Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qardaş Türkiyənin daha bir dəyərli yazıçısı ilə müsahibəni sizlərə təqdim edirəm.  Qonağımız Filiz Avçı xanımdır.

-Salam Filiz xanım! Necəsiniz? Zəhmət olmasa azərbaycanlı oxuculara haqqınızda məlumat verərdiniz.

-Salam, yaxşıyam, təşəkkür edirəm. Əslən Ordulu bir ailənin ikinci övladıyam, İstanbulda doğulub böyümüşəm. “Karma” kitabının müəllifiyəm.

-Ədəbiyyata marağınız necə yarandığını bilmək istərdik.

-İbtidai sinifdə müəllimimiz bayramda oxumaq üçün kitabxanadan kitab seçməyimizi istədi və mən bir kitab seçdim, detektiv roman idi. Kitab mənə çox təsir etdi və o vaxtdan kitab oxumağı çox sevirəm. Həmçinin uşaqkən Maksim Qorkinin “Uşaqlıq” kitabını böyük məmnuniyyətlə oxuyurdum, o, məni tamam başqa aləmlərə aparır, təxəyyülümü canlandırırdı. Ailəlikcə kitab oxumağı çox sevirik, əvvəlcə illüstrasiyalı ensiklopediyalarla başladıq, sonra dünya klassikləri deyəndə kitab oxumağa marağım yazıçılıq səviyyəsinə çatdı.

-Əsərləriniz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

-İlk dəfə “Karma” adlı kitabımı 2023-cü ildə nəşr etdirmişəm. Kitabım beş ayrı hekayədən ibarətdir. 

Qəhrəman Kamalın taleyi; Əsgər Kamal xidmətdə olarkən başına gələn bəzi fövqəltəbii hadisələrdən bəhs edir.

Pırasa Turşusu; İllər sonra kəndlərinə qayıdan Nüsrət və uşaqlarının bəzi macəraları.

Fridanı kim vurdu? Gənc yaşlarında gəlin olmaq istəyən Rimanın kədərli, lakin ümidverici hekayəsi.

Çavuş Yusif; Qurtuluş Müharibəsi zamanı baş vermiş ağrılı hadisə.

Mələyin yuxusunda isə müharibənin acı üzünü və uşaqların saf arzularını paylaşırıq.

-Xəyallarınızın genişlənməsinə hansı hadisələr səbəb olur? 

-Gündəlik hadisələr və əlbəttə ki, öz təcrübələrim. Məsələn, mən insanları və ətrafımı müşahidə etməyi, hətta dinləməyi çox sevirəm. Ətrafımda baş verən bütün bu hadisələr təxəyyülümü genişləndirir və mənə yazmaq üçün dərin mənalar verir. Gah yaşadığım hadisə, gah xəbər, gah mahnı, gah oxuduğum kitab, gah da baxdığım film...

-Zaman sizin üçün nə deməkdir və yazarkən hər hansı bir rutininiz varmı?

-Zaman mənim üçün çox dəyərlidir, amma işlədiyim üçün yazmağa vaxtım çox məhduddur. İşdən tramvayla evə gedərkən yazıram. Tramvay xəyal dünyamı həmişə canlı tutur. İzdiham arasında öz hekayələrimə diqqət yetirmək məni bir növ motivasiya edir. Yazarkən həm də xəyal qururam, kitabımdakı personajlarla yolda gəzirəm, kafedə oturub kofe içirəm, ya da ağlayıb gülürəm. Bir dəfə yanımda oturan bir xanım “siz yazıçısınız” deyə soruşdu. Daim nəsə yazıram və bu çox xoşuma gəlir.

- Kitab oxumaq vərdişini qazanmaq üçün nə etmək lazımdır? 

-Gündəlik kitab oxuma rejimi yaradılmalıdır. Məsələn, bir ailə olaraq bunu edə, sonra oxuduqları kitabı bir-birlərinə şərh edə bilərlər. Oxucu kitab oxuyarkən darıxırsa, ilk növbədə qalın kitablar əvəzinə daha nazik (daha az səhifəli) kitablar oxumalıdır.

-Türkiyədəki mütaliənin vəziyyəti sizi qane edirmi? 

-Mütaliə nisbəti kifayət qədər aşağıdır deyirlər, amma ətrafımda kitab oxuyan, kitaba dəyər verən çox adam tanıyıram. Bu baxımdan ilk növbədə ailələrin, sonra isə müəllimlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. İnsanları mütaliəyə həvəsləndirmək lazımdır və məncə kitab qiymətləri kifayət qədər münasib olmalıdır.

-Gələcək planlarınız haqqında mümkünsə bilmək istərdik. 

-Ən böyük arzum odur ki, yazdığım bütün hekayələr kitab olsun. Kitab layihələrində, ədəbi müsabiqələrdə iştirak edirəm və daha yaxşı yazıçı olmaq üçün həmişə özümlə yarışıram. Bütün əsərlərimin insanlar tərəfindən bəyənilməsini və verdikləri mesajın yaxşı qəbul edilməsini çox istəyirəm.

-Ənənəvi kitablara və ya elektron kitablara üstünlük verirsiniz? 

-Hər ikisini faydalı hesab edirəm, amma kitabı götürüb onun üz qabığına və səhifələrinə toxunanda özümü daha yaxşı hiss edirəm. Müəllifin yazı mərhələsində göstərdiyi zəhmət, çap mərhələsindəki yaşantılar və müəllifin öz kitabını əlinə götürdüyü zaman hissləri... Mən də onlar qədər həyəcanlanıram və zövqlə oxuyuram.

– Bir gənc yazar olaraq digər yazarlara məsləhətləriniz nədir? 

