Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsi son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayıb və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənilir. Layihənin koordinatoru Təbrizdə yaşayıb yaradan şair, yazar və tərcüməçi Əli Çağladır.

Əli Çağlanın açıqlamasına görə, güneyli yazarlar layihəyə böyük maraq göstərirlər, dərc edilmək sırasını gözləyirlər. Məsələn, şair xanım Məhdiyə Mehraci şeirlərini farsca yazırmış. Bu layihədən həvəslənərək o da Azərbaycan dilində şeirlər yazmağa başlayıb. Əlbəttə ki, bu, çox əhəmiyyətli nəticədir. 

İyul ayından layihə ikinci mərhələyə qədəm qoyur. İlk mərhələdə Güney Azərbaycanın Təbriz, Urmiya, Xoy, Zəncan, Muğan, Mərənd, Qaşqay və digər şəhərlərində yaşayan 50 yazarın təqdimatı nəzərdə tutulurdusa, təqdim edilən yazarların sayı daha çox - 68 oldu. İyuldan gələn ilin bu vədəsinədək daha 50 yazar Quzey Azərbaycan oxucularına təqdim olunacaq. 

Orfoqrafiyasına toxunulmadan təqdim edilən ədəbiyyat nümunələri ləhcə şirinliyi ilə, habelə yüksək ədəbi-bədii keyfiyyəti ilə seçilir. Nədir Güney Azərbaycan yazarlarımızın əsas mövzusu? Vətən sevgisi, azadlıq hayqırtıları, insan və Yaradan, mənəvi dəyərlərə tapınmaq, sevgi - bunlar güneylilərin əbədiyaşar mövzularıdır. 

Layihədə iştirak edən güneyli soydaşlarımz aşağıdakılar olub: 

1. Araz Asif

2. Arda Xani

3. Arğın Paşa

4. Atila Ərfəyi

5. Aydın Sabah

6. Aynar Təbrizli

7. Behruz Sədiq

8. Bəxtiyar Nizami

9. Dərviş Təbrizli

10. Elnaz İslamvənd

11. Əbasət Purhəsən

12. Əli Cavadpur

13. Əli Çağla

14. Əli Rəştbər

15. Əmin Əhəryar

16. Əmin Hacılı

17. Fəriba Mürtəzayi

18. Hadi Qaraçay

19. Həkimə Babakişizadə

20. Həsən Babayi

21. Həsən Umudoğlu

22. Hümmət Şəhbazi

23. Hüseyn Səlahlı

24. Xan Sənəm

25. Xosrov Barışan

26. İlqar Müəzzinzadə

27. İsmayıl Pilpayə

28. Kamil Qəhrəmanoğlu

29. Qəfur İmamizadə

30. Mehdi Qəmsiz

31. Mehdi Səhəndi

32. Mehdi Sırdaş

33. Məhdiyə Mehraci

34. Məhəmməd Çalğın

35. Məhəmmədrza Ləvayi

36. Məhsa Əbdüləlizadə

37. Məmməd Quruçay

38. Mərcan Mənafzadə

39. Məryəm Gözəli

40. Məryəm Qurbanzadə

41. Məryəm Səfəvi

42. Məsum Cabbarpur

43. Mustafa Şeyxpur

44. Müjqan Siyami

45. Nuriyyə Lövh

46. Oğuz Məhəmmədikiya

47. Ramin Behzad

48. Ramin Yaşar

49. Rəhim Təkin

50. Rəsul Qədiri

51. Ruqiyyə Kəbiri

52. Rza Nuri

53. Sara Turi

54. Sevər Şəhabi

55. Səhər Barani

56. Səhər Xiyavlı

57. Səid Muğanlı

58. Səid Sadiqifər

59. Sürəyya Xəliq Xiyavlı

60. Şahin Muradi

61. Şəhram Gülkar

62. Tohid Namvər

63. Vəhid Məlek

64. Vida Heşməti

65. Vüqar Nemət

66. Yalçın Türkay

67. Yunus Səfdəri

68. Zaman Paşazadə.

Güneyli yazarlara tribuna vermək onların haqq səslərini ucaltmalarına yardımçı olur, bu da günümüz üçün çox vacibdir. 

