Dəyərli oxucularımız. “Mütaliə saatı” rubrikasında “Ədəbiyyat və incəsənət” sizlər üçün yeni romanın yayımlanmasına başlayır: Fəxrəddin Qasımoğlu, “İkibaşlı əjdaha”!

«Son gecə» və «On ikiyə işləmiş» adlı iki biri-birindən maraqlı romanlarla debüt edən yazıçının hər iki romanı portalımızda dərc edilib. Əminik ki, Fəxrəddin Qasımoğlunun “İkibaşlı əjdaha”sını da bəyənəcəksiniz.

  -Müşavirəyə başlamaq olar,-ağ saçlı general hamının toplandığını görüb müşavirəni açıq elan etdi.

Bu, son dərəcə məxfi saxlanılacaq əməliyyatın müzakirəsinə Nazirliyin əməliyyat aparatından cəmi beş nəfər cəlb olunmuşdu. Onlar ən təcrübəli, əməliyyat işini incəliklərinə qədər bilən, oddan-alovdan keçmiş zabitlər idilər.

General bir daha hamını baxışları ilə süzüb sözünə davam etdi:

-Bizim hörmətli qonağımız polkovnik Bondaryovu təqdim etməyə ehtiyac yoxdur. Onu hamınız tanıyırsınız. Rusiyalı kolleqalarımızın aylar əvvəl aldıqları məlumat əsasında yaranmış şübhələri artıq təsdiqlənməyə başlayıb. Ermənistan xüsusi xidmət orqanları tərəfindən əməkdaşlığa cəlb edilərək xüsusi hazırlıq keçmiş Solomin soyadlı qatı cinayətkarın Bakıda olduğunu düşünməyə əsas verən sübutlar ortaya çıxıb. Onun məhz kriminal keçmişə malik biri və residivist olduğunu nəzərə alan rəhbərlik bu əməliyyatda bizim də təcrübəmizdən istifadə etməyi qərara alıb. Biz də öz növbəmizdə ən yaxşıları cəlb etmişik. Hər birinizin çiyinləri arxasında illərin təcrübəsi dayanır. Məqsəd «Koramal» ləqəbli bu cinayətkarın vərdişlərini, ata biləcəyi addımları təhlil etmək, bunun əsasında ola biləcəyi yeri və yaxud niyyətini müəyyənləşdirməkdir. Mən digər xidmətlərlə birgə yaradılmış qərargahın rəhbərinin müaviniyəm, siz həmin qərargahın üzvlərisiniz. Qərargahda gündəlik informasiya mübadiləsi aparılacaq, siz də hər bir yeni alınmış məlumatı biləcək, öz öyrənə bildiklərinizi isə, aidiyyəti üzrə ötürmək üçün mənə məruzə edəcəksiniz. Bütün işlər tam məxfilik şəraitində görüləcək. Onun şəkli və lazım olan məlumatlar qrupun rəhbəri polkovnik Mahir Vəliyevə verilib. O, sizi bu məlumatlarla tanış edəcək. İndi isə polkovnik Bondaryovun sizə deyəcəkləri var.

Sözünü tamamlayan general çönüb qonağa baxdı…

***

Hər işimi ehtiyatla tutmağa öyrəşdiyim üçün maşını aldığım gündən bir dəfə də olsun, Gülanənin yaşadığı binanın həyətinə sürməmişdim. Qonşu binalardan birinin həyətindəki pullu dayanacaqda saxlayır, sonra piyada tanış binaya gəlirdim. İndi də maşını saxladıqdan sonra gözətçiyə uzaqdan əl edib yük yerindəki, bayaq gələrkən tələsdiyim üçün maşında qalmış zənbilləri götürdüm və binaların arası ilə üzüyuxarı qalxmağa başladım. Xalçanı sonra götürəcəkdim.

Qapını açan Gülanə zənbilləri əlimdə görüb ucadan güldü:

-Lap bazarlıqdan gələn çoxuşaqlı atalara oxşadın, keç içəri.

Dəhlizə keçib zənbilləri yerə qoydum.

-Oxşayaram da, o qədər şey yığmısan ki, elə bil İsmayıllıya üç günlük yox, üç aylığa getmişdik,-mən də gülüb cavab verdim.

-Bəs qonağın necə oldu?-Gülanə söhbətin mövzusunu dəyişdi.

