MƏDƏNİYYƏT NAZİRİMİZ ÇIXIŞ EDİB

Qətərdə keçirilən Azərbaycan Mədəniyyət günləri çərçivəsində Qətər Milli Kitabxanasında “Qədim köklərə malik Azərbaycan mədəniyyəti” adlı kitab sərgisi, həmçinin görkəmli şərqşünas-alim, akademik Yevgeni Bertelsin ərəb dilinə tərcümə olunmuş “Böyük Azərbaycan şairi Nizami” kitabının təqdimatı və “Üç dilin şairi – Məhəmməd Füzuli” adlı tədbir keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, tədbirdə çıxış edən Qətərin dövlət katibi, Qətər Milli Kitabxanasının prezidenti doktor Həməd bin Abdulaziz Al-Kuvari Qətərlə Azərbaycan arasında müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq əlaqələrinin yüksələn xətlə inkişaf etdiyini vurğulayıb. O, Qətərdə Azərbaycan Mədəniyyəti Günlərinin keçirilməsini mədəni əməkdaşlıq baxımından əlamətdar hadisə kimi səciyyələndirib, ölkəmizin nümayəndə heyətinə uğurlar arzulayıb.

Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət naziri Adil Kərimli Qətərdə Azərbaycan Mədəniyyəti Günlərinin təşkilinə verdiyi dəstəyə görə bu ölkənin mədəniyyət naziri Şeyx Abdülrəhman bin Həməd Al Taniyə təşəkkürünü bildirib: “Ölkələrimizin rəhbərlərinin səmimi dostluq münasibətləri Azərbaycanla Qətər arasında müxtəlif sahələrdə əlaqələrin yüksək səviyyəyə çatmasında mühüm rol oynayıb. Siyasi-iqtisadi sahədə əməkdaşlıqda olduğu kimi, mədəniyyət sahəsində də əlaqələrin inkişafı üçün çalışmalıyıq. Hər iki ölkənin zəngin mədəniyyətinin qarşılıqlı olaraq təbliğinə töhfə verəcək layihələr həyata keçirilməlidir”.

Nazir vurğulayıb ki, Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən, bu il dünyaşöhrətli Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 530 illiyi qeyd edilir. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında müstəsna rol oynamış Məhəmməd Füzuli öz əsərlərini Azərbaycan, ərəb və fars dillərində yazıb. Onun zəngin yaradıcılığı nəinki Azərbaycanda, bütün dünyada məşhurdur. Məhəmməd Füzulinin 530 illik yubileyinin Azərbaycandan kənarda ilk dəfə Qətər Milli Kitabxanasında keçirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir, rəmzi məna daşıyır.

Adil Kərimli çıxışının sonunda Qətərdə Azərbaycan Mədəniyyəti Günlərinin təşkilində zəhməti keçən hər kəsə minnətdarlığını bildirib.

Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru professor Kərim Tahirov çıxışında iki ölkənin milli kitabxanaları arasında əməkdaşlıq haqqında məlumat verib. O, Qətərdə Azərbaycan Mədəniyyəti Günlərinin keçirilməsinin kitabxana sahəsində də əlaqələrin dərinləşməsinə vəsilə olacağını deyib. Həmçinin akademik Yevgeni Bertelsin ərəb dilinə tərcümə olunmuş “Böyük Azərbaycan şairi Nizami” kitabı haqqında məlumat verib. “XII yüzillikdə yaşayıb-yaratmış Nizami Gəncəvi Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə bəxş etdiyi nadir dühalardandır. “Böyük Azərbaycan şairi Nizami” kitabı dünyanın bir sıra dillərinə tərcümə olunub. 1940-cı ildə yazılmış bu fundamental elmi əsərin ərəb dilinə tərcümə edilməsi böyük ərəb dünyasının dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkirini daha yaxından tanımasına töhfə verəcək”, - deyə K.Tahirov vurğulayıb.

Sonra böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin həyat və yaradıcılığına həsr olunan videomaterial nümayiş etdirilib.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi İlqar Fəhmi Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının ideya-bədii xüsusiyyətləri haqqında söz açıb, onun Türk-İslam dünyasında ədəbi düşüncəyə təsirindən danışıb.

Daha sonra muğam triosunun ifasında musiqi nömrələri səsləndirilib. Gənc xanəndələrin təqdim etdiyi muğam və təsniflər alqışlarla qarşılanıb.