-Xəyallarınızın ardınca gedin. Heç vaxt təslim və ümidsiz olmayın. Proses nə qədər çətin olsa da, kitabın çapdan çıxıb bizə çatdığı ilk an hiss edirik ki, bütün bu zəhmət boşa getməyib, getməyəcək də. Xəyallarımıza gedən yolda ilk addımı atmağımızla qürurumuzu haqq etdik və onlar arzulara gedən yolda heç vaxt ümidlərini kəsməsinlər. Mustafa Kamal ATATÜRK-ün dediyi kimi, “Ümidsiz vəziyyətlər yoxdur. Çarəsiz insanlar var. "Mən heç vaxt ümidimi itirmədim."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Allah sənə rəhmət eləsin, Sabir Bəşirov! 2008-ci ildə qəzetlərdə işıq üzü görən bu yazın təsadüfən qarşıma çıxdı. Ruhuna ehtiramla həmin yazını burada paylaşmaq istəyirəm. Yəqin ki, Mark mən öləndən sonra da onu qoruyub saxlayacaq…

ELMAN ELDAROĞLUNUN «MƏNƏ SALAM VERMƏ, SALAM GÖZLƏMƏ» ŞEİRİ VƏ BƏZİ MƏTLƏBLƏR HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Kim nə deyir, desin: heç bir quruluş, heç bir idarəetmə forması insan xislətindən bəzi cəhətləri dəyişə bilmir: sərvət və hakimiyyət hərisliyini, yaltaqlığı, qorxaqlığı… SSRİ dövründə əvvəl-axır «yeni insan tərbiyəsi»ndən danışıldı. Ancaq bu «yeni insan» tərbiyə oluna bilmədi ki, bilmədi. Bir maraqlı və düşündürücü fakt da odur ki, qanunları, qaydaları, normaları «aşağılardan» daha çox «yuxarılar» pozur…

Bir faktı xatırlayaq: Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi nə üçün yaradılıb? Rüşvəti kim alır? Adi vətəndaş, yoxsa vəzifəli şəxs?..

Dünyanın – bəşər tarixinin ilk cinayəti məlumdur, özü də bu cinayəti törədən Peyğəmbər övladı idi. Dünyanın ilk cinayətinin nəfsilə bağlı olması da təsadüfi deyil…

Dünyanın ilk yaltağı kimdir? Bu sual da cavabsızdır. Ancaq orası dəqiq məlumdur ki, bu cəmiyyətin məhsuludur…

Əvvəllər yaltaqları da Şərq və Qərb yaltaqlarına bölürdülər. İndi vəziyyət xeyli dəyişib. «Qlobal dünya» o qədər inkişaf edib, əlaqələr o qədər genişlənib ki, qarşılıqlı tərcübələr Şərq-Qərb yaltaqları arasındakı fərqi də çox azaldıb…

Bir sıra əməl və xarakter sahiblərinin Vətəni olmadığı kimi yaltaq və qorxağın da Vətəni yoxdur…

İlk baxışda birinin digərinə yaltaqlanması adama qəribə görünsə də diqqət ediləndə bunun da mayasında məqsəd, məna, təmənna olduğu aydınlaşır. Yaltaqlığın mayasında mənafe, məqsəd dayanır – nəyi isə əldə etmək…

Yaltaq xüsusi bir canlıdır. Böyük şairimiz Rəsul Rzanın aşağıdakı qənaəti nə qədər dəqiqdir:

Yaltaqlığı da özünə sənət edən var,

Bu da bir döldür – yaltaqlar!

Yaltaq yaltaqlanana qədər azaddır, yaltaqlanan kimi qorxağa çevrilir, çünki nə üçünçə yaltaqlanır, nəyi isə əldə etdikdən sonra onun əldən çıxmasından qorxur…

Ədəbiyyatın əbədi mövzularından biri də yaltaqlıq və qorxaqlıqdır.

Üz-üzə gələndə, yad adam kimi,

Mənə salam vermə, salam gözləmə.

Gedib söyləyərlər, çuğullar çoxdur,

Mənə salam vermə, salam gözləmə.

Bir elin yoxdursa ər oğulları,

Arxa boş qalar nər oğulların.

Hələ meydandadır yurd çuğulların,

Mənə salam vermə, salam gözləmə.

Zəng edib arasam, açma telefonu,

Çatar qulağına bu xəbər onun…

Yazıqsan, yetişər vədəsiz sonun,

Mənə salam vermə, salam gözləmə.

Heyif o dağlardan, heyif o düzdən,

Ərəni yoxdursa, düşəcək gözdən.

Salam! Utanıram vallah, bu sözdən,

Mənə salam vermə, salam gözləmə.

Bu, Elman Eldaroğlunun «Mənə salam vermə» şeridir. Qorxaq məxluq haqqındadır. Ancaq bu şeir E.Eldaroğlunun ən yaxşı şeirlərindən olmasa da ədəbiyyatın və dünyanın əbədi mövzularından biri haqqındadır. Qorxaqlıq və yaltaqlıq əxlaqi eybəcərlikdir. «… əxlaqi eybəcərliyi düzgün təsvir etmək həmin eybəcərliyin əleyhinə edilən çıxışların ən qüvvətlisidir…» «V.Belinski. Seçilmiş məqalələri». Bakı, «Gənclik», 1979, səh., 121).

Böyük ruç tənqidçisi V.Q.Belinski yazırdı ki, elə iyrənc və çirkin şeylər var ki, onlara qarşı nifrət hissi oyatmaq üçün onları əslində necə varsa, olduqları kimi göstərmək və ya onları öz adları ilə adlandırmaq kifayətdir, lakin elə şeylər var ki, bütün eybəcərliklərinə baxmayaraq öz xarici parıltıları ilə bizi aldadırlar.

Yaltaqlıq da bizi – bütünlükdə cəmiyyəti aldada bilən eybəcərlikdir. – fərdlər yaltaqlıqla irəli çəkilir və vəzifə pillələrində inamla irəliləyirlər…

Yaltaqlıq – ən geniş yayılmış «ucuz» rüşvətdir…

Nədənsə taleyinə

Əzəl gündən çən düşüb.