-Bir az işi var idi. Axşam görüşəcəyik. Fikirləşirəm ki, evdə otursaq yaxşıdır.

-Elə mən də onu deyəcəkdim. Vaxta xeyli var. Mən tədarük görüm, sən də duş qəbul elə, bir az dincəl, yol gəlmisən. Sonra gedib dostunu gətirib gələrsən.

-Yaxşı,-deyib ayaqqabılarımı çıxarıb içəri keçdim. Uzaq yoldan sonra bir qədər dincəlmək pis olmazdı.

* * *

   Yarızirzəmi mənzildəki adam evin divarına vurulmuş bədənnüma güzgünün qarşısında dayandı. Sonra nə fikirləşdisə köynəyini çıxarıb bir qədər sağ tərəfə döndü və sol qoluna həkk olunmuş döyməyə baxdı. Döymədəki tac şəkli idi. İllər əvvəl ilk dəfə həbsxanaya düşərkən öz qanunları ilə yaşayan məhbus kütləsinin arasında avtoritetini təsdiq etmək üçün çox çətinliklərdən keçmiş, ancaq bu çətinliklərə dözüb onların gözündə özünü təsdiq edə bilmişdi. Elə bundan sonra hakimiyyət mənası verən bu döyməni qoluna döydürmüşdü və heç kim bunu ona irad tuta bilməmişdi. Sonradan özünün bəyəndiyi və hərəsinin öz mənası olan bir neçə döymə də döydürmüşdü bədəninə. İnsanın insanı diddiyi, canavar qanunlarının hökm sürdüyü bu məkanda heç kimin layiq olmadığı döyməni gəzdirmək hüququ yox idi. O, bu hüququ qısa müddətdə qazanmış, sonrakı illərdə avtoritetini daha da möhkəmlədib cinayət aləmində söz sahibi ola bilmişdi. Ancaq bundan o yana getmək istəməmiş, iki dəfə eyni maddə ilə həbs olunub üst-üstə on doqquz il həbsxana həyatı yaşadıqdan sonra, daha azadlığın dadını çıxarmağı qərara almışdı. Niyyəti tropik ölkələrdən birinə köçüb həyatını orada başa vurmaq idi. Bununçün isə ona xeyli pul lazım idi. Bu pulusa aldığı tapşırığı yerinə yetirdikdən sonra ona verəcəkdilər. Həyatında heç zaman görmədiyi qədər pul vəd etmişdilər ona. Vəd olunan məbləğ, nəinki, xaricə köçüb orada ev almağa, hətta bütün həyatını dəyişməyə bəs edəcəkdi. Sevgilisini də özü ilə aparacaqdı. Birlikdə olarkən gündüzlər onun başına fırlanan, gecələr isə ən ağlagəlməz istəklərini sözsüz yerinə yetirən, ona dünyanın həzzini yaşadan bu qadına çox bağlı idi, özünü onsuz təsəvvür edə bimirdi. Bir anlıq onunla okean sahilində necə dincələcəyini gözünün qabağına gətirdi. Bunları fikirləşə-fikirləşə baxışlarını qolundakı döymədən çevirib güzgüdə özünə baxanda üzündə qeyri-ixtiyari yaranmış bir təbəssüm olduğunu gördü. Cəld güzgünün qarşısından çəkilib köynəyini geyindi və xəyallarını bir anda başından qovdu. Emosiyaya qapılmaq onun xarakterinə uyğun deyildi. İndi, yalnız və yalnız verilən tapşırığa köklənməli idi…

* * *

Daxili İşlər Nazirliyinin Əməliyyat aparatında keçirilən məxfi müşavirə yekunlaşsa da, polkovnik Bondaryov və polkovnik Vəliyev generalın otağını hələ tərk etməmişdilər. Stepan Bondaryovun onlara təklikdə deyəcəyi bir şey var idi.

General köməkçisinin gətirdiyi çayları masanın üzərinə düzüb çıxmasını gözlədi və  dedi:

-Sizi eşidirik, Stepan Alekseyeviç. Bizə təklikdə deyəcəyiniz məsələ nə idi?

Qonaq qarşısına qoyulmuş çaydan bir qurtum içib stəkanı yerinə qoyduqdan sonra aramla danışmağa başladı:

-Cənab general. Bilirsiniz ki, məni bu gün hava limanında dostum qarşıladı. Yəqin onu da bilirsiniz ki, o mayor rütbəsində istefaya çıxmış, hazırda detektiv fəaliyyəti ilə məşğul olan keçmiş polis zabitidir.