Sonda tədbir iştirakçıları “Qədim köklərə malik Azərbaycan mədəniyyəti” sərgisi ilə tanış olublar. Qonaqlar, həmçinin milli şirniyyatlarımızın dadına baxıblar.

Qətərdə Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə fevralın 21-dən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri keçirilir. Mədəniyyət Günləri fevralın 24-dək davam edəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)

Fevralın 22-də Qətərdə “Doha Ekspo 2023” Beynəlxalq Bağçılıq Sərgisində (International Horticultural Expo 2023 Doha) Azərbaycanın Milli Günü keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən  xəbər verir ki, 2023-cü il oktyabrın 2-də başlayan və bu il martın 28-dək fəaliyyət göstərəcək “Doha Ekspo 2023” Beynəlxalq Bağçılıq Sərgisi “Yaşıl səhra, daha yaxşı ətraf mühit” (Green Desert, Better Environment) mövzusunda təşkil edilib. Məqsəd davamlı innovasiyaları təşviq etmək və səhralaşma ilə mübarizə aparmaqdır. “Doha Ekspo”da fəaliyyət göstərən pavilyonlar sırasında Heydər Əliyev Mərkəzinin, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin birgə təşkilatçılığı ilə yaradılan Azərbaycan pavilyonu da yer alıb.

“Doha Ekspo”da təşkil olunan Milli Gün çərçivəsində Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Anar Ələkbərovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Qətərin dövlət naziri Həməd bin Abdulaziz Al-Kuvari, bu ölkənin mədəniyyət naziri Şeyx Abdülrəhman bin Həməd Al Tani, bələdiyyə naziri Abdullah bin Həməd bin Abdullah Al Atiyya, “Doha Ekspo 2023”ün Baş komissarı Bader bin Omar Al Dafa ilə görüşdə ölkəmizin Ekspo sərgilərindəki təcrübəsi, eləcə də “Doha Ekspo 2023”də uğurlu iştirakı barədə müzakirələr aparıb.

Daha sonra Milli Günün açılışı olub, Azərbaycanın Dövlət Himni səsləndirilib və Dövlət Bayrağı qaldırılıb.

Tədbirdə Azərbaycanın və Qətər Dövlətinin rəsmiləri, bu ölkədə akkreditasiya olunmuş 60-a yaxın ölkənin səfiri iştirak edib.

Milli Günün açılış tədbirində çıxış edən Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi, Heydər Əliyev Mərkəzinin direktoru Anar Ələkbərov Azərbaycan-Qətər münasibətlərinin qarşılıqlı hörmətə və əməkdaşlığa əsaslandığını, sıx təmasların iki ölkə arasında əlaqələrin daha da inkişafına töhfə verdiyini bildirib. “Doha Ekspo 2023”də Azərbaycanın Milli Gününün keçirilməsinin ölkəmiz üçün əhəmiyyətli olduğunu vurğulayan Anar Ələkbərov Beynəlxalq Bağçılıq Sərgisinin dünyanın gündəmindəki ən vacib məsələlərdən birinə - iqlim dəyişmələri ilə bağlı məsələlərə töhfə verəcəyinə ümidvar olduğunu deyib.

Ölkəmizin dünyanı narahat edən iqlim dəyişmələri ilə bağlı qlobal məsələlərin həllinə böyük önəm verdiyini və bu istiqamətdə əməli işlər görməkdə davam etdiyini diqqətə çatdıran Prezidentin köməkçisi bu baxımdan Azərbaycanın noyabr ayında BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasına - COP29-a ev sahibliyi edəcəyini xüsusi vurğulayıb.

Dohada belə uğurlu və vacib platformanı təşkil etdiyi üçün Qətər Dövlətinə təşəkkürünü bildirən Anar Ələkbərov deyib: “Ölkələrin bir araya gəlməsi humanitar əlaqələrin və əməkdaşlığın inkişafı üçün çox önəmlidir. Qarşılıqlı dostluq və hörmət prinsiplərinə əsaslanan xalqlarımız tarixən dini və mədəni əlaqələrlə bir-birinə bağlı olub. Hazırda iki ölkə arasında münasibətlər qarşılıqlı dostluq prinsiplərinə əsaslanır. Ölkələrimiz arasında əlaqələr müxtəlif sahələrdə dinamik inkişaf edir. Hesab edirəm ki, dostluq münasibətlərinə əsaslanan əməkdaşlıq münasibətlərimiz bundan sonra da uğurla davam edəcək”.