Cücərməyib istəyin

Uğur səndən gen düşüb.

Ey mənim ata yurdum!

Sən hələ də ölkəmin

Sirlə dolu üzüsən.

Tarixləşmiş tarixin

Yazılmamış sözüsən.

Sənsən ulu babamdan 

Mənə yetişən miras.

Sənsən ruhuma qida,

Sənsən dərdimə əlac…

Ey mənim ata yurdum!

Yoxdursa Səni duyan

Ya silkələ tarixi,

Ya da tarixdən oyan!..

Bu da Elman Eldaroğlunun «Ata yurdum» şeiridir və müəllifin yaxşı  şeirlərindəndir. Şeirdə giley də var, qürur da. Ancaq neyləyəsən ki, şairin fəxr etdiyi, qürur duyduğu bu ata yurdunda qorxaqlar və yaltaqlar da var…

*

Ekzistensialist filosoflar deyirdilər ki, insan hər hansı bir kollektivlə, qurumla, təsisatla bağlıdır və insanlar özlərinin yaratdığı, ancaq nəzarətdə saxlaya bilmədikləri qurumlar, təsisatlar qarşısında köməksizdir. İnsan öz-özlüyündə azaddır, özü öz ixtiyarındadır, lakin cəmiyyət hər vasitə ilə ona qarşıdır…

Əlbəttə, ekzistensialistlər günümüzün reallığı olan, indi daha çox mətbuatı bürüyən təhqir, yalan, böhtanı… nəzərdə tutmurdular. Azadlıq həm də məsuliyətdir, cavabdehlikdir. Hər bir insanın (xüsusən qələm adamının) daxilində bir senzor olmalıdır – əxlaq, mənəviyyat, məsuliyyət, cavabdehlik senzoru…

Ancaq çox təəssüf ki, bəzən haqlı, obyektiv, cəmiyyətin xeyrinə olan tənqid, nöqsanların göstərilmçsi aqressiv münasibət doğurur. Çox təəssüf ki, çıxış yolu «güzgünü sındırmaq» götürülür…

Özünə hörmət edilməsinin ən düzgün yolu başqalarına hörmətlə yanaşmaqdır…

Demokratiyanın birinci öhdəliyi fikir azadlığına dözümlülükdür (təbii ki, bu fkir həqiqəti əks etdirirsə).

*

Azad düşüncəyə qarşı müxtəlif növ təzyiq, müxtəlif təsirlər, repressiv metodlar təkcə fərdlər üçün yox, cəmiyyət üçün də təhlükəli meyldir.

Azad fikrin, düşüncənin qarşısının alınması yaltaqlıq və qorxaqlıq üçün münbit zəmin yaradır.

Cəmiyyət o zaman inkişaf edir ki, azad fikrə, düşüncəyə imkan və meydan verilir. İnsan özünü asılı, təbəə yox, vətəndaş hiss edir. İnsanın ən gözəl duyğularından biri məhz vətəndaşlıq duyğusudur.

Keçmiş SSRİ tarixinin ən qanlı, ən qorxulu, ən utancverici (adamları elə məsələlərdə ittiham edirdilər ki, o məsələlər heç o adamların yuxusuna da girməzdi – indi gülünc görünən o ittihamlar o zaman insan üçün əsl faciə idi) səhifəsi hes şübhəsiz ki, repressiya illəridir. İqtisadiyyatdakı geriliyi, dağıntını və s. aradan qaldırmaq olar. Dəhşətli təbii hadisələrin – sel, qasırğa, zəlzələ… nəticələri də aradan qaldırılır. Ancaq o məsələ ki, insan itkisi ilə bağlıdır onu nə aradan qaldırmaq olur, nə də əvəz etmək mümkün deyil. O itkilər ki, əxlaqla, mənəviyyatla, mədəniyyətlə bağlıdır, onun nəticələrini də uzun müddətə aradan qaldırmaq lazım gəlir…

İkinci dünya müharibəsi zamanı və sonralar keçmiş SSRİ-dəki aclıq artıq çoxdan unudulub, hətta o illəri yaşamış insanlar bunu ara - sıra xatırlayırdılar. Ancaq repressiyanın məhv etdiyi insanlar – M.Müşfiq, H.Cavid… yüzlərlə ziyalılar insan cəmiyyəti yaşadıqca unudulmayacaq…

*

N.Nərimanov «Nadir şah» əsərində obrazların birinin diliylə deyirdi: «… həmişə padşah ilə millətin arasında olan pərdə dövlətin viran olmağına və millətin bədbəxtliyinə ən birinci səbəb olubdur. Bu pərdə vəzirlərdən ibarət bir şeydir ki, həm padşahı və həm də milləti qaranlıqda saxlar. Nə padşahın millətdən və nə millətin padşahdan xəbəri olmaz. Millətin zülmdən ah və nalə səsini padşah eşidərsə, vəzirlər deyərlər: - “qibleyi-aləm! Səni millət alqışlayır, alqışlayır… Ağılsız, fərasətsiz, öz vəzifəsini anlamayan padşah bu sözlərə inanar, inanıb da zavalı millətin daima göz yaşına və axırda vətənin puç olmağına səbəb olar…”

Bu mətndə dövlət-fərd, dövlət-cəmiyyət münasibətləri o qədər dəqiq ifadə olunub ki, bir-iki adı dəyişməklə bu fikri bütün zamanlara aid etmək olar (padşah, vəzirlər). Padşahlıq iddiasında olan bir sıra vəzifə sahiblərinin ağılsız və fərasətsiz hesab etmək olmaz. Vəzifələrini anlamaq məsələsi isə çox çətindir. İndi əksər vəzifə sahibi vəzifəni öz şəxsi mənafenin təmin olunmasına yönəldir – danışıqda gurultulu ifadələr, yalan, gerçəklikdə öz mənayeləri…

