yoxdur.
Ən çox sevdiyimiz,
Ən çox ağrıyan yanımız,
Mənim solum – sənin Güneyin.

Hərdən Kür kimi hiss edirəm özümü,
Azalıram, azalıram...
Mən – çölün düzündə,
Adamlar cəhənnəm,
Tanrının unutduğu ağac – sozalıram...

Ən çox torpağına bənzəyirmiş adam.
Minillik yaralarını əlimdə sıxsam, sıxsam...
Ürəyim soyuyarmı, görən?
Sən xoşbəxt olsaydın, axı mən də...
Mən də, bəlkə...

Deyirəm, başımı qoyum Xəzərə,
Göy üzündən Tanrını çağırım,
Gəlsə,
Qağayılar imkan versə,
Ona çox yox, bir-iki kəlmə söz deyəcəyəm...

Darıxma, Vətən, darıxma.
O quşlar ki, var.
Təbrizindən dən gətirib
Bakında əkən quşlar.
Onlara baxıb deyirəm ki,
Ümid var.

 

 

***

 

Bir dibçək gülümüz vardı,
Atam baxıb sevincək deyərdi ki,
Gülün tavanı dəlib keçməyinə az qalıb.
Doğrudan da, az qalmışdı.
Sonra atam gözlərini bir anda birdəfəlik yumdu.
Gülsə yavaş-yavaş qurudu...
Yox, suyunu tökdük, torpağını yumşaltdıq,
Gedib-gəlib əzizlədik,
Olmadı...
Atam öldü,
Gül də öldü...
O gülün gücündən istəyirəm hərdən,
"Olmaq, ya da olmamaq: budur bütün məsələ".

O gülün qolları yox idi ki,
Tutub yaşama həbs etsinlər,
Qanadı içində, sözü içində,
Sevgisi içində, közü içində.
Dünya həm də o gülündü,
İtin, pişiyin, çiçəyin, böcəyin...
Amma elə bil Tanrı
Olmaq və olmamaq arasındakı
O böyük boşluğu, sadəcə, insan üçün yaradıb.
Bu dünyada insana özəl bircə yer var:
Olmaq və olmamaq arasındakı o boşluq –
Hamının kəşf etdiyi,
Heç kimin adını qoymadığı...

 

***

 

“Evim” dediyim adam çölə atdı məni,

Bir quru canımı götürüb çıxdım,

Nəyim varsa, orada da qaldı.

 

Eşqi ürəyimə əsa etmişəm,

Ona görə ölmədim, yaşayıram.

Ey çarmıx adam,

Mən niyə səni özümə İsa etmişəm?!

Qaldırmışam əllərimi,

Nə zaman istəsən, gəl!

İsa da olsan, çarmıx da olsan, gəl.

 

Onu da bil ki,

Daha sənin bağçanda açan deyiləm.

Yox, yox, o adam deyiləm.

Özüm çöl olandan sonra

Daha “Evim” demərəm sənə.

 

Evlər uçur.

Evlər uçur...

Evlər uçur!

Ağaclar yaşayır, nəfəs olur,

Quruyur, kötük olur,

Ölür, soba olur.

 

Nə böyük günah imiş

Eşqi evə qapamaq.

Eşqin məkanı çöllərdir.

Eşqin dostu ağaclardır, adamlar yox.

 

 

***

 

O ki sənin alnından yox,
Gözlərinin kənarından salardı yollarını.
Sevməzdi paralel xətlər qalağını,
Onunku yarım ulduzlar idi.

O nə istədi səndən?
Nə vüsal, nə xoşbəxtlik...
Heç nə!
Dünyanın bütün tamahlarından,
Arzularından arınmışdı sevgisi.

O bilirdi, o, alına yazılmamışdı,
O, tale deyildi.
Tanrıdan necə gəlmişdisə, elə idi,
Çoxalmamışdı, azalmamışdı.