General susub heç nə demədi. Bu, onun deyilənlər barədə məlumatlı olmasının təsdiqi idi. Polkovnik Bondaryov sözünə davam etdi:

-Mənə bu məsələnin bizə aid hissəsi ilə bağlı istənilən qərarı qəbul etmək barədə rəhbərliyimiz tərəfindən tam səlahiyyət verilib. Mən də bu səlahiyyətimdən istifadə edib mayor Nəzərlini bu əməliyyata cəlb etməyi düşünürəm. Yaxın dostum olmaqla yanaşı, onun necə bir peşəkar əməliyyatçı olduğunu sizə xatırlatmaq istəyirəm. Hesab edirəm ki, güclü intuisiyaya, iti zəkaya, qarşı tərəfin bir neçə addımını qabaqcadan hesablaya bilmək qabiliyyətinə malik və cinayətkarların psixologiyasına tam bələd olan mayor Nəzərlinin bu əməliyyatda iştirakı ümumi işimizin xeyrinə olar. Ancaq onun qrupa daxil edilməsinə mütləq qaydada sizin razılığınızın olmasının vacibliyini də başa düşürəm. Səlahiyyətlərim nə qədər geniş olsa da, Azərbaycanda qərar qəbul etmək hüququnun, elə qəbul edilən hər bir qərarın yaratdığı məsuliyyətin də birbaşa sizə aid olduğunu dərk edirəm. Odur ki, Nəzərlinin bu əməliyyata cəlb olunmasını mənim şəxsi xahişim kimi qəbul etmənizi istəyirəm.

Ağsaçlı general vərdişi üzrə əlini saçlarına çəkib fikrə getdi. Polkovnik Bondaryovun Bəxtiyar Nəzərlinin peşəkarlığı haqqında dedikləri ilə o, tam razı idi. Belə peşəkarlar illərlə yetişir. Ancaq polis sıralarından xeyli müddət əvvəl istefaya çıxmış birini belə bir ciddi, həm də məxfi əməliyyata cəlb etmək barədə qərar qəbul etmək, əlbəttə ki, böyük məsuliyyət idi. Polkovnik Bondaryov da təklifində israrlıdır…

Generalın fikrə getdiyini görən Bondaryov əlavə etdi:

-Əgər razılıq verərsinizsə, yalnız yuxarı rəhbərliyi bu barədə məlumatlandıracaqsınız. Nəzərlinin qrupa cəlb edilməsini isə, bu otaqda olanlardan başqa heç kim bilməyəcək. Təyyarədən düşəndən sonra onunla görüşməzdən əvvəl lazımi tədbirləri görmüşəm. Kənar heç kim onunla görüşdüyümü bilmir. Sizin əməkdaşlar isə, yəqin ki, onun kursant yoldaşım və yaxın dostum olduğunu aydınlaşdırmaqla kifayətləniblər. Sərbəst fəaliyyət göstərmək imkanı olan bir peşəkarın qrupda olması yalnız işimizin xeyrinə olacaq.

Qonağın son arqumentlərini dinləyən general soruşdu:

-Qrupa daxil edəcəyimiz halda onun funksiyası nədən ibarət olacaq?

-O, sərbəst işləməyə öyrəşib. Mənimlə daim telefon əlaqəsində olacaq. Burada isə zəruri hallarda polkovnik Vəliyevlə əlaqə saxlayacaq. Onun tərəfindən verilmiş, qrupun topladığı məlumatları təhlil edib analitik iş aparacaq. Özü əldə edə biləcəklərini də Mahir müəllimə ötürəcək. 

-Yəqin başa düşürsüz ki, məxfiliyini nəzərə alaraq məlumat sızmasının qarşısını almaq üçün bu əməliyyata maksimum az əməkdaş cəlb etmişik. Onu da başa düşürsüz ki, burada işləyənlər hamısı öz işinin peşəkarlarıdırlar. Ancaq biz onların da içərisindən ən yaxşılarını seçmişik. Mayor Nəzərli də bizim aparatın yetişdirdiyi ən yaxşılardan idi. Ümid edək ki, onu cəlb etməyimizin bir nəticəsi olacaq.

Generalın cavabını eşidən qonaq ayağa qalxıb əlini ona uzatdı.