Yaltaqlıq və qorxaqlıq ifadələri ən çox «padşahla» millət arasında «pərdə» olanlara aiddir. Çox təəssüf ki, bunların kökü kəsilməkdənsə  daha da artır. «Pərdələr» istədikləri faktı, adamı, hadisəni istədikləri – özlərinə sərf edən formada təqdim edirlər. Özlərinə görə şeytanı mələk, mələyi şeytan edirlər…

Azərbaycan ədəbiyyatında repressiya mövzusunda çox dəyərli əsərlər yaradılıb və bu əsərlərdən ikisi xüsusi qeyd edilməlidir – Elçinin «Ağ dərə» və «Ölüm hökmü» romanları. Hər ikisi romaqda başqa məsələlərlə yanaşı çuğulluq, satqınlıq, xof, qorxu, səksəkə çox dəqiq və real təsvir olunub. «Ağ dərə» romanında belə bir epizod var: məlumat əsasında Əliabbas kişinin evində axtarış aparırlar. Hər yer axtarılır: un kisəsi,yastığın və döşəyin içi… Əliabbas kişinin arvadının büründüyu yorğanı qadın and içdikdən sonra axtarmaqdan vaz keçirlər. Evin zirzəmisinə gizli qapı var, onun yerini ancaq ailə üzvləri bilir. Əliabbas kişinin oğlu taxtı güclə kənara çəkir və qapını gələnlərə göstərir. Zirzəmidə bir mücrü var, zirzəmiyə düşüb o mücrünü də çıxarırlar. Mücrünün içindən əl boyda – ovuca yerləşən «Quran» çıxır. Ən dəhşətlisi isə odur ki, çuğulluq edib atasını satan Əliabbas kişinin doğma oğlu Məmmədbağırdır (Məmmədbağır elə bilirmiş ki, mücrünün içində qızıl ola bilər). Əliabbas kişi oğluna bəd qarğış edir, oğlu isə həmin gecədən evdən gedir. Qumarbazlar, nəşəxorlar pul uduzub qaçmış Məmmədbağırı tapıb  bıçaqlayırlar və Məmmədbağır özünü güclə məhəlləyə çatdırıb qoşa tut ağacının dibində ölür.

Əliabbas kişi oğlu üçün təziyə saxlamır və heç kimdən başsağlığı da qəbul etmir. Oğlunu isə məhəllənin adamları dəfn edir.

«Hələ meydandadır yurd çuğulları» ifadəsi yadıma repressiya mövzusunda yazılan əsərləri, o cümlədən bu epizodu da saldı. Çuğulluğun, satqınlığın necə fəlakətlərə səbəb olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur.

«Zəng edib arasam, açma telefonu» - xəbərdarlığı adamdarı çuğullardan, satqınlardan qoruma cəhdidir ki, zərbə altında qalmasınlar.

Diktatorlar ölüb gedir (Hitler, Stalin…), ya hakimiyyətdən zorla salınır, ya da öldürülür (Tunis, Misir, Liviya prezidentlərinin taleyini xatırlayaq), ancaq diktatura üsulları qalır.

Çuğullar, satqınlar ölüb gedir, ya öldürülür, ancaq çox təəssüf ki, çuğulluq və satqınlıq davam edir.

*

İnsanın doğulduğu, boya-başa çatdığı yer böyük Vətənin bir parçasıdır və insan üçün əzizdir. Torpağı Vətən edən səbəblərdən biri (bəlkə də birincisi) də insanlardır – doğma, əziz, dost, səni tanıyan və sənin tanıdığın, səni sevən insanlar.

Yurdu, Vətəni tanıdan məşhur edən də insanlardır: məşhur sənət adamları, şairlər, yazıçılar, alimlər, məşhur sərkərdələr, dövlət xadimləri, Vətənin sadə, ancaq mərd, cəsur övladları.

N.Gəncəvinin yaşadığı dövrdə nə qədər hökmdar olub? – bunu çox az adam bilir. Ancaq Papa II İohann Pavel Bakıya səfər edəndə çıxışında bir neçə dəfə N.Gəncəvinin adını dahi həmyerlimiz kimi çəkdi və onun fikirlərinə istinad etdi.

Mübariz İbrahimovun qəhrəmanlığı qısa müddətdə doğulduğu yeri ziyarətgaha – qəhrəmanlıq, igidlik, mərdlik məbədinə çevirdi.

Onlarla belə misal çəkmək olar:

Heyif o dağlardan, heyif o düzdən,

Ərəni yoxdursa düşəcək gözdən.

Şairin bu qənaəti də doğrudur. Dağların özü kimi ərənləri də olmalıdır.

Axı çuğulun, namərdin, yaltağın, satqının törəməsi olduğu kimi mərdin, ərənin də varisi olmalıdır, özü də çox olmalıdır. Niyə yoxdur? Nə qədər ki, yaltağın, çuğulun, satqının dediyi həqiqət kimi qəbul ediləcəksə, qorxaqların da sayı da durmadan artacaq.

Kasıb olub, mərd olub!

Qoçaq olub, mərd olub.

Bəy olub, mərd olub,

Qaçaq olub, mərd olub.

Bəs bu namərdlər hardandı?

Bax bu mənə dərd olub.

Görkəmli şairimiz Fikrət Qoca haqlıdır: həqiqətən də böyük dərddir.

(Sabir BƏŞIROV, Fəlsəfə doktoru)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə Sovet dönəminin sonlarında və müstəqilliyimizin ilk illərində poeziyamızda parlayan ən parlaq ulduz olub. Onun bir neçə şeiri poeziyamızın qızıl fondunu təşkil edir. Vətəndaşlıq mövqeyi Bəxtiyar Vahabzadə şeirlərinin əsas qayəsidir. 