Qoy Təbrizin gözü yolda qalmasın, mənəvi körpülərimiz daha da möhkəmlənsin. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

DOQQUZUNCU HEKAYƏ

Uşaq xalça üstə uzanmışdı. Bulanıq gözlərini tavana zilləyib zarıyırdı. Boğaz damarları gərilmişdi. Seyrək kirpikləri fərqli ölçüdə, ayrı-ayrı rənglərdə idi. Anası dəhlizdəki güzgünün qarşısında dayanıb çılpaq bədəninə baxırdı. Uşaq gözünü qırpmadan: “Ana, çişim var”, –qışqırdı. Anası uşağa fikir vermədi. Mizin üstünə yığılmış qablardan biri sürüşüb döşəməyə düşdü. Uşaq səsə boylandı. Anası heç nə olmayıbmış kimi güzgülənirdi. Uşaq hıqqana-hıqqana ayağa qalxıb mizə sarı yüyürdü. Şalvarının düymələrini açıb yerə düşmüş qabın içinə işədi. Anası yenə uşağa məhəl qoymadı. Uşaq anasının onu danlamadığını görüb çaşdı. Bilmədi neyləsin. Araya çökmüş cansıxıcı sükutdan qorxduğu üçün utana-utana bir dəfə də “Ana, çişim var”, – dedi. Anası yenə dinmədi. Uşaq çöməlib gözlərini köpüklənən sidiyinə zillədi. Anası ancaq bundan sonra yanını bura-bura yataq otağına keçdi. İçəridən ögüyə-ögüyə: “Adam belə eləməz”, – qışqırdı.

Uşaq xəstə doğulmuşdu. Dərisi qırış-qırış idi. Saçları seyrək və ağımtıl bitmişdi. Üzü çəhrayıydı. Dili ağzında durmurdu. Ağlı kəsəndən anası onu öpüb əzizləməmişdi. Əlinin toxunduğu qablarda anası yemək yeməzdi. Oturduğu yerlərdə oturmazdı. Anası onu hələ evdən eşiyə çıxarmamışdı. Olduğunu dostlarından gizlətmişdi. Sevdiyi iş alışqanlarını yandırıb-söndürməkdi. Anası ona cürbəcür alışqanlar almışdı. Saatlarla onların göy rəngə çalan alovuna baxardı. Kiçik od nədənsə onu dincəldərdi. Anasının evdə olmağı da olmamağı kimiydi. Səhərdən-axşama qədər güzgülənə-güzgülənə Sima xala ilə telefonla danışırdı. Sima xala anasının ən yaxın rəfiqəsi idi. Onun əri də vardı. Rəşid baba. Uşaq onu sevmirdi. O, uşağı “odla oynamağa” qoymurdu. Sima xalanın bu “odla oynamayan” adamla necə yaşadığını uşaq bilmirdi. Axı odu necə sevməmək olar?

Uşaq yataq otağına tərəf qaçdı. Anası paltar ütüləyirdi. Çöməlib anasının ayaqlarını qucaqladı.

Anası qəfildən: “Bəsdir”, – qışqırdı.

Uşaq qorxa-qorxa gözlərini qıyıb ayaqlarını altına yığdı. Böyrü üstə çönüb qaz sobasına baxdı. Soba yanmırdı. Anası köynəyini ütüləyib üstünə atdı.

“Geyin”, – dedi.

Uşaq yerindən tərpənmədi. Anası hamam otağına keçib suyu açdı. Su axdıqca çilək xırıldayırdı. Uşağa çiləyin səsi əyləncəli gəldi. Bir xeyli öz-özünə güldü. Anası qapını açıb səsə boylandı. Uşağın güldüyünü anlayıb: “İki dəqiqəyə çimib çıxıram. Heç nəyə toxunma”, – dedi.

Uşaq ayağa qalxıb dəhlizə çıxdı. Döşəməyə uzanıb hamam otağının qapısı altından çimən anasına baxdı. Anası uşağın baxışlarını hiss edib üşəndi. Əlləri ilə döşlərinin iri gilələrini örtüb: “Adam anasına baxmaz”, – qışqırdı.