Sonra “Doha Ekspo 2023”ün Baş komissarı Bader bin Omar Al Dafanın çıxışı olub. O bildirib ki, “Doha Ekspo” bizi dünya ölkələrinə maraqlı “səyahət”ə aparır. Bu gün isə qardaş Azərbaycan Respublikasının Milli Gününü qeyd etmək üçün bir araya gətirib.

Ölkəmizin bu il COP29-a ev sahibliyi edəcəyini xatırladan Bader bin Omar Al Dafa deyib ki, Azərbaycan iqlim dəyişikliyi məsələləri ilə bağlı beynəlxalq müzakirələrdə davamlılığı və əməkdaşlığı yaxşılaşdırmaq üçün COP28-ə ev sahibliyi etmiş Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və COP30-u qəbul edəcək Braziliya ilə fəal tərəfdaşlıq edir.

Füsunkar təbiətə malik Azərbaycanın iqlim məsələləri ilə yanaşı, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə də böyük önəm verdiyini vurğulayan “Doha Ekspo 2023”ün Baş komissarı deyib: “Azərbaycanda investisiya siyasəti innovasiyaya və texnologiyaya əsaslanır. Azərbaycan neft-qaz sektorundan başqa, digər sahələri də sürətlə inkişaf etdirərək iqtisadiyyatının şaxələndirilməsini uğurla həyata keçirir. Bütün bunlar ölkədə bərpaolunan enerji, kənd təsərrüfatı sənayesi və turizm kimi inkişaf edən sahələrdə investorlar üçün geniş fürsətlər yaradır. Azərbaycan geniş turizm imkanlarına malikdir, Xəzərə tökülən çaylar, şimalda Böyük Qafqaz dağları, ölkənin mərkəzi hissəsində isə geniş ovalıqlar. Azərbaycanın “Doha Ekspo 2023”də iştirakı bu sərginin hədəfləri ilə səsləşir, bu da dost dövlətin beynəlxalq əməkdaşlığa, faydalı tərəfdaşlıqlara və investisiyalara töhfəsidir. Ona görə Qətərdəki dövlət və özəl sektoru deyil, ümumiyyətlə Ekspoda iştirak edən digər dövlətlərin də Azərbaycandakı investisiya mühitindən, bu ölkənin iqtisadiyyatın bir çox sahəsindəki uğurlu təcrübəsindən istifadə etməsini gözləyirik”.

Daha sonra Xalq artisti Azər Zeynalovun ifasında “Azərbaycan” mahnısı, Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblının ifasında isə qədim xalq rəqslərimizdən olan “Uzundərə” rəqsi təqdim edilib. Mərasim çərçivəsində, həmçinin Azərbaycanın təbiəti və tarixi abidələrini əhatə edən fotosərgi təşkil olunub.

Açılışdan sonra tədbir iştirakçıları “Doha Ekspo 2023” Beynəlxalq Bağçılıq Sərgisindəki Qətər pavilyonuna baxış keçiriblər.

Qeyd edək ki, ərazisi 1,7 milyon kvadratmetr olan “Doha Ekspo 2023” Qətər paytaxtının ən böyük parklarından biri olan Al Bidda parkında keçirilir. Burada ərazi pavilyonların təqdim edildiyi Beynəlxalq Zona, əyləncəli tədbirlərin keçirildiyi Ailəvi Zona və müxtəlif debatların, konfrans və sərgilərin təşkil edildiyi Mədəniyyət Zonası olmaqla üç zonaya bölünüb. Sərgidə 70-dən çox ölkə və 20-yə yaxın beynəlxalq təşkilat iştirak edir.

Qonaqlar daha sonra Azərbaycan pavilyonunu ziyarət ediblər. Burada “Doha Ekspo”nun ümumi mövzusuna uyğun Azərbaycan florasının zənginliyi göstərilir və iqlim zonalarına uyğun olaraq bitkilərdən kompozisiyalar yaradılıb. Pavilyonda Qarabağ florasının tacı olan Xarıbülbül gülünün gözəlliyi də ziyarətçilərə çatdırılır.

Pavilyonda, həmçinin Azərbaycan mədəniyyətinə dair eksponat və məlumatlar yer alıb. Burada xalçaçılıq, misgərlik, şəbəkə kimi xalq sənətkarlığı, milli geyimlər, eləcə də muğam triosu nümayiş olunur.