Deyirlər, çox azdır yüz il, əlli il,

İnsana bir ömür kifayət deyil.

Hələ isitməmiş öz yerimizi

Ölüm cəllad olub haqlayır bizi.

Deyirlər, şirindir dadı dünyanın,

Kaş iki olaydı ömrü insanın.

Nola, çalışsaydıq ömrün birində,

Sonra əylənəydik biz digərində. 

Hərə öz ömrünə bir cürə baxmış,

Hərə bu dünyanı bir cürə anlar.

Cahanda bəs nədən zövq alacaqmış

Zəhmətin özündən zövq almayanlar?

Yüz-yüz ömür belə azdır doğrusu

Bir ömrü insana az sayanlara

Haramdır bu hava, haramdır bu su

Əylənmək eşqilə yaşayanlara.

Yaşamaq, yanmaqdır, yanasan gərək,

Həyatın mənası yalnız ondadır

Şam əgər yanmasa, yaşamır demək

Onun da həyatı yanmağındadır.

Ömrü az olsa da, qartal yenmədi

Dedi, səmalarda öz oylağım var.

Ömrün azlığından gileylənmədi

Ömrü insan kimi başa vuranlar.

«Bu dünya beş gündür»,- deyib hər yerdə

Sağ ikən qəbirdə uzanan da var.

Öz alın tərilə bircə ömürdə

Yüz insan ömrünü qazanan da var.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Vicdan ən bahalı orqan imiş. Çünki onu satanlar indi ən varlı insanlardır. 

2.

Əziz qadınlar, əgər sizə ən hündürboy, ən yaraşıqlı, ən varlı, ən qayğıkeş kişi düşübsə, unutmayın ki, siz internetdəsiz. 

3.

Siçan-pişik oyununda yaxşısı budur ki, it olasan. 

4.

Doğum evində hədiyyə kampaniyası: ikisini birdən doğana üçüncü hədiyyə!

5.

Skleroz odur ki, kimə borclu olduğunu unudursan. Morazm isə kimin sənə borclu olduğunu unutmaqdır.

6.

Kasıb keçmişdə inəyinin adını gümüş qoyardı, indi isə toyda süfrəyə kilosu 3 manatlıq süni kürü qoyur. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Vüqar Nemətin şeirlərini təqdim edir.

QARĞA

Yenə nə qar-qar edirsən,

Qoy get öz işinə qarğa!

Həp öz sözünü deyirsən

Bəxtəvər başıma qarğa!

Sən ağa, mən ağa ancaq,

Buludları kim sağacaq?

Tələsmə, qar da yağacaq,

Bu qalan işinə qarğa!

Bəxtin qara, üzün qara,

İnanma qarla ağara,

Ağlıq nədir ay avara?!

Düşübsən peşinə qarğa!

Sən yatarsan, səsin yatmaz,

Heç kimin ağlına batmaz,

Əlin çatar, ağlın çatmaz,

Dünyanın daşına qarğa!

Payız gəlir, əsin düşür,

Küləklə də bəhsin düşür,

O səsindən ağ dən düşür,

Mənim də başıma qarğa!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)

AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub. 

Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.

Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq. 

 III

"Divanü lüğat-it-türk"ün tədqiq tarixi

Tarixi məlumatlara görə, M.Kaşğari "Divanü lüğat-it-türk"ü 25 yanvar 1072-ci ildə yazmağa başlamış, 10 fevral 1074-cü ildə tamamlamış və Bağdadın Abbasilər xəlifəsi Əbülqasim Əbdüllah ibn Məhəmmədü Müqtədibiəmrillaha (bəzi mənbələrdə xəlifənin oğluna) ithaf etmiş, "onun böyüklüyünü, yaxşılığını, gücünü və kölgəsini müsəlmanların başından əksiltməməsin"i Allahdan diləmişdir.

"Divanü lüğat-it-türk"ün əsli Bağdadda monqol istilası zamanı məhv olmuş, əldə olunan yeganə nüsxə 200 il sonra - XIII əsrdə (1 avqust 1266-cı il) Məhəmməd ibn Əbu Bəkr ibn Əbul-Fəth əs-Savi-əl-Dəməşqinin üzündən köçürtdüyü əl yazısıdır. Üz qabığındakı qeydlərdən aydın olur ki, əlyazma 1400-1401-ci illərdə Qahirədə yaşayan Məhəmməd ibn Əhmədu Xatibu Dərayyaya məxsusdur. Osmanlı dövründə Türkiyəyə gətirilən kitabı ötən əsrin əvvəllərində sabiq maliyyə naziri Nazif Paşa öz qohumu olan bir xanıma (bəzi mənbələrdə həyat yoldaşına) bağışlayıb və satası olsa, 30 qızıl lirədən əskik verməməsini tövsiyə edib. Bu fikir 20 il sonra təxminən eyni məzmunda kitabın latın qrafikalı əlifba ilə ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayev tərəfindən təkrarlanır, Həyat yoldaşı Sitarə xanıma dönə-dönə tapşırır: "Əgər sizə pul lazım olsa və qovluqları vermək məcburiyyətində qalsanız, bu qovluqları tərəzidə çəkdirərsən, nə qədər gəlsə, qovluqların müqabilində o ağırlıqda da qızıl tələb edərsən." (Azər Turan.  "Divanü lüğat-it-türk"ün ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbət". "Ədəbiyyat qəzeti", 14 noyabr, 2008.)