Uşaq arxası üstə çevrilib doyunca güldü. Saf uşaq gülüşü cingiltiliydi. Dəhlizdəki köhnə dolabın qapısı öz-özünə cırıltıyla açıldı. Uşaq nə fikirləşdisə, gülməyini kəsib: “Ana, aç qapını, sənə sözüm var”, – qışqırdı.

Anası suyu şappıldada-şappıldada çimirdi. Uşağın nə dediyini eşitmədi.

Uşaq ayağa qalxıb anasının ütülədiyi köynəyi əyninə geyindi. Köhnə paltar dolabının içinə girib qapını özünə sarı çəkdi. Cibindən çıxardığı alışqanın çaxmağını çəkib köynəyinə yaxınlaşdırdı. Köynək pambıqdan tikildiyi üçün o dəqiqə alışdı. Uşaq sevdiyi “od”un canını belə ağrıdacağını düşünməmişdi.

***

Sima xala Rəşid baba ilə eyvanda oturmuşdular. Sima xala iri “göz yaşı”na oxşayırdı. Rəşid baba əlində alışqan tutmuşdu. Siqaret çəkirdi. Onun da qanı yanıb qapqara qaralmışdı.

Rəşid baba bir xeyli susandan sonra: “Mən rəhmətlik rəfiqənə demişdim ki, uşağı odla oynamağa qoymasın. Öz günahıdı”, – dedi.

Sima xala gözünün yaşını güclə saxlayıb: “O yazıq nə bilsin, ev alışanda suyun altındaymış”, – pıçıldadı.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair Yusif Nəğməkarın “Qiymətlər” adlı satirik şeirini təqdim edir.

Bu dünyada 

Sevginin, hörmətin,

Sədaqətin, həqiqətin qiymətində

artım yoxdur...

Bir zərrə, bir qurtum yoxdur.

Özü də bu bəlaya

Tanrıdan bir əlac,

Bəndədən bir yardım yoxdur...

Hər şeyin öz qiyməti,

Düz qiyməti var.

Səhv veriləndə

Qiyaməti var!..

Məsələn,

Şirə hər gün banan versən,

Tülküyə, çaqqala ət,

Qiymətdən düşəcək qiymət.

Qiymət-dəyər.

Kimsə tərəzini düz tutar.

Kimsə əyər...

Hərənin öz günahı-

Allah olsun pənahı!..

Pul, var-dövlət

Üstünə Günəştək nur saçanlar-

Başına dolu kimi yağanlar var,

Keyf-damağa aşiyanlar,

Torba-torba daşıyanlar,

Qəpik-qəpik yığanlar var...

Naşükürlük nəyə gərək?!

Maşallah,

Biz ki gözü-könlü toxlarıq,

Azımıza qane olan çoxlarıq!

Havamız-xoş hallar,

Suyumuz Şollar!..

Sərvətimiz, varımız

Funt-sterlinq, dollar...

Avro, manat-

O da ki Allaha amanat!

Yeri gəlsə, bəsimizdir

Bir unsiya, bir barel,

Bir quzu, bir Farel.

Bir kilo, bir karat-

Hamısı ölçülü-biçili;

Bunlara nə irad?!.

Bir oba,

Bir elat sürü,

Bir qaçaq kürü...

Daha bəsdir, saydıqların,

Sayıqlama,

Kiri, qardaş, kiri!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik Qiraətdə bu gün ilk dəfə şair Ayaz Arabaçı qonaqdır. Bir gözəl sevgi şeiri təqdim edirik sizə. 

“Pəncərəniz yuxuluydu o gecə,

İstədim ki, bir daş atıb oyadam.”

Gözəl deyib, deyilmi? 

Xoş mütaliələr!

Pəncərəniz yuxuluydu o gecə,

İstədim ki, bir daş atıb oyadam.

Amma qəfil bir səs gəldi gecədən,

Burda bu vaxt nə gəzirsən ay, adam..

Kimiydisə qaranlığı dinşədi,

Sonra birdən tez əl atdı cibinə.

Silkələndi qoca armud ağacı,

Üç-dörd dənə armud düşdü dibinə.

Əmin idi, dayın idi bəlkə də,

Atan idi, baban idi bilmədim.

Gecə vaxtı uğuruma nəhs gələn,

Hansı qaradaban idi, bilmədim.