İndi isə günün günorta çağında
Dayanıb pəncərə qırağında
Aya baxır.
Gülümsəyir və baxır.
O ayın altında xoşbəxt,
Sağ-salamat sən varsan,
Yanında da...
Yanında...
Yanındakı önəmli deyil.

Gözlərini açsa, ay gedəcək,
Günəş gülümsədərmi onu?
Ehhh...
Onsuz da kimsənin yolu keçməyəcək
Yarım ulduzlardan.
Heç olmasa alnını qoru.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

 

 

 55-Cİ DƏRC

 

Qdlyan nisbətən asta templə, inamsız danışmağa başladı:

- Bütün işləri başqaları aparıblar, vilayət prokuroru Buturlin və müavini Qaydanov aparıb, “pambıq işi” onlarlıqdır. O vaxt Qorbaçov qurultayda deyəndə ki, “Qdlyan və İvanovun apardığı pambıq işi”, mən onun sözünü kəsib demişdim ki, Allahdan qorxun, mən pambıq işinə baxmamışam, mən korrupsiya işinə baxmışam.

Yaşlı hakim əsəbini cilovlaya bilmədi:

-O boyda prosesi danmaq necə ola bilər axı? Məndə bir mənbə var, siz pambıq işinə aidiyyatınızı danmaq istəyəndə “Azadlıq” radiosu sizə belə bir sual verir: ”Özbək mətbuatı günü bu gün də yazır ki, məhz Qdlyan özbək insanlarının taleyi ilə oynayıb”. Sizin cavabınız isə belədir: ”Bizim qrup cəmi 62 adamı həbs edib. Digər minlərlə həbs olunanın bizə dəxli yoxdur. Biz hətta görəndə ki, Özbəkistan DİN minlərlə insanı pambıq pripiskası adı altında həbs edir, Moskvaya İvanovla birgə şikayət də yazmışıq. Yazmışıq ki, Özbəkistanda terrora son qoyulsun! Biz başçıları tuturduq, xırda adamları isə biz tutmurduq”. Bu müsahibədə nə qədər səmimi olmusunuz?

Qdlyan “Tam səmimi” söylədi.

Belədə Baş Hakim başını bulayıb ekspertlərə üz tutdu, dedi ki, proses boyu əksər izləyicidə “Bəs niyə Özbəkistan” sualı doğur, Kreml rəhbərliyinin Özbəkistanda bir erməni müstəntiqin əli ilə həyata keçirdiyi bu misilsiz cəza üsülunun haradan qaynaqlandığını bilmək istəyirlər, belə bir açıqlama verə bilərsinizmi?

Baş ekspert ekspertlərlə məsləhətləşməyə başladı, fürsətdən istifadə edib Baş Hakim qəhvə gətizdirib içdi, yaşlı hakim su işəcəyini bildirdi, gənc hakim isə prosesin gedişinı necə valeh olmuşdusa hətta boğazından su belə keçirmək istəmirdi.

Nəhayət, arayış hazır oldu və səsləndirildi:

-20-ci əsrin ortalarında Özbəkistan SSRİ-nin pambıq plasdarmasına çevrilmişdi. Ölkənin bütün münbit torpaqları pambıq sahələri edirdilər. SSRİ Dövlət Plan idarəsi beşillikdən beşilliyə Özbəkistanın pambıq planını artırırdı, özü də reallığı nəzərə almadan, zorən, acımasız şəkildə. Hətta gübrələrin, pestisitlərin, toksiki maddələrin normadan artıq istifadəsi, məktəblilərin və tələbələrin zorən pambıq tarlalarına işləməyə qovulması belə kömək etmirdi. Yeri gəlmişkən, bu zorakılıq nəticəsində təhsil müəssisələrinin iflic olması ilə yanaşı ekologiyaya da ciddi zərər vurulurdu. Aral dənizinin suyu qurumuş, bura kimyəvi maddələr poliqonuna çevrilmişdi. Pambıq planı özbək xalqına əsl düşmənçilik edir, onu get-gedə fəlakət girdabına sürüyürdü. Belədə Moskvanın plan tələbini ödəmək üçün yerli pambıq təsərrüfatı həqiqətən pripiska etməyə məcbur olur, ikili mühasibatdan istifadə edirdi. Saxtakarlıq piramidası həqiqətən var idi, respublikaya rəhbərlik edən Raşidov saxta rəqəmlərlə Kreml qarşısında hər halda duruş gətirə bilirdi. Özbəkistanın yüksək rəhbər eşalonunda korrupsiya hallarına yol açılmışdı, bu barədə Moskvaya müntəzəm məlumatlar gəlirdi. Amma günahı öz ağlasığmaz planlarında görmək əvəzinə Kreml günahı özbək cinayətkarlığında və korrupsiyasında görmək yolu seçmışdı.