Bukinist Bürhan bəy "Divanü lüğat-it-türk" haqqında daimi müştərisi, kitabsevər Əli Əmiriyə göndərdiyi xəbərdə kitabın 30 qızıl lirədən ucuz satılmayacağını bildirir. Maarif naziri Əmrullah Əfəndi bukinistə həmin kitab üçün 10 qızıl lirə təklif edir və bildirir ki, biz otuz lirəyə bir kitabxana satın alarıq. Bürhan bəy Əli Əmiriyə kitabın sahibi ilə danışdıqlarının vaxtının sabah bitəcəyini bildirir, ona "işinizə yarasa, almağı" təklif edir. Əlyazmanı vərəqləyib, əsl xəzinə tapmış kimi sevinən Əli bəy təsadüfən dükana gəlmiş bir dostundan borc istəyib, 33 qızıl lirəyə dərhal onu alır. Hətta deyirlər ki, dükandan çıxanda fikirlərinin dəyişəcəyindən qorxaraq əlyazmanı bağrına bərk-bərk basıb həyəcanla fikirləşir: "Ay aman, birdən ardımca gələrlər, bunu geri istəyərlər!"

Hal-hazırda İstanbul Millət Kitabxanasında sərgilənən "Divan"ın orijinala müvafiq ərəbcəsini ilk dəfə Türkiyədə 1917-ci ildə Tələt Paşanın köməyi, Əli Əmirinin təkidi ilə Kilisli Rifat hazırlamışdır. Tələt Paşa təklifinin qəbul olunduğu üçün Əli Əmiriyə 300 lirə göndərsə də, o, bunu qəbul etmir, cavabında yazır:

"Lütfünüz, qədirbilənliyiniz üçün təşəkkür edirəm, fəqət pulu qəbul edə bilmərəm. Çünki vətənə kiçik bir xidmət müqabilində pul almış olacağam. Bu isə vicdanıma ağır gələn bir şeydir, bundan dolayı sizə təşəkkür edərək, pulu geri qaytarıram. Siz pulu yardıma ehtiyacı olan bir neçə namuslu ailəyə paylasanız, mənim sizə təşəkkür edəcəyim kimi, Cənabi-Haqq da məmnun olar. Bu sədəqənin adı da "Divanü lüğat-it-türk" olsun". (Bax: http://www.anl.az/down/meqale/adalet/2012/aprel/246367.htm)

Macar Elmlər Akademiyası "Divan"ı almaq üçün Əli Əmiri Əfəndiyə 10 min, Fransa isə üç dəfə artıq - 30 min qızıl pul təklif etsə də, o, razılaşmır:

"Mən kitablarımı millətim üçün topladım. Dünyanın bütün qızıllarını önümə qoysalar, bu kitabı deyil, hər hansı kitabımın tək bir səhifəsini də satmaram". Fransızlara daha kəskin cavab verir: "Mən bu kitabları dövlətin verdiyi maaşla yığdım, öldüyüm zaman onların millətimə qalmasını istəyirəm" (Yakup Deliömeroğlu. Kaşğarlı Mahmut 1.000 yaşında veya 2008 Kaşğarlı Mahmut Yılı. Kardeş Kalemler, sayı 6, Haziran, 2007, s. 80.).

Kilisli Rifat qarışmış, səpələnmiş, dağınıq vərəqləri sahmana salmış, əlavə şərhlərlə 3 cilddə, ərəb əlifbası ilə əl yazısının faksimilesini çap etdirmiş və gələcək nəşrlər üçün böyük bir xidmət göstərmişdir. "Divan" dərhal rezonans doğurmuş, dünya türkoloqlarının diqqətini çəkmişdir. 22 dəftər həcmində olan bu əsəri Maarif Nazirliyi 120 lirə qonorarla mükafatlandırımış və İstanbul Darülfünununun kitabxanasına hədiyyə olunmuşdur.

Lakin əsər latın yox, ərəb qrafikası ilə çap olunmuşdu. Türkiyə respublika elan olunandan sonra Atatürkün göstərişi ilə kitabın 22 dəftəri latın qrafikası ilə çap olunmaq üçün Çankaya malikanəsinə göndərilir, amma dəftərlər naməlum səbəbdən itir. Kilisli Rifatdan yenidən işləməsi xahiş olunsa da, o, qonorarın azlığından narazı qalır və təklifdən imtina edir.

Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sifarişi ilə 1925-ci ildə Samih Rifet və Mehmet Akif tərcüməyə cəlb edilirlər, ancaq onlar bu etimadı doğrulda bilmirlər. Həmin illərdə Tevfiq Dəmiroğlu da "Divan"ı ixtisarla tərcümə edir. Ramiz Əskər "Türkologiyanın şah əsəri" monoqrafiyasında "Divan"ı tərcümə edənlərdən biri Konyalı Atif Əfəndinin adını çəkir: "Onun 7 dəftərə yazılmış tərcüməsinin həcmi 943 səhifədir. Bu tərcümə Kilisli və Tevfik Dəmiroğlu tərcüməsinə nəzərən, daha dolğun və düzgündür. Lakin o, bəzi şeir və savları yalnız onların ərəbcə açıqlamalarına görə çevirmişdir" (Ramiz Əskər.Türkologiyanın şah əsəri. Bakı, 2020, səh. 45.).

"Divan"dakı söz ehtiyatı ilk dəfə alman alimi, Berlin Universitetinin professoru Karl Brokelman tərəfindən araşdırılmışdır. O, 1928-ci ildə "Divan"ın əsasında "Orta türk dili lüğəti"ni tərtib etmişdir. Onun fikrincə, bəzi mənbələrdə xalq dilindən toplanmış sözlərin sayı 7500, bəzisində 9000, bəzisində isə daha çox göstərilir. Nəşrlərin ən böyük problemlərindən biri budur ki, ərəbcə və türkcə cümlə quruluşları fərqli olduğundan ümumi say hər nəşrdə dəyişir, "Divan"dakı sözlərin sayı ilə bağlı müxtəlif məlumatlar verilir. Karl Brokelman əsərdə 7993, Besim Atalayın üç cildlik tərcüməsinin indeksində 8783, Özbəkistanda Mütəllibovun nəşrində 9222, M.Nalbantın araşdırmasında 5147 isim və 3477 feil olduğu qeyd edilir. Məlumatlardakı bu fərqin başqa səbəbləri bəzi tədqiqatlarda məqalənin əvvəlindəki sözlərin və məqalədəki cümlələrdə olan sözlərin də lüğətə daxil edilməsi, məqalənin əvvəlindəki sözlərlə birlikdə qiymətləndirilməsi, bəzilərinin çoxmənalı sözləri müstəqil leksik vahid hesab etməsi, ərəb dilindən tərcüməçilərin mətnləri, sözləri, cümlələri, şeirləri, atalar sözlərini necə izahından asılıdır.