Geri dönüb yola çıxmaq istədim,

Yox olmuşdu boz dumanda bütün iz.

Elə bil ki, daş daşıyıb yorulub,

Dalı üstə sərilmişdi itiniz.

Mən qorxudan yarıyacan əyilib,

Evinizin ətəyinə qısıldım.

Elə bil ki, qəzəblənmiş bir yeşik,

Ballı arı pətəyinə qısıldım.

Əsdi-coşdu, asdı-kəsdi qaramca,

Qaranlığı hədələdi o adam.

Mən başımda nə xəyallar qurmuşdum,

Gör nələri zədələdi o adam.

Atan idi, baban idi, kim idi..?

Biləmmədim uzaq idi gümandan.

Gedib durdu itinizin yanında,

Sir-sifəti seçilmirdi dumandan.

Pəncərəniz yuxuluydu o gecə,

İstədim ki, bir daş atıb oyadam.

Amma qəfil bir səs gəldi gecədən,

Burda bu vaxt nə gəzirsən ay, adam.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Akademik bütün şüurlu həyatını bəşəriyyət üçün ən önəmli olan bir tədqiqata həsr edib: Ağcaqanadların arterial təzyiqini necə aşağı salmaq mümkündür. 

2.

Ən axmaq işlər axmaq işlər görmək istəməyəndə baş verir.

3.

Bütün göbələklər yeməlidir. Sadəcə, bəzilərini cəmi bir dəfə yeyə bilirsən…

4.

Yalnız yuxu tələbəni mühazirənin sonuna gətirə bilər.

5.

Müğənni xanıma sual:

-Siz niyə yalnız varlı kişiləri sevirsiniz?

-Xeyir. Mən yalnız varlıları sevmirəm. Mən sevincli kişiləri sevirəm. Nə yazıq ki, belələri yalnız varlılar olur. 

6.

Hər butılkanın həyatında bir qara - öz tıxacını itirdiyi gün olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

Strit art incəsənəti ilə hər kəs tanışdır. Küçə rəssamlarının küçə divarlarına çəkdikləri gözoxşayan rəsmlər hər kəsi valeh edir. Murallar və qrafitlər şəhərləri canlandırır, əhalini heyrətləndirir. Bir çox strit-art yaradıcıları divarlara qeyri-leqal rəsm çəkməkdən ümumdünya şöhrətli rəssama çevrilməyəcən uzun bir yol keçiblər. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı miridei.com-a istinadən öz oxucularına küçə rəssamlarının ən yaxşılarından olan Etam Kryunu təqdim edir.

Etam Kryu

İlk olaraq sizə Etam Kryunu təqdim edirik - haqlarında ən çox danışılan küçə rəssamlarını. Bu, iki polşalı küçə rəssamının psevdonimidir. Onların çəkdikləri murallar – divar rəsmləri öz ölçülərinə görə adamı hədsiz təsirləndirir, hətta heyrətləndirir. Onlar tək Polşada deyil, bütün Şərqi Avropada gözəl izlər qoyurlar. İndi planlarında Avropanın Qərbini də bəzəyib Amerikaya üz tutmaq dayanır.

İlk vaxtlarda onlar qeyri-qanuni fəaliyyətə görə cərimələnirdilər, amma indi Polşa hökuməti rəssamlara sifarişlər verir, onlara böyük paralar ödəyir. Onlar da ölkəni, bir növ, abadlaşdırırlar. Təsəvvür edin ki, Polşaya gələn minlərcə turist Varşava, Qdansk, Xojuv, Zaqlembe, Vrotslav, Katovitse kimi şəhərlərdə xüsusi ekskursiya turlarına çıxaraq Etam Kryunun divar rəsmlərinə tamaşa edirlər.

Öz işlərində folklor motivlərinə və sürrealizmə müraciət edən rəssamlar bir işi başa çatdıranacan aylarını sərf edib hədsiz yorulurlar, bununla belə, əsla bezikmirlər. Çünki həqiqətən ortaya şedevr qoyurlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Sumqayıtda yaşayıb yaradan şair Aypara Ayxanın şeirlərini təqdim edir.

AYRILIĞIN TƏRİFİ

Yenə asi ürəyim savaş açıb qədərə,

Tanrı məni əfv etsin, yenə üzünə ağam.