1979-cu ildə Buxara vilayəti OBXSS-inin rəisi Muzaffarova qarşı iqtisadi cinayətkarlıq maddəsi ilə cinayət işi açılmışdı, 1982-ci ildə bu iş Qdlyana verildi. Və bununla da özbək xalqının zülm və iztirablarından keçən məşəqqətli bir dövrə start verildi.

Həmin dövrdə Özbəkistanda bu irimiqyaslı istintaq prosesinə start verilməsi iki səbəbdən idi, Rusiya mənbələrinə görə, bunun birinci səbəbi hakimiyyətə yenicə gəlmiş Andropovun keçmiş KQB rəhbəri olması idi, Andropov Özbəkistandakı korrupsiya halları barədə kifayət qədər məlumatlı idi. İkincisi isə, Andropovun ovaxtkı Özbəkistan rəhbəri Raşidovla yaxşı münasibətlərinin olmaması idi.

Şahid ifadələrinə görə, Andropov zəng edib Raşidova deyirmiş: -Şaraf, 3 milyon ton pambıq olacaq? Bax a, başınla cavabdehsən.

Raşidov da cəmi 500 min pambıq tədarükü gücünə malik bir respublikada bu 3 milyonu yaratmaq üçün müxtəlif təşəbbüslərə əl atmalı olurdu.

1983-cü ilin yanvarında Andropov Raşidova şifahi töhmət verib istefa ərizəsi yazmasını tələb etdi, lakin Rəşidov ərizə yazmadı. Fevralda Andropov Rəşidova qarşı açıq hücuma keçdi, Kommunist Partiyası Siyası Bürosunun Özbəkistanda pambıq işi ilə bağlı istintaq işinə başlaması barədə qərarını imzalatdı, SSRİ Prokurorluğuna təcili komissiya yaradıb əməli işə keçmək tapşırıldı. SSRİ Prokurorluğunda bu sahəyə Prokurorluğun istintaq bölməsinin rəisi Q. Qaragözöv kuratorluq edirdi, milliyyətcə erməni olan bu şəxsin məhz erməni Qdlyanı istintaqın başına qoyması buradan qaynaqlanırdı.

1983-cü ilin 31 oktyabrında Özbəkistanın rəhbəri Şaraf Raşidov evinə gedib özünü güllələdi.

Şərəf Rəşidovun ölümündən sonra pambıq işi daha geniş vüsət aldı, öz əlaqələri ilə birtəhər Kremlin müstəntiqlərinə sinə gərən Rəşidovdan sonra özbək xalqı hardasa arxasız və yiyəsiz kimi göründü, Kremlin yeni təyin etdiyi rəhbər – Usmanxodjaev təbii ki, Rəşidov kimi qarşıdurmaya gedə bilməzdi. Həmin dönəmdə Qdlyan da istintaqda hakimi-mütləq ampluasını qazana bildi.