Qonaqların pavilyona ziyarəti zamanı muğam triosunun ifası olub, kvartetin ifasında Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərindən nümunələr, milli mətbəximiz təqdim edilib.

“Doha Ekspo 2023”də Azərbaycanın Milli Günü axşam saatlarında Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi ilə birgə təşkil olunan konsert proqramı ilə davam edəcək. Qeyd edək ki, fevralın 21-dən 24-dək Qətərdə, həmçinin Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri keçirilir.

Ekspo tədbirlərinə xüsusi önəm verən ölkəmiz bundan əvvəl Milan, Antalya, Astana, Pekin kimi şəhərlərdə keçirilən beynəlxalq sərgilərdə uğurla iştirak edib və yüksək mükafatlara layiq görülüb. Bu beynəlxalq platformada uğurlu iştirakı ilə seçilən ölkəmiz, həmçinin “Osaka, Kansai Ekspo 2025” dünya sərgisində təmsil olunacaq. Yaponiya ilə əlaqələrə və dünya Ekspo sərgilərində iştiraka yüksək əhəmiyyət verən Azərbaycan “Osaka, Kansai Ekspo 2025”də iştirakçı müqaviləsini imzalayan ilk ölkədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Yox cavabı vermək bəzən bizi pis biri edə bilir,  amma hər zaman baş üstə demək də bizi  yaxşı biri etmir. Etməməlidi də heç, necə ki, yox cavabı vermək də pis etməməlidir əslində.

Din məsələsinə gələndə, belə bir söz var da, dindarlığını Allaha göstər, mənə insanlığın lazımdı.

İnsanlar tarix boyu və elə indinin bu günündə də heç vaxt heçnəyi düzgün bölüşdürüb, düzgün nizamlamağı, heçnəyi düzgün yerə qoymağı bacarmırlar. Və sonda da həmişə gileylidirlər həyatdan, biri digərindən və cəmiyyətdən. Həyatın qayəsi özü çətinliklər, sınaqlardı zatən, necə ki, şam əgər yanmırsa yaşamır demək. Yəni həyat çətinliklərə rəğmən yaşanılar, əslində. Həyatı bir-birləri üçün yaşanılmaz bir hala gətirən isə insanlardır.

“Çərpələng uçuran” əsərində ən böyuk günah oğurluqdur deyir müəllif. Sən bir kişini öldürürsənsə, onun yoldaşının ərli, övladının atalı yaşamaq hüququnu oğurlayırsan və s. İnsanlar bir-birlərinin Allah tərəfindən bəxş edilmiş halalca həyatlarının oğrusudurlar qısacası.

Salam Qədirzadənin də dediyi kimi: Ürəkləri fərəhləndirən də, kədərləndirən də insanlardır... Quran da, dağıdan da onlardır - insanlar. 

İnsanlar!.. İnsanlar!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Cəmiyyəti idarə etmənin ən ideal üsulu mediadır. Yəni, insanları manqurt bir kütləyə çevirmənin ən gözəl yolu onun şüuraltına lazımsız məlumatları yükləyib əsl tərəqqiyə gedən yoldan döndərməkdir. Belə ki, günün böyük bir qismini sosial şəbəkədə aktiv keçirən insanların çox az qismi gündəmin faydalı və aktuallığı itməməli xəbərləri izləyir, smartfonlarındakı dünyadan çıxıb real dünyanı dərk edə bilmək üçün həqiqətən faydalı ola biləcək müzakirələrə qoşulur, kitablar oxuyur və həqiqətən düşünə bilir.