Gecəylə, gündüzlə də ulduzumuz barışmır

Yenə zamanla düşmən, yenə qanlı bıçağam.

Görən nə qədər keçib ayrılığın üstündən

İflic olub divarda saatın əqrəbləri.

Bayaq qınadı məni masamda kağız-qələm,

Bir də məzəmmət ilə süzdü yuxu həbləri.

Durub şəhərə çıxdım, fikrim dağılsın deyə,

Neçə yolu, cığırı bir-birinə caladım.

Saymadım neçə dəfə xatirənə ilişdim,

Neçə dəfə adını ard-arda təkrarladım.

Düyünlər boğazıma yığıldı qalaq-qalaq,

Toplayıb ordusunu qəhər üstümə gəldi.

Maşınlar, avtobuslar, piyada keçidləri

Mağazalar, binalar, şəhər üstümə gəldi.

Bilmədim bu nisgildən harda qaçıb gizlənim

Haranın daşın salım ürəyimin başına.

Ayrılığı bu qədər amansız bilməzdim mən

Qəfil tutulmasaydım sənsizlik yağışına

Hər gün dodaqlarımda sükutun cazibəsi,

Gözlərim üfüqlərdə dolanır veyil-veyil.

Bu darıxmaq başqadı, bu həsrət tamam başqa

Bu ağrının tərifi bildiyin kimi deyil...

NEYTRAL ZONA 

Sevinclərimə ortaq,

hüznlərimə tən bilmişdim səni...

Ürəyim ürəyinə baş qoyandan 

Vətən bilmişdim səni...

Sən demə 

güvəndiyim dağın başı büsbütün qarmış,

Sən demə 

qədərdə Vətəndə qürbətçi olmaq da varmış...

Sahib çıxmaq istəmədiyin ürəyə daha 

Bədəl ödətdirirsən bahadan baha...

Gündüzu zərrə-zərrə udan nəhəng şər kimi

Bu laqeydlik hər gün bizi yeyir, bitirir.

Neytral zonada qalmış yaralı əsgər kimi

İndi mənim hislərim durmadan qan itirir.

Saniyə-saniyə soyuyuram, biləsən,

Döyüntü-döyüntü buza dönür ürəyimin əli-ayağı

Amma qorxma,

son nəfəsində belə sənə "Vətən" deyəcək

Deyəcək ki, baxıb sevinməsin yağı...

TAPMACA ADAM

Yeni kəşf edilmiş planeti öyrənmək qədər müşküldür səni tanımaq

Qürurdan hördüyün Çin səddi arxasında gizlənən tapmaca adam.

Nə sevdiyin bəlli, nə sevmədiyin

Yorulmuşam sənin gizlənqaç oyununda yuman tərəf olmaqdan.

Həyatımda bir varsan, bir yoxsan,

Bir çoxsan, bir azsan,

Qısacası Kvant nəzəriyyəsi qədər çətin və anlaşılmazsan.

Get-gəllərindən yollar da əzbərləyib addımlarını,

Aristokratlığını itirib əlvidaların.

Salamların hər dəfə xəcalət təri tökur dilinin ucunda.

İndi savaş meydanını xatırladır

sualların hücumuna məruz qalmış beynim.

“Sevir sevmir”lərimlə bezdirdiyim çobanyastıqları

qürur dərsi keçir mənə

Çox dəfə ürəyini bəlkə oxuya bildim

ümidiylə gozlərimi gözlərinə dikirəm

Axı mən xəstəyəm 

Həkim demişdi sən çatışmazlığından çox ciddi əziyyət çəkirəm.

Hər dəfə balıq səssizliyi ilə susursan,

Hər dəfə lal baxır gözlərin.

Barı qolların danışsın arada,

Barı onlar itirməsin danışmaq vərdişini,

Bərk-bərk sıxsınlar məni köksünə 

Bəlkə heç sabah olmadım.

Düz demirəm, nə bilmək olar axı həyatın işini?

MUTASİYA

Deməliyəm ki, heç nə bir anda yaranmır

amma hər şey bir anda məhv ola bilir.