Növbəti arayışı – sonrakı dövr barədə məlumatları digər ekspert oxudu:

-Özbək işi 1989-cu ilə qədər davam etdi. Özbəkistanın pambıqtəmizləmə sənayesi naziri B. Usmanov, Buxara vilayəti OBXSS-inin rəisi Muzaffarov ölüm cəzasına məhkum olundular, birinci katib Usmanxojayev, öncəki ölkə rəhbəri Brejnevin kürəkəni – ölkə hüquq-mühafizə sistemində Özbəkistan üzrə kuratorluq edən general-polkovnik Çurbanov, MK katibləri Salimov, Abdullayev, Daşkənd, Fərqanə, Namanqan, Qaraqalpaq və Surxandarya vilayət partiya komitələri katibləri Musaxanov, Umarov, Radjabov, Kamalov və Karimov, Özbəkistan Nazirlər Sovetinin sədri Xudayberdıyev, respublika DİN generalları Yaxyayev, Norov, Norbutaev, Djamalov, Satarov və Sabirov həbs edildilər. İstintaq vaxtı yüksək post tutanlardan Erqaşev, Davıdov və Qaipov intihar etdilər.

Özbəkistan xalqına əsl divan tutulurdu, həbs edilənlərin qohum-əqrabaları, ailə üzvləri təzyiqə məruz qalırdı, istintaq altında olanlara qarşı şantaj, zor tətbiqi kimi iyrənc üsullara əl atılırdı, bütün xalq təhqir olunurdu. Qdlyan külli miqdarda rüşvət alır, istintaq altına saldığı hər kəsdən ev-eşiyini satıb ona milyonlar ödəməsini tələb edirdi, bu barədə artıq Moskvaya da siqnallar çatırdı. Təsadüfi deyil ki, Kremlin hesab soracağını bilən erməni müstəntiq oradakı yüksək rütbəliləri də dolaşdırmaq, ən azı adlarına qara yaxmaq istəyirdi ki, ona ittiham səsləndirənlər, məsələn Liqaçovun dili gödək olsun. O, Qorbaçova yazdığı raportunda Liqaçovun, Qrişinin, Romanovun və digər Mərkəzi Komitə rütbəlilərinin özbəklərdən rüşvət alıb onların korrupsiya əməllərinə göz yumduqlarını iddia edirdi.

1991-ci ilin 25 dekabrında müstəqil Özbəkistanın rəhbəri İslam Karimov “Pambıq işi” ilə bağlı bütün həbsdə olanların azad edilməsi barədə qərar verdi. Müstəqil Özbəkistanın rəsmi dairələri 80-ci illərdə respublikada baş verənləri Kremlin “korrupsiya ilə mübarizə” adı altında özbək xalqına qarşı yönəlmiş bir aksiyası elan etdi.

Baş Hakim ekspertə minnətdarlıq bildirib zəruri bir əlavə etdi:

-Biz dəyərli ekspertlərimizdən “Niyə bəs Özbəkistan” sualına cavab aldıq. Amma həmin suala başqa bir cavabı isə yazıçı-tarixçi Fyodr Razakovun “Politbüroda korrupsiya. Qırmızı özbəyin işi” adlı əsəri verir. Buyurub diktorlar oxusunlar.

Xanım diktorlardan biri səhnəyə çıxıb kitabdan bir parçanı oxumağa başladı:

-“1982-ci ildə SSRİ rəhbəri Leonid Brejnev çox qoca və xəstə idi. Noyabr ayında Mərkəzi Komitə Plenumu çox vacib kadr dəyişikliklərinə rəvac verməyi planlaşdırırdı. Bunlardan biri – Politbüroya müsəlman liderin irəli çəkilməsi idi. Hətta Brejnev özünü yalnız partiya lideri kimi saxlayıb ölkə idarəçiliyini yeni liderə ötürmək istəyirdi, bu liderin də Şaraf Raşidov olacağı ehtimalı var idi. Brejnevin son səfərlərini müsəlman Bakısından sonra müsəlman Daşkəndinə eləməsi məhz bu səbəbdən idi. Gözlənilmədən məhz plenum ərəfəsində Brejnev vəfat etdi. Şaraf Raşidov Orta Asiyanın müsəlman liderləri arasında ən nüfuzlusu idi, 22 il idi ki yüksək postda əyləşmişdi, öz şansını gözləyirdi. Onun Hindistan, Pakistan, İran və İrak rəhbərləri ilə, bütün müsəlman dünyası rəhbərləri ilə gözəl münasibətləri var idi. Raşidovun Kremlə yolunu kəsmək lazım idi, Kremldəki qərbə yönümlü kadrlar bu avtoritar müsəlman kommunistinin qələmini qırmaq barədə düşünürdülər. Qərbyönümlülərin ideoloqu isə Andrey Yakovlev idi, bu şəxsi Amerika kəşfiyyatı satın almışdı, bu faktdır. Yakovlev 1959-cu ildə ABŞ-ın Kolumbiya Universitetində stajirovka aparanda xüsusi xidmət onu “verbovka” etmişdi. Sonradan Qorbaçovun hakimiyyətə gətirilməsi, SSRİ-nin dağıdılması da məhz bu ideoloqun dəst-xətti ilə həyata keçirildi. Beləliklə, Raşidova görə Özbəkistan qorxunc bir plana qurban getdi. SSRİ-nin pambıq səltənətini yoxlamaq, orda korrupsiya faktları tapmaq və Raşidovu həbs eləmək  - “pambıq işi”nin kökündə məhz bu dururdu. Telman Qdlyanın – milliyyətcə erməninin istintaqın başına gətirilməsi isə çox yəqin ki, erməni-türk düşmənçiliyinin effekt verəcəyini, Qdlyanın daha sərt və daha qaniçən obrazda özbəklərə divan tutacağına hesablanmışdı.

Şaraf Raşidova qarşı kompromat toplamaq çətin idi, Qdlyanın desantı hər cür imtiyaz almaqla Özbəkistanda istədiyini eləsə də Şarifovu konkret ittiham etmək mümkün olmurdu. Qdlyan o dönəmdə Özbəkistanın 1-ci katibindən də səlahiyyətli idi, o Özbəkistanın şahı, Allahı idi. Amma yenə də Raşidovu  aşağılamaq imkanı əldə edə bilmirdi. Mənim arxivimdə bir material var. Bir müstəntiqin xatirələridir. O, Qdlyan qrupunda idi, amma yarım ilə qrupdan qaçmışdı, çünki Özbəkistanda törədilən qanunsuzluqlardan qorxubmuş, yazırmış ki, insanlar məhkəməsiz və istintaqsız həbs olunur.

Bilirsiniz, özbəklərdə belə bir məsəl var, deyirlər zaman çayda ən təmiz suları saxlayır, şirkab axıb gedir. 1992-ci ildə Şaraf Raşidovun cinayətkar damğası üstündən götürüldü, ona Daşkənddə abidə də qoyuldu. Bu, həm də rəmzi idi, korrupsioner Raşidovun bəraəti deyildi, pambıq işi adı altında ləkələnən on minlərlə özbəyin, bütövlükdə isə tolerant, əməksevər, düzgün, sadə özbək xalqının bəraəti idi.”

Nəhayət Baş Hakim saatına baxıb prosesin yekunlaşmalı olduğunu anladı, son olaraq mühakimə olunana bir sual tuşladı. Həqiqətən kəskin və kəsərli sual idi, insanlara sual verib gözlərinə baxaraq cavablarının doğru olub-olmadığını həmişə rahatca müəyyənləşdirən Qdlyan bu dəfə özü aldığı sualdan baxışını gizləməli oldu.

-Cənab Qdlyan, sizin həyat yoldaşınız Susanna Akopovna terapevtdir. Oğlunuz Martin Butırka istintaq idarəsinin rəis müavini, qızınız Anjela da Moskva Baş əmlak idarəsinin hüquq şəbəsinin müdiridir, uşaqlarınızın hər ikisi sizin yolunuzla gedir. İndi sizə bir sual verək. 1989-cu ildə SSRİ Prokurorluğu “pambıq işi”ndəki əməllərinizdə cinayət tərkibi görüb sizə qarşı cinayət işi açmışdı, bax onda həbs edilsəydiniz, yaxud 1991-ci ilin avqustunda dövlət çevrilişi ilə bağlı həbs edildiyiniz məqamda həbsxanadabir gün deyil, daha çox saxlansaydınız necə olardı ki, həyat yoldaşınızı və uşaqlarınızı sizə qarşı ifadə vermək üçün həbsxanaya salaydılar? Bu sizə xoş gələrdimi?