-İnanırdım ki, təklifimə yox deməyəksiniz. Sizə təşəkkür edirəm, cənab general. İndi isə icazənizlə mən gedim.

-Yoldaşlar sizi qalacağınız otelə düşürəcəklər.

-Buna ehtiyac yoxdur. Oraya mən yalnız yatmağa gedəcəyəm.

Qonağın cavabını eşidən general selektorun düyməsini basıb köməkçisini çağırdı. İçəri girən zabitə məruzə etməsi üçün imkan verməyib dedi:

-Cənab polkovniki maşına qədər müşayiət et. Sürücü qonağı gedəcəyi ünvana düşürsün.

-Oldu, cənab general!

Generalla da, Mahir Vəliyevlə də sağollaşan qonaq köməkçi ilə birlikdə kabineti tərk etdi.

Onun ardınca baxan general üzünü polkovnik Vəliyevə tutub gülümsədi.

-Bu Nəzərli işlədiyi vaxtlarda heç vaxt ipə-sapa yatmayıb. Bildiyimiz qədər elə istefaya çıxdıqdan sonra da sakit dayanmaq fikri yoxdur. Detektiv kimi boynuna götürdüyü neçə ağır cinayəti açıb. Heç birində məğlub olmayıb. Məncə, Bondaryov haqlıdır. Belə birisinin qrupa cəlb edilməsi yalnız işin xeyrinə olar.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)

Nihad Alimoğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə yolumuzu Azərbaycan Aşıqlar Birliyindən saldıq və qurumun işləri ilə maraqlandıq. Qurumdan məlumat aldıq ki, bu il XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümayəndəsi, ustad aşıq və şair Mikayıl Azaflının anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. Və hazırda Azərbaycan Aşıqlar Birliyi bu yubileyə hazırlaşır. 

Ustadın yubileyinin Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi, TÜRKSOY və Azərbaycan Aşıqlar Birliyi tərəfindən yüksək səviyyədə qeyd olunması gözlənilir. Bu münasibətlə Birlik ayrıca tədbirlər planı da hazırlaylb. 

Həyata keçiriləcək tədbirlər planı çərçivəsində aşığın şeirlərindən ibarət nəfis bir kitabın nəşr olunması ptioritetdir. 

“100 illiyə 100 şeir ərməğanı” adlanacaq  kitabda Mikayıl Azaflının yaradıcılığından seçmə şeirlər – əsasən aşıqların repertuarından düşməyən, dillərdə əzbər olan poeziya nümunələri yer alacaq. Hər şeirin sonunda həmin poetik nümunəni müşayiət edə biləcək saz havalarının, o cümlədən də ustadın özünün bəstələdiyi havaların verilməsinin isə sənətsevərlər, xüsusilə də gənc aşıqlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edəcəyi şübhəsizdir. Bu, onlara ustad aşığın şeirlərini öz repertuarlarına daxil etməyə kömək edəcək. 

Qeyd edək ki, kitab üzərində iş, demək olar ki, tamamlanmaq üzrədir və yaxın günlərdə nəşriyyata təqdim olunacaq. 

Kitabın elmi məsləhətçisi və redaktoru Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlı, nəşrə hazırlayanlar isə Əməkdar mədəniyyət işçiləri Gülarə Azaflı, Musa Nəbioğlu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Altay Məmmədlidir.

XX əsr Azərbaycan aşıq sənətində adı hörmətlə yad olunan ustadlar arasında olan Mikayıl Azaflınıb ömür yolu hamar olmasa da, xalqın alqış və sevgisini qazanan sənətkar dəyərli şeirlər müəllifi kimi tanınıb.

Mikayıl Cabbar oğlu Zeynalov‎ 21 mart 1924-cü ildə Tovuz rayonunun Azaflı kəndində dünyaya göz açıb. Hələ kiçik ikən atası qəflətən vəfat edir. Mikayıl əmisi Həsənin himayəsində qalır. Deyilənə görə, onda aşıq  sənətinə maraq əmisindən qaynaqlanır. Mikayıl orta məktəb illərində istedadlı bir gənc kimi diqqət çəkir. “Solğun” və “Coşqun” təxəllüsləri ilə şeirlər yazır. Daha sonra doğma kəndinin adını özünə təxəllüs götürür.