Dünya özü də yeddi gündə yarandı,

Qiyamət özü də bir anda qopacaq

Və o gün 

bütun yaxşıları yaxşılar,

bütün pisləri pislər tapacaq.

Səninsə Qiyamətin mənim ürəyimdə qopdu

Dünyamın mərkəzi deyilsən daha.

Ətrafında dönmür artıq kainat.

İndi ən böyük qazancımdır yarısından döndüyüm ziyan

Demişdim axı çox da özunə güvənmə

Bax, süqut etdi illərlə qəlbimdə qurduğun imperiyan,

Sultanı oldugun taxtın da devrildi...

Sayəndə DNT-si də dəyişdi duyğularımın

Sevgim mutasiyaya ugrayaraq nifrətə çevrildi.

GETDİN

Getdin, ruhuma əsdi yenə soyuq küləklər,

Heç nəyə yaramayan quruca nəfəs oldum.

Getdin, intihar etdi qəmzəmdə kəpənəklər

Ve getdin, içimdəki quşlara qəfəs oldum.

Yenə qəlbim soyundu xoşbəxtlik libasını.

Saatlar yavaşıdı, zaman sanki süst oldu

Duyunca ayrılığın sarsıdan təmasını

Dünyam çıxdı oxundan, həyatım alt-üst oldu

Yenə gözlənilmədən yoxluğuna uğradım

Və alnımda qırışlar günbəgün cərgə saldı

Yenə barmaq ucumdan saçımacan ağrıdım

Ve yenə gözlərimdə kədər düşərgə saldı.

Indi ömrümdə yoxsan, bitsə də sənli anlar

Xatirələr hələ də təzədirlər, tərdirlər.

Nə xoşbəxtdirlər indi səni görən insanlar

Çiynindəki mələklər necə bəxtəvərdilər. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün  Sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin sektor müdiri Qərbi Azərbaycan Ziyalılar Şurasının üzvü Əfqan Vəliyevin “Göyçə mahalının tarixi və ədəbi mühiti” məqaləsi təqdim ediləcək.

ƏFQAN VƏLİYEV

GÖYÇƏ MAHALININ TARİXİ VƏ ƏDƏBİ MÜHİTİ

Göyçə mahalı Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan Respublikası) ərazisində, Göyçə gölü ətrafında 1987-1991-ci illərə qədər azərbaycanlıların sıx yaşadığı ərazilərdən biri idi. Mahal Göyçə gölünün sahilləri boyu geniş bir ərazini əhatə edir. Göyçə mahalı tarixən türk tayfalarının yurdu olub. Oğuz elinin Göyçədə məskunluğunun azı 5000, özünümüdafiə şüuruna yetməsinin azı 4000, dil və yazı mədəniyyəti əxz etməsinin azı 3000, dövlətləşmə mərhələsinə qədəm qoymasının azı 2700, yazılı ədəbi və tarixi  abidələr yaratmasının azı 2500 illik tarixi var. Uzaq tarixi keçmişə malik mahalın adı olan "Göyçə" kəlməsi təkcə "göyçək", "gözəl yurd", "göy sulu" mənasını ifadə etmir, həmçinin  Oğuz türkünün 3-5 min il öncəki dilində "Göyçə" kəlməsi "Müqəddəs insanlar yurdu", "Baş tanrının yurdu", "Səmavi varlıqlar yurdu" anlamına gəlir. Göyçə mahalı Oğuz elinin düşüncə mərkəzi, oğuz boylarının "Tenqri" kimi qəbul etdikləri seçkin şəxsiyyətlərin yurdu kimi də tanınır.