Cavab əlüstü gəldi:

-Bu nə sözdür, əlbəttə ki yox.

-Bəs onda siz özünüz niyə Özbəkistanda onlarca insanı həmin vəziyyətə salmışdınız?    

Qdlyan cavab tapmaq üçün dərin fikrə qərq oldu.

 

 

 (Davamı var)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

«İnsanlar sənə uğursuz olacağını və ya kifayət qədər uğurlu olmayacağını dedikləri zaman ayaqlarını yerə daha möhkəm bas, güclü ol və səni məhv etmələrinə icazə vermə. Liderliyin sirri heç kimin sənə inanmadığı zamanlarda belə özünə sonuna qədər inanmağındadır».

                                                                     Mayk Cordan

 

Heç vaxt düşünməyin ki, siz heç nəyə qadir deyilsiniz. Valideynlər, heç vaxt övladlarınıza deməyin ki, «səndən bir şey çıxmayacaq». Uğur libası ölçüsüz olduğundan, o, hər kəsin ölçüsünə uyğun gələ bilər. Yetər ki, onu geyinmək istəyi olsun.

İdmanda uğur qazanma etalonlarından biri sayılan məşhur amerikalı basketbolçu Maykl Cordanın yuxarıda qeyd etdiyim kəlmələrini çox bəyənirəm və onu uğur qazanmağa çalışan gənclərə bir örnək heçab edirəm.

İlk dövrlərdə uğurun həmişə ondan yan keçdiyindən üzülən, amma içindəki inam hissinə öz hədsiz çalışqanlığı və məqsədyönlülüyü ilə təkan verən Maykl Cordan sonradan dünya basketbol tarixinin ən yaxşı müdafiəçisi, ikiqat Olimpiya, altıqat NBA çempionu oldu, basketbolun dünyada populyarlaşmasında əvəzsiz rol oynadı. Təsəvvür edin, 1984-cü ildə Nike firması məhz Maykl üçün Air Jordan adlı idman ayaqqabısı hazırladı ki, indi Air Jordan böyük satış həcminə malik məşhur bir brendə çevrilib. Bu gün bu şəxs Oakley Inc. kompaniyasının rəhbəri, «Şarlott Xornets» basketbol klubunun sahibidir. Haqqında hətta film də çəkilib, Çikaqo şəhərində abidəsi də qoyulub.

Özünəinam bir görün nələrə qadirmiş!

Heç vaxt uğurlu insanlara uğurun qızıl nimçədə qismət olmasını da düşünməyin. Bütün zirvəyə gedən yollar daşlı kəsəklidir, şümal, rahat yola əsla rast gəlinməz.