Araşdırmalarda Mikayıl Azaflının keşməkeşli tale yaşadığı qeyd edilir. Bildirilir ki, yeddinci sinifdə oxuyarkən Stalinin şəkilini kitabının üzərinə yapışdırır. Şagirdlərdən biri şəklin üzərinə mürəkkəb tökür. Bundan xəbər tutan məktəbin direktoru ondan qaçıb canını qurtarmasını məsləhət görür. Beləliklə, Mikayıl məktəbdən ayrılır. Bir müddət Goranboy rayonunda qohumlarının evində qalır. Onun qaçmaq səbəbi bilinəndən sonra qohumları da evlərində saxlamır. Çətin də olsa, ailə qurur, təvəllüd tarixini dəyişdirir. Bir başqa gəncin əvəzinə Goranboy rayonundan müharibəyə gedir. Müharibənin çətinliklərinə dözməyib Bakıya qayıdır və dərhal həbs edilir... 

Aşıq həbsdən qurtardıqdan sonra dövrdən, quruluşdan gileyli şeirlər yazır. Bu isə onu növbəti dəfə həbsə aparırdı. Bir gün dostunun ona “bağışladığı” bahalı palto ilə Tiflis şəhərində gəzərkən tutulur. Bir nəfər gəlib deyir, bu palto mənimdir, cibində adım yazılıb. Yoxlayırlar ki, düz deyir. Evində də axtarış aparılır. Evdən ona məxsus silah tapılır. Mikayıl Azaflı 1961-ci ildə yenidən həbs olunur.

El şənliklərində daim hörmət-izzətlə qarşılanan aşıq xalqdan ayrı düşür, zindan həyatı yaşayır. Vaxtsız ağaran saçlarından təsirlənir və yazır:

Olmazmı ki, qəm çəkincə güləsən,
Nədən oldu yanıb döndün külə sən.
Qırx yaşına çatmamısan hələ sən,
Ağarmayın, ay saçlarım, amandı.

“Zindan şeirləri” adlı kitabında müəllifin 150-dən artıq qoşması yer alıb. “Bülbül”, “O mənəm”, “Sən demə”, “Deyəmmərəm”, “Ağlama”, “Döndü körpələrin qana yaşları”, “Bənzər”, “Dar günü”, “Əlaman, aman”, “Ağlar, ağlar”, “Zindan”, “Mən qocalmazdım” kimi bir çox şeirləri həbs həyatının çətinliklərindən yaranıb. Qəm-kədər yüklü misraları şair zindanda ikən onun hüdudlarını aşır. Hər kəsin duyğularını sarır və öz sehrində saxlayır.

Bəli, belə bir aşıq idi Mikayıl Azaflı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)

Nigar Həsənzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xeyirxahlığa qarşı çıxmaq mümkün deyil. Əgər siz ən fəhmsiz insana daima xeyirxah münasibət göstərirsinizsə, o sizə nə edə bilər? 

(Mark Avreli)

Həqiqətin açarı ədalətdir. Ədalətli insan  bütün həqiqətlərin açarını öz xarakterində gizlətmişdir. Bəs sizin ən gözəl libasınız hansıdır? Mənim ən gözəl libasım ədalətdən geydiyim dondur.  Mənə qarşı edilən istənilən münasibətə ən gözəl cavabım xeyirxah münasibət göstərməkdir. 

Mənim yaratdığım yeni obrazım da belədir. 

Mənim obrazım Akif sinfin ən çalışqan şagirlərindən idi. Ancaq dostları tərəfindən hər zaman xoş qarşılanmazdı. Onun ədəb-ərkanı, yerini bilməsi, davranış və nitqi qarşısındakı insanları hövsələdən çıxarardı. Çünki gəlin razılaşaq ki, günümüzdə də hamı tərəfindən seçilən, böyüklər tərəfindən sevilən, böyüklərə hörmət edən gənclər əsla bu gözəl toxumları ürəklərində becərə bilməyən, zamanın ağuşuna düşüb bu həyatı sadəcə mənasız səbəblər üçün yaşayan digər gənclər tərəfindən xoş qarşılanmır, gülüş mənbəyinə çevrilirlər. Bir səhər Akif yenə də həmişəki kimi dərslərinə hazırlıqlı halda məktəbə gedir. Müəllimləri yenə də onu tərifləyir, gözəl sözlər deyirlər. Bu uğurlu şagirdi sinif uşaqlarının gözü  götürmür. İçlərində ən nadinci Arifdir. Arif tənəffüsdə Akifə yaxınlaşır. Akifi kinayəli baxışlarla süzdükdən sonra deyir:

- Akif, ay qaqa, sən heç uşaqlığını yaşamırsan ki. Nəyinə lazımdır bu müəllimlərin tərifi. Bu yaşın bir də qayıtmaz, gəl bu gün dərsdən sonra kompüter olan bir kafeyə gedək. 