Göyçə mahalına gələn türk mənşəli kimmer, iskit, sak tayfaları burada yerli türk əhalisinin mövqeyini daha da gücləndirib. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında da Göyçə mahalı oğuz türklərinin vətəni kimi təsvir olunur, həmçinin burada Göyçə gölü, Ağlağan dağı, Ayğır bulağı kimi toponimlər sadalanır.   Türk mənşəli Saci, Salari və Rəvvadilərin, Səlcuq imperiyasının, Atabəylər, Hülakü, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində olan Göyçə mahalı Səfəvilər dövründə Çuxursəd bəylərbəyliyinin ərazi – inzibati vahidlərindən biri olub. Türk tayfalarının idarə etdiyi bəylərbəyilik Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövründə ciddi dağıntılara məruz qalıb, İstanbul sülh müqaviləsi ilə Osmanlı imperiyasının tabeliyinə keçib. XVIII əsrdə Çuxursəd bəylərbəyiliyi İrəvan, Naxçıvan və Maku əyalətlərini əhatə edib və Əfşarlar imperiyasının hüdudları daxilində Azərbaycan inzibati ərazisinin tərkibində olub.  Nadir şahın ölümündən sonra Göyçə gölü ətrafında yaranan İrəvan xanlığının tərkibinə daxil olan Göyçə mahalı xanlığın şimal hissəsini əhatə etməklə həm ərazisinə, həm də əhalisinin sayına görə ən böyük mahal hesab edilib. 

Göyçə mahalı Rusiyaya müharibə ilə birləşdirilənə qədər İrəvan xanlığının, sonralar isə İrəvan quberniyasının tərkibində olub. XIX əsrin ortalarında əhalisinin mütləq əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Göyçə gölü hövzəsi torpaqlarında  yeni inzibati ərazi vahidi Nor-Bayazit (Yeni Bəyazid) qəzası təşkil edildi. Bu addımı atmaqla çar hökuməti tarixi Azərbaycan ərazilərini tədricən planlı şəkildə erməniləşdirmək məqsədi güdürdü. Qəza inzibati cəhətdən 4 nahiyəyə – Dərəçiçək, Göyçə, Gözəldərə, Məzrəyə bölündü. Göyçə gölü və gölün sahilyanı əraziləri qəzanın şimal-şərq və cənub-qərb ərazilərini bir-birindən ayırırdı. Tarixi Azərbaycan torpağı olan İrəvanın işğalından sonra yerli türk əhalisinə qarşı 1905-1906, 1918-1920, 1948-1953 və 1987-1991-ci illərdə aparılan etnik təmizləmə və soyqırım siyasəti, planlı şəkildə ermənilərin köçürülməsi  nəticəsində bu ərazilər Azərbaycandan zorla qoparıldı. 1828-ci il Türkmənçay, 1829-cu il Ədirnə müqaviləsi ilə İrəvan xanlığı Rusiyanın tərkibinə daxil edildi. Azərbaycanın qədim və tarixi torpaqlarında yeni inzibati bölgü – "Erməni vilayəti" yaradıldı. 1829-1832-ci illərdə həyata keçirilən siyahıyaalmanın nəticəsinə görə, Göyçə mahalı ərazisində 59 dağıdılmamış kənd qalmışdı.

Bu kəndlər  Bığlı Hüseyn, Zeynalağalı, Rəhmankənd, Ağqala, Əyrivəng, Qızılcıq (Əbulkən-di), Noradüz, Qışlaq, Kəvər, Qul Əli, Kosa Məmməd, Paşakəndi, Dəliqardaş, Küzəcik, Başkənd Heyranıs, Atam-xan, Vəliağalı, Təzəkənd, Dəlikdaş, Göl, Aşağı Adyaman, Yuxarı Adyaman, Əbdülağalı, Gözəldərə, Ağqıraq, Aşağı Qaranlıq, Yuxarı Qaranlıq, Zolağac, Kolanlıqırılan, Alçalı, Qarasaqqalqışlağı, Yarpızlı, Zağalı, Qızılbulaq, Qırxbulaq, Qanlı Allahverdi, Basarkeçər, Qoşabulaq, Aşağı Keyti (Salman kəndi), Baş Keyti, Ellicə, Daşkənd, Daş Keyti, Tatlı Qışlağı, Zərzibil, Zod, Ağyoxuş,Əyricə, BöyükMəzrə, KiçikMəzrə, Kəsəmən, Şişqaya, Cil, Ardanış, Adatəpə, Şor Əli, Ağbulaq, Toxluca, Əzizli (Qaraqoyunlu)Nərimanlı, Gölkənd(Qaraqoyunlu dərəsi) idi. 19 kəndin adı isə unudulub. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqda Göyçə mahalı tarixi Azərbaycan torpağı kimi onun tərkibində olub. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının ərazisi 114 min kv.km olmuşdur. 1920-ci ildən Azərbaycan Demokratik Respublikasını işğal edən yeni rus bolşevik imperiyası Azərbaycanın ərazisi olan Zəngəzur mahalı, Göyçə mahalı, Şərur mahalı, Dərələyəz mahalı, Dilican ərazisini qanunsuz şəkildə Ermənistana vermişdir. Sovet hakimiyyəti illərində Ermənistan SSR rayonlaşdırılarkən Göyçə mahalı süni surətdə beş inzibati rayon arasında bölünüb: Çəmbərək rayonu, Basarkeçər rayonu, Aşağı Qaranlıq rayonu, Kəvər rayonu və Yelenovka rayonu.