Ötən əsrin 80-ci illərində türk dili və islam dininin tanınmış araşdırmaçısı, Çikaqo Universitetinin professoru Robert Dankoff və Harvard Universitetinin professoru Ceyms Kelliy tərəfindən Amerikada "Türk ləhcələri toplusu" adı ilə 4 cilddə (I c., 1982, II c., 1984, III c., 1985 və 1 indekslə) ingilis dilinə tərcümə edilmiş və Harvard Universitetinin mətbəəsində çap olunmuşdur.

Türk dilinə tərcüməni professor Besim Atalay öz üzərinə götürür və kitabı 1939-1942-cü illər arasında 3 cilddə latın qrafikalı əlifba ilə Ankarada Türk Dili Qurumu çap edir. 1943-cü ildə kitabın indeks nəşri işıq üzü görür. Məhz bundan sonra "Divan" haqqında kitablar, məqalələr və dissertasiyalar yazılır, türk dünyası üçün zəngin material olan əsərin yeni nəşrləri işıq üzü görür. "Divan" türk dillərinin tarixinin öyrənilməsi baxımından ən etibarlı mənbədir.

"Divan"ın nəşri rus türkoloqlarının da diqqətini cəlb etmişdir. A.N.Kononov türkologiya tarixində Mahmud Kaşğarinin "Divanü luğat-it-türk" əsərinin aşkarlanması və nəşrini əsrin ən mühüm hadisəsi kimi dəyərləndirmişdir. İlk rus tədqiqatçısı B.Bartold 1921-ci ilin Rus Arxeologiya Cəmiyyətinin Şərq bölməsinin iclasında Mahmud Kaşğarinin "Divan"ına həsr olunmuş "XI əsr türk-ərəb lüğəti" mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir. 1926-cı ildə iki türkoloq S.E.Malov və K.K.Yudaxin, bir ərəbşünas E.A.Şmidt professor K.Brokkelmanın işıq üzü görəcək lüğətinə oxşar, "Divan"ının əsasında "Qədim türk dili lüğəti" hazırlamaq qərarına gəlirlər. Lüğətə dair kartoçkalar tərtib olunsa da, çapı nəşriyyat tərəfindən təxirə salınır.

Professor Bəkir Çobanzadə Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultayda məruzə etdiyi "Türk dillərində zərflərin yaxın qohumluqları barədə" adlı məruzəsində əsas məlumatları "Divan"dan toplamışdır.

1927-ci ildə tatar alimi Cəmil Validov kiçik qeydlərində "Divan" və müəllifi barədə bəzi məlumatlar vermiş, 1927-1928-ci illərdə tanınmış özbək filoloqu A.Fitrat "Divan"dan seir və atalar sözlərinin fonetik-qrammatik qeydlərlə özbək dilinə tərcüməsini nəşr etdirmişdir.

Öz biblioqrafik sorğu kitabçasında A.E.Krımski "Divan"a geniş yer ayırmış, V.İ.Belyaev "Divan" və müəllifin bioqrafiyasına dair bir sıra məlumatlar vermişdir.

"Divan"ın türkmən dilinin tarixinə dair tədqiqatlar S.Ahallı tərəfindən həyata keçirilmiş, "Mahmud Kaşğarinin lüğəti və türkmən dili" adlı monoqrafiya yazmışdır.

Türk dillərinin təsnifatı uzun illərdir türkologiyanın əsas aktual problemlərindən biri olaraq qalmaqdadır. A.N.Samoyloviç 1922-ci ildə yazdığı məşhur "Türk dillərinin təsnifatına bəzi əlavələr" adlı əsərində irəli sürdüyü müddəalarda Mahmud Kaşğarinin məlumatlarından istifadə etmişdir.

"Divan"nın ruscaya tərcüməsi 1969-cu ildə V.M.Nadelyaev, D.M.Nasilov, E.R.Tenişev ve A.M.Şerbakın redaktorluğu ilə Leninqradda yayımlanmışdır. (Ətraflı bax: Kononov A.N.Maxmud Kaşkarskiy i eqo "Divanu Luqat it Turk" \\ Sovetskaə törkoloqiə. 1970. T.1)

"Divanü lüğat-it-türk"ü ötən əsrin 60-cı illərində Özbəkistanda Salih Mütəllimov özbək dilinə (I cild 1960, II cild 1961, III cild 1963-cü ildə, H.Əbdürrəhmanovun tərcüməyə əsaslanan indeks nəşri 1967-ci ildə), 1960 - 1970-ci illərdə özbək dilçisi Əlibəy Rüstəmov rus dilinə (bu tərcümə "Divan"ın İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanılan əlyazmasının mikrofilmə əsaslanmış, çapı 2010-cu ildə baş tutmuşdur), 1997-1998-ci illərdə Askar Kurmaşulı Egeybayev tərəfindən qazax dilinə, ictimaiyyətin və ziyalıların çoxsaylı istəkləri, müraciətləri və 80-ci illərdə Pekində əslən türk İbrahim Mütinin redaktorluğu ilə 12 nəfər komissiya üzvü (Abdusselam Abbas, Əbdürrəhim Etkur, Əbdürrəhim Həbibullah, Əbdülrəhim Kərim Səit, Əbdülhamit Yusufi, Halim Salih, Hacı Nur Hacı, Osman Məhəmməd Niyaz, Emin Tursun, Sabit Ruzi, Muhammet Emin və Mirsultan Usmanov) tərəfindən uyğur dilinə tərcümə olunmuş, 1981-1984-cü illərdə Urumçi şəhərində 3 cilddə 84 min nüsxə tirajla, 1985-ci ildə uyğurcadan tərcümə ilə Çin dilində çap edilmişdir. 2003-ci ildə Pekində professor Alimcan Sabitin redaktorluğu ilə yenidən Çin dilində, 2004-cü ildə Tehranda Hüseyn Düzgünün fars dilində, 2005-ci ildə Türkiyədə Seçkin Erdi və Sərap Tuğba Yurtseverin, 2020-ci ildə Ahmet B. Erculasın və Ziyad Akkoyunlunun tərcüməsində türk dilində işıq üzü görmüşdür.