- Yox, Arif, çox sağ ol, mən istəmirəm. Dərslərim çoxdur. Sabaha çatdırmalıyam.

Akifin bu cavabı Arifi yaman əsəbiləşdirir. Akifi ən çox dəstəkləyən müəllimləri Sevda müəllim idi. Arif beynində qurduğu iyrənc planla Sevda müəllimin yanına yollanır. Müəllimlər otağına yaxınlaşır, qapını döyür, icazə alıb içəri keçir. Sevda müəllimə yaxınlaşaraq “müəllim, sizə bir şey demək istəyirəm, olarmı” deyir.

Sevda müəllim: -Buyur, Arif, səni dinləyirəm. 

Arif: -Sevda müəllim, Akif haqqında sizi bir şey demək istəyirəm. Leyla vare bizim sinifdə. Akif onun əşyalarını qırır, tənəffüsdə onunla dalaşır, qızı lap narahat edir. Leyla mənə ondan şikayət etdi. Dedi ki, sən danış Akiflə, yoxsa mən anama deyəcəm ki, anası ilə danışsın. Mən də danışdım. Amma Akif məni dinləmədi. Dedi ki, özüm bilərəm. 

Mən də çarəni sizə deməkdə gördüm. Siz ki, onun sevimli müəllimisiniz.

Sevda müəllim: -Ay Arif, mənim sevimli tələbəm niyə belə nadinclik etsin ki? Mən əvvəl özü ilə, sonra isə valideynləri ilə danışaram. Uşağın tərbiyəsi ilə ciddi maraqlanmaq lazımdır. Valideynlər uşaqları məktəbə göndərir, hər şeyi də biz müəllimlərin boynuna qoyur, bəs evdən cücərməyən toxumu biz necə çiçək edək? Valideynlər də bizə kömək etməlidir. Xoş dillə danışıb, uşaqları ilə dost olmağa səsləyəcəm onları. 

Bir gün sonra Sevda müəllim Akiflə danışır. Akif boynuna almır. Müəllim Akifin etdiyi hərəkətin məsuliyyətini dərk etmədiyini düşünüb qəzəblənir. Leyla da xəstə olduğundan məktəbə gələ bilmir. Ona görə Sevda müəllim  birbaşa valideynlərlə əlaqəyə keçir. Akif valideynlərinə də eyni sözləri deyir. Valideynləri ona inansalar belə müəllimin bu söhbəti bu qədər  böyütməyinin səbəbsiz olduğuna inana bilmirlər. Ona görə Akiflə daha ciddi məşğul olur, həftədə bir neçə gün verdikləri telefonu da ona qadağan edirlər. Akif həftə sonları özünə maraqlı məlumatlar əldə etmək üçün istifadə etdiyi telefonunu itirdiyinə görə çox heyfslənir. Çünki onun fikri indi yeni əsərin təhlilini səsli formada dinləyib, biliklərini genişləndirmək idi. 

Üstündən nə az, nə çox, bir ay keçir. Arif artıq bir hətədir ki, məktəbə gəlmir. Məlum olur ki, onların evi yanıb və özü də xəsarət alıb. Bunu eşidən Akif sinifdə yardım kampaniyası başladır. Arifə bacardıqları qədər dəstək olmağa çalışırlar. Hətta bu hadisəni evdə danışan Akif atasının ev alqı- satqısı ilə məşğul olan bir dostunun olduğunu bildiyi üçün atasından dostu ilə danışıb Arifgilə bir neçə aylıq qalmağa ev tapmada köməklik etməsini istəyir. 