Cəmiyyətin inkişaf etməli olduğu bu dövrdə inkişafa gedən əsas yol təhsildən keçdiyi halda son zamanlarda üst-üstə yaşanan hadisələr valideynlərin və şagirdlərin psixologiyasına sarsıdıcı zərbə vurmağa davam etməkdədir. Əlbəttə, mən bu hadisələr üzərindən tədirgin olan valideynlərə haqq qazandırsam belə, onları qınamamağım əlimdə deyil. Çünki valideynlərimizin böyük bir kütləsi övladını məktəbə sadəcə "5" almağa göndərir və onun təlim və tərbiyyəsini müəllimlərinə etibar edərək vicdanını rahatlatmağa çalışır. Ancaq gəlin açıq etiraf edək ki, həqiqətən xoşbəxt və uğurlu həyatı olan yetişkinlərin böyük bir qismi onu anlayan və dinləyən ailə içində yetişir, ona görə ki, o yetişkinlər şagird olan zaman ilk dəfə 3 alanda utandırılmayıblar və zəif qiymət almaqdan yox zəif xarakterdə olmaqdan qorxublar. Zəif xarakter dediyim isə qorxaq və səssiz bir şagird olmaq yox, qolunun gücünü ağlı ilə idarə edə bilməyən, dilini saxlaya bilməyib yaşıdlarını alçaldan, onlara təhqiramiz ifadələr işlədib sözün əsl mənasında bulinq edən insan olmaqdan qorxublar. Çünki onlar sinif yoldaşı ilə ilk davalarında evdə qapazlanmadıqları kimi sığallanmayıblar da. Çünki bu gün vicdanlı yetişkinlər dünənlərində öz yaşıdlarının alnına əxlaqsız sözlər yazıb yumurta qırmayıb, özlərindən balaca uşaqlara əxlaqsızca hərəkətlər etməyib, qardaşlarının sevgililərini saçlarından sürüməyib, "ala, yetim, brat" sözlərini lüğətlərində istifadə etməyib, "modern girl” olmaq üçün yaşının üstündə və mətkəbliyə yaraşmayan geyimlərə can atmayıblar.

Əslində etiraf etmək lazımdırı ki, hadisələrə bu yöndən yanaşmaqdan əlavə müxtəlif bucaqlardan da baxmaq olar. Məsələn, son hadisədə bulinqə məruz qalan qızın yalvararkən qarşı qoymamasının əsl səbəbi nədir? Qorxu, yoxsa ümidsizlik? Bəlkə, bizim bilmədiyimiz neçə uşaq bu və bu tip buliqnlərlə üzləşdiyi halda nə səslərini qaldıra biliblər, nə də sözləririni? Ona görə yox ki, onlar hansısa təhdid altındadırlar. Ona görə ki, onlar sığına biləcəkləri tək limanda boğulublar. Əzilib, yox sayılıb, alçaldılıb, bəlkə söyülüb və döyülüblər,  vəziyyət belə olduqda isə ailəsinin sığal çəkmədiyi saçlar kəsiləndə qarşı qoymaq əvəzinə qurban psixologiyasındakı yalvarışlar şüuraltında şəxsiyyətin özü özünü alçaq və qürursuz olaraq qəbul etməsinə gətirib çıxarır.

Bu gün məktəblərdə bu cür çaxnaşmalar sürətli inkişaf etdiyi halda təhsil milllətin gələcəyi ola bilməz və gələcək mədəniyyət, etika və estetika anlayışlarından bixəbər gələcək. Mənim şəxsi fikirlərimə əsasən bu situasiyalar heç də idarə olunmayacaq qədər ağır deyil, sadəcə, düzgün sosial işçilər, həqiqi məktəbli dostları və boş yer tapdığı üçün musiqi kollecindən məzun olan psixoloqlar yerinə ixtisasını və vicdani borcunu düzgün dərk edən kolleqalar məktəblərə yerləşdirilməli, ümumilikdə məktəblərdə telefondan istifadə qadağan olunmalı, qaydalara uyulmadığı halda kimin övladı olmasından asılı olmayaraq hər kəs müvafiq disiplinlərə göndərilməlidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Karlar cəmiyyətində heç kəsin xəbəri olmadı ki, müdirlərini tutublar. 

2.

İnsanları nədənsə onlar üçün yaşayanlardan  daha çox onlar üçün ölənlər ilgiləndirir. 

3.

O kasıb olanda ona çoxusu lazım idi. Amma o, heç kimə lazım deyildi.

Elə ki o varlandı, o, çoxusuna lazım oldu. Amma ona heç kim lazım deyildi. 

4.

Yalnız kimdən borc ala biləcəyin barədə düşünərkən nə qədər yalnız olduğunu anlayırsan. 

5.

Səfeh adamlar ümumi dil, ağıllı adamlarsa ümumi maraqlar tapırlar. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)

AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub. 

Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.

Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq. 