Bəşər elmində ən cahanşümül nailiyyətə imza atan Nisbilik nəzəriyyəsinin banisi Albert Eynşteyn 4 yaşına kimi danışa bilmir, 8 yaşına kimi oxumağı belə bacarmırdı. Dahi Ziqmund Freyd ilk dəfə alimlərə öz nəzəriyyəsini açıqlayarkən itələyib onu səhnədən qovmuşdular. XX yüzilliyin ən nəhəng siyasi lideri Uinston Çörçil yalnız 65 yaşında rəhbər posta gəlmiş, baş nazir kürsüsünə yiyələnə bilmişdi. Dəfələrlə tennis üzrə Devis Kubokuna layiq görülən Sten Smiti yeniyetməliyində yöndəmsiz adlandırıb tennis oynayanların toplarını daşımağa belə layiq bilməmişdilər. Amerikalı ulduz müğənni Bruno Mars uzun müddət istedadsız sayılır, uğur qazana bilmirdi, ailəsi ilə tavanı və döşəməsi olmayan evdə yaşamışdı. Dünya avtomobil sənayesinin ən nəhəng siması Henri Ford ilk dönəmlərdə gücünü fermer təsərrüfatında sınamışdı və qurduğu təsərrüfat tam iflasa uğradığından yarıtmaz adını almışdı. Məşhur Bakı milyonçusu Seyid Mirbabayev uzun illər müğənnilik etmiş, kasıbçılıq çəkmişdi. Dünyaca məşhur Lev Tolstoyu oxuduğu universitetdən dərslərə hazırlıq səviyyəsinin aşağı olması səbəbindən qovmuşdular. Frans Kafka və Vasiliy Rozanov isə ümumiyyətlə, sağlıqlarında gördükləri işin – yazıçılığın və filosofluğun bəhrəsini görməmiş, layiq olduqları qiyməti ala bilməmiş, ehtiyac içində, səfalətdə, ağır xəstəlik keçirərək dünyalarını dəyişmişlər. Yalnız ölümlərindən illər keçəndən sonra onların əsərləri əl-əl gəzmiş, dillər əzbəri olmuşdu.

Bütün uğur hekayətləri müxtəlif olsa belə, onların hamısında əvvəldən sonadək iki personaj iştirak edir: İnam və qətiyyət!

Mən əbəs yerə kitabın bu bölməsini ünlü Maykl Cordanın epiqrafı ilə başlamadım ki. Necə gözəl səslənir: «Liderliyin sirri heç kimin sənə inanmadığı zamanlarda belə özünə sonuna qədər inanmağındadır».

Mən özüm də nə vaxtsa sıfırdan başlamışam və o vaxt nə davranış qaydaları, nə işgüzar danışıqların aparılması, nə də bu yolda necə hərəkətə başlamaq barədə təsəvvürüm belə yox idi. İşə ciblərim boş halda, yalnız müstəqil və azad olmaq, heç kəsdən asılı olmamaq arzusu ilə başlamışdım. Ən əsası, özümə inanır və qətiyyətli idim!

Siz də qətiyyətli olun. Onda mütləq bacaracaqsınız. Özü də uğurla bacaracaqsınız!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

 (06.11.2023)

 

 

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Bu günə təsadüf edən əlamətdar hadisələri diqqətinizə çatdırırıq:

6 noyabr. Kişilər Günü

Biz gözümüzü açandan 8 martın qadınlar günü kimi qeyd edilməsinə şahidik. Amma kişilər günü nədənsə qeyd edilməyib. Keçmişdə guya 23 fevral kişilər günü idi, əslində həmin günün təyinatı ordu günüydü. İndi isə sovetlər dönəmi öz işinin dalınca getdiyi kimi 23 fevral da gedibdir, milli ordu gününün isə təyinatı kişilər günü deyil, elə silahlı qüvvələr günüdür. Amma təqvimdə varmış axı kişilər günü. Budu bax, 6 noyabr. Xüsusən Şərqi Avropada geniş qeyd edilən bir gün. Özü də yaranışı 2000-ci ilə təsadüf edir. Amma bu günü şəxsən biz azərbaycanlılar heç vaxt qeyd edən deyilik. Niyə? Ondan başlayaq ki, təqvimdə 19 noyabr günü də var, Beynəlxalq Kişilər Günü. Onu ABŞ, Avstraliya, Böyük Britaniya, CAR, Hindistan və s. ölkələrdə qeyd edirlər. Bu 6 noyabrın qeyd ediılməsinin isə təşəbbüskarı Azərbaycana Dağlıq Qarabağ boyda dərd vermiş Mixail Qorbaçovdur. O, həyat yoldaşı, məkrli Raisaya sevgisini izhar etmək üçün bu günü BMT strukturlarında təsdiqlədib, qadınla kişi sevgisinin qarşılıqlı bayramlar şəklində ailə təməlini möhkəmlətməsinə istinad edib. İndi ruslardan tutmuş polyaklara, çexlərə qədər hamısı bu kişilər gününü qeyd edirlər, bizsə gəlin onun üstünü qara qələmlə xətləyək.