Geniş otlaqları olan Göyçə mahalında yaşayan əhali daha çox əkinçilik, maldarlıq, arıçılıq, bağçılıq, xalçaçılıq və balıqçılıqla məşğul olmuşdur. Göyçə Azərbaycan aşıq sənətinin beşiklərindən biri hesab edilir. Bölgə Azərbaycan ədəbiyyat və mədəniyyət tarixinə Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Şair Məmmədhüseyn, Aşıq Əsəd, Aşıq Qurban kimi məşhur ustad saz və söz sənətkarlarını bəxş etmişdir. Göyçə mahalı cənubdan – Ağlağan təpəsi, Dəlik, Çənlibel dağları, Səlimgədiyi, şimaldan isə Murğuz, Şahdağ silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur. Şah dağından baxanda bu mahal ortasına ayna salınmış güllü bir nəlbəkini xatırladırdı. Göyçə mahalı çox qədim zamanlardan bəri el şairlərinin vətəni olmuşdur. Göyçə mahalında yaşayıb-yaratmış saz ustaları aşıq sənətinə yenilməzlik gətirmişlər. Göyçə mahalının hər guşəsində türk-oğuz izlərinə rast gəlinir. Toxluca kəndindəki Qanqalı dağı, Göyərçin kəndinin örüşündə Qara Quzeyadlı dağı, Zod aşırımında soyuq bulaq uzaq keçmişdən bu günə kimi oğuz türklərinin daş yaddaşı idi. Göyçə elinin şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrindəki mifoloji varlıqlar haqqında inanclarının kökü qədim dövrə gedərək tanrıçılıq, şamançılıq dünyagörüşünə söykənir. Göyçə mahalının Kəvər rayonuna daxil olan Ağzıbir,  Ağqala, Başkənd, Qul Əli, Küzəcik, Kərimkənd, Kosa Məmməd, Nərədüz, Məmmədağalı, Qışlaq və digər kənd­lərində mövcud olan tarixi abidələr  alban memarlıq abidələri kompleksinə daxil olmaqla həm də ulu keçmişimizdən xəbər verir. Bu abidələrin, qəbirlərin bir çoxu vətəndaşlarımızın deportasiyasından sonra dağıdılıb, qarət edilib, ermənilər tərəfindən mənimsənilib. Əyə inancı insanlara sağlamlıq, səadət, bərəkət gətirən ocaq hamisi sayılırdı. Qaraçuxa isə tale, bəxt tanrısıdır. Bu tanrıların simvolları xalça sənətinə də keçmiş, onun naxış-kompozisiya həllində iştirak etmişdir. Göyçə mahalının dilbər guşələrindən biri də Aşağı Qaranlıq bölgəsi idi. Tamamilə dağlıq ərazidə yerləşən bu bölgənin rəngarəng çiçəkləri sanki təbiətin özünün toxuduğu bir xalı idi. Yanıx, Yuxarı Alçalı, Əyricə, Xartlıq kəndlərində yaşayan Azərbaycan türkləri rəngarəng, al-əlvan xalçalar ərsəyə gətirmiş, həmin nümunələr bu günə qədər gəlib çatmışdır. Göyçə mahalının tanınmış ziyalıları, şeir-sənət adamları - Miskin Abdal, Ağ Aşıq Allahverdi, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Növrəs İman, Aşıq Əsəd, Aşıq Nəcəf, Səmənd Ağa, Qlava Balı, Hacı Nağı, Talıb Musayev, Yunis Rzayev, Rəşid İbrahimov, Tapdıq Əmiraslanov, Qəşəm Aslanovdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.07.2024)