V

"Divan" Xalid Səidin tərcüməsində

Dilçilik İnstitutunda "Divan"ı bəzilərinin nə vaxtsa gördüyünü iddia etməsi inandırıcı deyildir. Heç ola bilməzdi ki, türkologiya tarixi üçün çox qiymətli olan bu əsərin tapılmasına dəfələrlə istər mətbuatda illərlə göstərilən səylər, istərsə də hətta Xalid Səidin qızı Bəhicə xanımın xahişi ilə dövlət başçısının akademiyanın keçmiş rəhbərinə verdiyi tapışırıqlar nəticəsiz qalsın. Lakin bu kitabın axtarışına çıxan bütün ziyalıların fikri yekdil idi, hamı əlyazmanın Dilçilik İnstitutunda olduğunu təxmin edirdi. "Divan"ın axtarışına başlayanda məlum oldu ki, Dilçilik İnstitutunun kitabxanasına məxsus xeyli kitab, içində əlyazma olan qovluqlar aktlaşdırılıb arxivə göndərilmiş, müəyyən vaxtdan sonra makulaturaya veriləcək və ya yandırılacaqmış. Xalid Səid dünyasını dəyişəndən sonra artıq heç kimi bu "lazımsız" bağlamalar maraqlandırmamışdır.

Ümid yalnız bu bağlamalara qalırdı. Sonuncu ölən ümidlərdir! Bəli, "Divan"ının Dilçilik İnstitutunda olması ehtimalları düz çıxdı 2021-ci ildə Dilçilik İnstitutuna direktor təyin edildiyim ilk vaxtdan akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə kitabın axtarışı uğurla nəticələndi. Düz 86 ildən sonra kəm taleli kitabın bəxti açıldı. "Şəhid bir alimin sahibsiz qalmış elmi mirası"nın tapılma tarixi məhz o gündən başlandı - 19 yanvar 2022-ci il. Qəzet məqalələrində, çıxışlarında "Divan"ın məhz Dilçilik İnstitutunda olduğunu söyləyən və ciddi axtarış aparmağı dəfələrlə məndən xahiş edən Azər Turana da dərin təşəkkürümü bildirirəm.

"Divan", sadəcə olaraq, köhnə latın qrafikalı əlifbada solğun sarı vərəqlərdə makinada yazıldığı və qarışıq şəkildə müxtəlif üslublarda, fərqli qələmlərlə redaktə olunduğu üçün ciddi bir əsər hesab olunmamış, kitabxana kartotekasına salınmamış, qaydalardan kənar olaraq, formulyar belə qoyulmamış, elə ona görə də heç kimin diqqətini çəkməmişdir. 2016-cı ildə Dilçilik İnstitutunun kitabxanasına yeni direktor təyin olunmuş Sevil Zülfüqarova yandırılacaq və makulaturaya veriləcək son günlərini gözləyən bu bağlamaları instituta qaytarmışdır.

Xalid Səidin Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etməsi dilçilik tariximizdə böyük bir hadisə kimi əbədi yaşayacağı deyilsə də, nədənsə bəzi mənbələrdə məşhur ərəbşünas alim P.Juze də ona bu işdə şərik qoşulur. Yerusəlim şəhərində, yoxsul pravoslav ərəb ailəsində doğulan Juze Rusiyaya gəldikdən sonra əsasən ruslar üçün səciyyəvi olan ad, ata adı və soyadını təhsil almaq üçün qəbul etmişdi. Vətənində isə o, Bəndəli ibn Səlib əl Cəuzi kimi doğulmuşdu. Rəsmən Osmanlı imperiyasının təbəəsi sayılan Juze 1899-cu ildə imperator II Nikolaya sədaqət andı içərək Rusiya vətəndaşı olmuşdu. 1920-ci ilin sentyabrında Qazandan Bakıya köçmək və Şərq fakültəsinin qurulmasında iştirakla bağlı dəvət almışdı. Bakıya gəldikdən az sonra P.Juze universitetin tarix-filologiya fakültəsinin Şərq şöbəsində işə başlamışdır. Universitet elmi şurası xidmətlərini nəzərə alaraq 1921-ci ildə onu ərəb filologiyası kafedrasının professoru təyin etmişdi. Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinin açılması professor P.Juzenin adı ilə bağlıdır. Professor Juze Şərqşünaslıq fakültəsinin ilk dekanı seçilmiş və 1926-cı ilə qədər həmin vəzifədə çalışmışdı. Sovet Azərbaycanında genişlənən elmi-mədəni quruculuq prosesinin fəal iştirakçılarından biri məhz o olmuşdur. 1921-ci ildə Yeni əlifba komitəsinin üzvü seçilmiş, Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin tarix-etnoqrafiya bölməsində fəal iştirak etmişdir. Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinə Azərbaycanda birincilər sırasında diqqət yetirmiş, ədəbi abidə barəsində "Maarif və mədəniyyət" jurnalında ayrıca məqalə dərc etdirmişdi (1925, № 3, səh.32-38). X.S.Xocayev onun ardınca "Divan"ın ilk Azərbaycan nəşrini hazırlamışdı. Sovet rejimi onun konkret ölkənin kəşfiyyat şəbəkəsi ilə əlaqələrini də yaddan çıxarmamış, Fələstinə səfərləri nəzərə alınaraq 1940-cıı il fevralın 23-də ingilis casusu kimi həbs edilmişdir. İstintaq üçün xüsusi maraq doğurmadığı, qocalığı və ağır xəstəliyi nəzərə alınaraq, cinayət işi yarımçıq dayandırılmış, məhbus evinə buraxılmışdı. Lakin zindanda keçirdiyi vaxt, üzləşdiyi fiziki və mənəvi sarsıntılar təsirsiz qalmamış, P.K.Juze 1942-ci il yanvarın 20-də Bakıda vəfat etmişdi. (Bax: Vilayət Quliyev, https://old.525.az/view.php?lang=az&menu=7&id=44461#gsc.tab=0)