Yeri gəlmişkən, məktəblərdə 8 noyabr – Zəfər günündə qızların oğlanları təbrik etməsi ənənəsi yaranıb. Bu çox gözəl təşəbbüsdür. Azərbaycanlı kişisinə elə məhz qələbə, zəfər yaraşar!

 

6 noyabr. Müharibə və konfliktlər zamanı ətraf mühitin ekspluatasiyasının qarşısının alınması günü

Heç də uzağa getməyək, bar-bar bağıraq, dünya ictimaiyyətinə məhz bu gün mesajlar ötürək, görsünlər ki, erməni barbarları meşələrimizi necə dağıdıblar, yandırıblar, su hövzələrini necə zəhərləyiblər, flora və faunaya necə divan tutublar. Yerin təkini qazıb faydalı qazıntıları necə vəhşicəsinə istismar ediblər. Dünyada misli görünməmiş barbarlıq nümunələri göstəriblər bu insanlıqdan uzaq olanlar. Heç faşistlər işal etdikləri ərazilərdə bu cür həngamələr qoparmamışdılar.

Məhz bu gün Azərbaycanın sözügedən problemi aktual olacaq, hər kəs bu işə öz töhfəsini verə bilər.

 

6 noyabr. Beynəlxalq insan əlindən ölən heyvanların xatirəsi günü

İnsanlar heyvanları ya gülləylə öldürürlər, ya başını kəsib ətini yeyirlər. Bu günü kim təqvimə salıbsa yəqin o, bizim zavallı qoyunları bəzəyib-düzəyib, geyindirib-keçindirib kütləvi qətliama məruz qoymamızdan da bixəbərdir. İnsan heyvanın həyatının qənimidir, yüzə yüz belədir. Haçansa amma əksinə olub, qədim insan heyvanların qurbanı olub.

İndi belə bir günü təqvimə salmaqda məram odur ki, ildə bir gün heç bir insanın əlində heyvan ölməsin. Qəssablar, eşidirsiniz? Dana kəsməyə bir gün fasilə verəkmi? Broyler sahibləri. Bir gün toyuqqırmanı dayandıraqmı?

Saksafon gününü, fin və isveçlilərin vərəsəlik gününü, ABŞ-ın naços gününü (qarğıdalı çipsləri ilə müxtəlif ədvalardan ibarət qəlyanaltı) də qataq heyvanların xatirəsi gününün gözünə.

 

6 noyabr. Çaykovski və saksafon

1991-ci ilin bu günündə mühüm bir hadisə baş verib. SSRİ Kommunist Partiyası buraxılıb. 1951-ci ildə Kreşatikdə Ukrayna milli televiziyası öz yayımlarına başlayıb. 1947-ci ilin 6 noyabrı  əslən azərbaycanlı filosof, teoloq, Rusiyada islam dininin görkəmli nümayəndəsi Heydər Camalın doğum günüdür.  1945-ci ildə görkəmli aktrisamız Zərnigar Ağakişiyeva dünyaya göz açıb. 1931-ci ilin bu günündə şair, yazıçı, publisit Tofiq Mahmud dünyaya gəlib. 1917-ci ildə RSDRP (yəni bolşevik partiyası) Petroqradda qiyama başlamaq əmri verib. 1893-cü ildə böyük bəstəkar Pyotr Çaykovski dünyadan köçüb (bilirdinizmi, Çaykovski rus deyil, ukraynalıdır?).1814-cü ildə belçikalı usta, saksafonu icad edən Adolf Saks doğulub. 1600-cü ildə yapon tarixinin ən böyük samurayı – Konisi Yukinaqa vəfat edib.

1494-cü ilin bu günündə isə Trabzonda dünyaya sahiblənməyi bacarmış dahi türk imperatoru Sultan Süleyman Qanuni – Möhtəşəm Süleyman dünyaya gəlib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2023)