1969-cu ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutu B.Atalayın tərcüməsini, Orxon-Yenisey və yazılı uyğur abidələrini əsas götürərək "Qədim türk dili lüğəti"ni hazırlamışdır. 1972-ci ildə C.Klozenanın Böyük Britaniyada nəşr olunan "Türk dilinin XIII əsrə qədərki etimoloji lüğəti"ndə "Divanü lüğat-it-türk"n materiallarından geniş istifadə olunmuşdur. 1990-cı ildə Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyi "Divan"ın əlyazmasının orijinalının ölçülərinə uyğun yeni faksimilesini nəşr etmişdir.

Z.A.Auezov 1935-1937-ci illərdə Xalid Səid Xocayev tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan "Divan" haqqında susmamağı tövsiyə edir. Bildirir ki, "Sovetskaya türkologiya" jurnalının 1988-ci il 3-cü nömrəsində verilən məlumata əsasən, bu tərcümə hələ də çap olunmamış, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun seyfində qalmaqdadır. (Bax: Maxmud al-Kaşqariy. "Divan Luqat it-Turk". Perevod, predislovie i kommentarii Z.A.M.Augzovoy. Almatı: Dayk-Press, 2005 . Vvedenie, c.; həmçinin bax: Said Xodjaev. "Sovetskaə törkoloqiə", t.3, 1988, c.96-103.)

"Divan" 2006-cı ildə Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəlin dəstəyi, akademik Tofiq Hacıyevin redaktorluğu, akademik Nizami Cəfərovun rəyi ilə professor Ramiz Əskərin Azərbaycan dilində şərhlərlə tərcüməsi (indekslə birlikdə 4 cilddə) çap olunmuşdur.

Qeyd edək ki, "Divanü lüğat-it-türk"ü ana dilinə tərcümə etmək istəyən bir çox türk alimi ruslar və çinlilər tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir.

Məşhur uyğur şairi Kutluk Şevki Həcc ziyarətindən qayıdarkən İstanbulda Kilisli Rifatın tərcüməsində "Divan"ı əldə edə bilmiş, ölkəsinə aparmış, həmkarı və yaxın dostu, şair Məhəmməd Əli ilə birlikdə uyğur dilinə tərcümə etmişlər. Elm dünyasına xidmət 1937-ci ildə çinli cəlladlar tərəfindən hər ikisinin ölümü və əsərlərinin yandırılması ilə nəticələnmişdir"mükafatlandırılmışdır".

Uyğurlar 1944-cü ildə Şərqi Türküstan dövlətini qurduqdan sonra, ilk növbədə ana kitabları "Divanü lüğat-it-türk"ü tərcümə etməyi qərarlaşdırmışlar. Bu iş məşhur alim, dövrün tanınmış ziyalısı İsmayıl Damollama həvalə edilir. Böyük həvəslə "Divan"ın I cildinin tərcüməsini tamamladığı ərəfədə Rusiya və Çinin razılığı ilə Şərqi Türküstan dövləti ləğv edilir, İsmayıl Damollam öldürülür. Şərqi Türküstan Qızıl Çin ordusu tərəfindən işğal olunur, Uyğur bölgəsində Sincan Muxtar hökuməti qurulur. Kaşğar bölgəsinin qubernatoru Seyfullah Seyfullin rəsmi olaraq "Divanü lüğat-it-türk"ün tərcüməsini xeyli maliyyə vəsaiti də ayıraraq Əhməd Ziyaya tapşırır. 1952-54-cü illər arasında tərcümə tamamlanır və çap üçün Pekinə göndərilir. Nəşr xərclərini Kaşğar qubernatorluğu öz öhdəsinə götürür. Lakin həmin ərəfədə Pekin Əhməd Ziyanı "əksinqilabi və millətçilik fəaliyyəti" ittihamı ilə suçlandırır və 20 il həbs cəzasına məhkum edir. Əhməd Ziya həbsxanada işgəncələrə dözməyib faciəli şəkildə ölür və "Divan"ın tərcüməsi və əlyazmaları müsadirə edilərək yandırılır.

Növbəti fədakar təşəbbüs 1960-63-cü illərdə Çin Elmlər Akademiyasının Sincan şöbəsinin direktor müavini uyğur Sairani tərəfindən həyata keçirilir. Uyğur dilinə tərcümə bitdikdən və çapa təqdim olunandan dərhal sonra əsər müsadirə olunub yandırılır, Sairani iki köməkçisi ilə birlikdə öldürülür.

Dünyasını dəyişmiş bu ziyalılara, alimlərə, şairlərə Allahdan rəhmət diləyirik. Bu repressiyaların ilk qurbanı özbək əsilli, həmin ərəfədə Azərbaycanda yaşayan, 1934-37-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Dil bölməsində birinci dərəcəli elmi işçi kimi çalışan Xalid Səid Xocayev olmuşdur.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2024)