A.N.Kononov 1972-ci ildə Ankarada keçirilən Türkoloji qurultaydakı məruzəsində görkəmli ərəbşünas alim P.K.Juzenin Mahmud Kaşğarinin "Divan"ını ətraflı araşdırmaya cəlb etməsi, 30-cu illərin sonlarında SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı X.S.Xocayevin sədrliyi ilə Mahmud Kaşğari "Divan"ının Azərbaycan dilinə etdiyi tərcüməsi ilə bağlı komissiya yaradılması, 1939-cu ildə tərcümənin özü və S.E.Malov tərəfindən redaktə olunması haqqında ətraflı məlumat verir. (Bax: AN.Kononov. İzuçenie "Divanu Luqat-it-turk" Maxmuda Kaşqarskoqo v Sovetskom Soöze. Tekst dokla da, proçitannoqo na Törkoloqiçeskom scezde v Ankare (sentəbrğ, 1972 q.). 1972-ci ilin sentyabrında Ankarada keçirilən Türkologiya Qurultayındakı məruzənin mətnindən "Sov türk" j.,.....) Bu barədə əlyazmanın 1-ci cildinin 1-ci qovluğunda da qeyd vardır.

Birinci cildin 315 səhifəlik birinci qovluğunun sonunda prof. S.E.Malov və A.N.Kononovun 16 may 1939-cu il tarixli redaktə qeydi (rusca): "Vse 315 str. otredaktirovali nauçn.redaktorı çl-kor. An SSSR prof.Ser. Malov, A.Kononov".

Hətta burada başqa görkəmli Azərbaycan alimlərinin adı tərcüməçilər siyahısında verilir, bircə "xalq düşməni" elan olunmuş Xalid Səiddən başqa.

Çox güman ki, tərcüməçilərin siyahısı A.N.Konov və S.E.Malovun əlavəsidir. F.D.Aşnin bu yanlışlığa aydınlıq gətirir: "1939-cu ildə artıq əsər tərcümə edilmiş və S.E.Malov, A.N.Kononov tərəfindən redaktə olunmuşdur. Lakin təqdim edəcəyimiz sonrakı materiallar bu məlumatın dəqiq olduğunu göstərmir.  Etibarlı mənbələrə əsasən Xocayevin 1936-cı ilə kimi həyatda olması təsdiqlənir; bu kitab redaktə olunan zaman Xocayevin sağ qalması mümkün deyildi. Daha doğrusu, alimin faciəvi həyatı barədə məlumat yox idi." (F.D.Aşnin, V.M.Alpatov, D.M.Nasilov. Repressirovannaə törkoloqiə. Moskva, İzdatelğskaə firma "Vostoçnaə literatura" RAN, 2002, s.106.) Azərbaycan dilçilik tarixinə çox qiymətli töhfələr verən yuxarıda adları çəkilən bu alimlərin nə şəxsi işlərində, nə də elmi işlərinin siyahısında "Divan"ı tərcümə etmələri ilə bağlı kiçik bir qeyd və ya ipucu işarə verilir. Məsələn, əlyazmanın 1-ci cildinin 1-ci qovluğu, yenə səhifə 316-da tərcüməçi kimi iddia olunan Mirzə Əskərli" və P.K.Juzenin əlyazmanı məhz redaktə etməsi barədə qeydləri verilib (315 səhifədən ibarət azərbaycanca tərcüməsini ərəbcəsilə müqayisə edərək redaktə etdik. Redaktorlar M.Əskərli və Jüze. 25.IV.1940):

Ziya Bünyadov "Qırmızı terror" kitabında yazırdı: "Lakin onun (Xalid Səid - N.M.) ən böyük əsəri Mahmud Kaşğarinin məşhur lüğətinin tərcüməsi idi. Təəssüf ki, Xocayevin minnətdar şagirdləri öz müəllimlərinin əsərini elə adamlara aid edirlər ki, onlar 30-cu illərdə Mahmud Kaşğarinin varlığı barədə belə heç nə bilmirdilər. Bu zaman Xalid Səidi xoş bir sözlə xatırlamağı belə ona çox görürdülər." (Ziya Bünyadov. Qırmızı terror. Bakı, "Qanun", 2017, səh. 154.) Bəhicə xanımın söylədiklərindən: "İndi Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinin tərcüməsinin atama aid olmadığını iddia edən adamlar var. Bilmirəm niyə belə deyirlər? Hətta "Divan"ın min səhifəlik əlyazmasını gördüm deyən yoxdur." (Azər Turan.  "Divanü lüğat-it-türk"ün ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbət". "Ədəbiyyat qəzeti", 14 noyabr, 2008.)

"Divan" Xalid Səid tərəfindən tərcümə olunduqdan sonra onun üzərində müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı redaktorlar, "redaktə və tərcümə briqadaları" işləmişdir.

Onların adı və hansı səhifəyədək redaktə etdikləri barədə qovluqların sonlarında rus və Azərbaycan dillərində məlumat verilir.

İkinci qovluğun sonundakı qeyd:

315-630 str. otredaktirovali nauçn.redaktorı prof.Ser. Malov, A.Kononov. Baku, 1 avq., 1939.

Əsasən tərcümənin keyfiyyətini yoxlayan redaktorların (M.Əskərli və P.Jüze) 2-ci qovluqda qeydləri:

"316 səhifədən 630-cu səhifəyə qədər azərbaycanca tekstini ərəbcəsilə yoxlayıb redaktə etdik. Redaktorlar M.Əskərli və imza."

Üçüncü qovluğun sonundakı qeyd:

"Str. 631-861 otredaktirovali prof. Ser.Malov, A.Kononov. 16.VIII.39"

Üçüncü qovluğun sonundakı azərbaycanlı redaktorların qeydləri:

"631-861-ci səhifəyə qədər ərəbcə teksti ilə tərcüməsi və leksikoqrafik cəhətdən redaktə edildi. Redaktorlar: N.Əskərli və digər redaktorun sadəcə imzası. 20. V. 1940. Gecə saat 10."

Həmin material mütərcimlər tərəfindən axırıncı dəfə yoxlanılıb təshih olundu. S.Nizami və bir imza. 19.X.1940.

Üçüncü qovluğun son redaktəsi:

"1-861 səhifələri ərəbcə mətnilə birlikdə həmin lüğəti redaktə etdik. 27.XII.1946-cı il. Redaktorlar: Əsk M.R. (Əskərli M.R), Əfəndiyev C., Xəlifəzadə M."

Qeydlərdən də göründüyü kimi, kitab üzərində bir neçə redaktor heyəti işləmişdir, həm tərcüməyə müqayisəli şəkildə baxılmış, həm də lüğəvi vahidlərin düzgün yazılışı yoxlanılmışdır.

Redaktorların qeydlərindən məlum olur ki, müqayisələrdə ərəbcə mətnin "Mahmud bin əl-Hüseyn bin Məhəmməd əl-Kaşğari. Kitabu divanü lüğat-it-türk"ün (Alaaddin Kral mətbəəsi, İstanbul, 1941) fotofaksimile nəşri əsas götürülmüşdür. (Əlyazmanın I cildi, I qovluğu, səh.22) Kitabın çap mətninin üstündəki düzəlişlər gah əski əlifba, gah da latın qrafikasında qara və rəngli sadə qrafit qələmlərlə yazılmışdır.

Bütün bunlar 1939-cu ildən sonra baş vermişdi. Kabardin-Balkar Vilayət komitəsinin katibi Kumukova yazdığı məktubdan məlum olur ki, Xalid Səid "Divan"ın tərcüməsinə 1935-ci ildə başlamış və 1936-cı ildə bitirmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)