Arif xəsarətlərdən bir neçə gün xəstəxanada qalır. Və xəstəxanadan çıxıb kirayələnmiş bir evə gəlir. Arif bilir ki, atasının o qədər imkanı yoxdur, bu tezlikdə bu qədər yaxşı kirayə ev tapa bilməz.  Atasından bu evi kim vasitəsilə tapdıqlarını soruşanda, atasının “sənin bir dostun vare, o atasına başmıza gələnləri deyib, onun atası köməklik göstərdi” deyir. Atasından “hansı dostum, İlhammı?” deyə soruşur. Atası yox, Akif deyir. Bu zaman Arifin gözlərindən gözyaşları süzülür. Arif gözlərini yumub , əlini Allaha açır, söyləyir:

-Sən hər şeyi duyur və eşidirsən. Mən bunu  unutmuşdum. Sənin verdiyin bəlanda belə bir xeyir var, mən bunu təəssüf ki, gec anladım. Verdiyin bəla məni həyatda edəcəyim başqa, daha böyük bəlalardan hifz etdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Biz uşaq olanda 2-ci sinif Azərbaycan dili dərsliyində Əhmədin nağılı var idi.

Əminəm ki, bir çoxları bu nağılı çox yaxşı xatırlayır. Balaca Əhməd nənəsi ilə birgə yaşayan, daim onun qulluğuna gedib, kəndində sevilən bir oğlan idi. Ancaq dövran dəyişdi və nağıldakı hər kəsin sevimlisi Əhməd ilə bu gün bütün xəbər saytlarının paylaşdığı Əhməd eyni olmadı. Əhməd cəmiyyət üçün dərin bir sarsıntı, xəyal qırıqlığı və bütün ümidlərin tükənişi oldu. Yəqin ki, bir çoxumuz sözügedən hadisədən xəbərdarıq. Böyük bir ailə faciəsi bir ailənin beş üzvünün qətlindən daha böyük məna kəsb etmişdi. Varis kitabında “sonuncu ölən ümidlərdir” deyərkən, bizlər Vahabzadənin “bir gün insanlıq deyə bağırılsa, ölən insanıqlar içində cismani yaşayan insan kütləsində” sonuncu ümidi elə Əhmədlə birgə itirdik. Və çox təəssüf ki, bəlkə də, bu nəsil "o vaxt belə şeylər olmurdu" , "bizim vaxtımızda böyük-kiçik yeri bilinirdi", "biz sizin yaşınızda olanda" kimi ifadələrlə cümlə qura biləcək ən son nəsil olduğumuzun belə fərqində deyilik.

Diqqətlə müşahidə etsək, əksər Asiya ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da, dərin sosial çürümə gedir. Bu yaxınlarda qonşu Türkiyədə keçirilən küçə reportajında müxbir təsadüfən mikrofonu akademik Zehra Bürketə uzadır. İlk öncə xanımı tanımayan birisi olaraq sırf xanımın xarici görünüşünü nəzərə alanda onun fikirləri absurd gəlsə belə cəmiyyətin sosial sferasında baş verən köklü dəyişiklikləri, bir yaraya düşmüş kimi çürüyən gəncliyimizi və əslində hər kəlməsinin qiymətini dərk etmək bir yandan düşündürür, bir yandan isə utandırırdı. 

Sosial çürümə dedikdə nə nəzərdə tutulur? Sosial çürümə insanlar arasında şəxsi keyfiyyətləri formalaşdıran amillərin çirklənməsi nəticəsində insanların etika, mədəniyyət, estetika və incəsənət kimi meyarları unutmasına gətirib çıxaran sosioloji problemdir. Əfsuslar olsun ki, müasir dövrdə yaranan sütunsuz ideologiyalar sosial çürümənin manipülativ tərəfidir. Bu manipülyasiyanın əsas qaynağı isə Tiktok sosial platformasıdır. Çünki hal hazırda çox kiçik bir kütlə bu platformda düzgün əylənməyi və keyfiyyətli məhsullar hazırlamağı bacarır, çox zaman isə kor bir kütlə özü də fərqində olmadan, cinsi azlıqların təbliğatını normallaşdırır, çılpaqlığı müasirlik zənn edənlərə böyük heyranlıq bəsləyir, ailəsinin gözü önündə əxlaqsızca davranan kişi və qadınlara gülür və təəssüf ki, bir çoxları məhz elə bizim gülüb lağa qoyduğumuz, qınadığımız üçün qınanarıq deyə düşüncələrimizi əsirgədiyimiz, nə olduğu bəlli olmayan insan kütləsinə çevrilməyə can atır.

Ümumilikdə isə son zamanlar ölkənin hər yerindən cinayət, intihar, cinsdəyişdirmə əməliyyatları, erkən nigahlar, uşaq yaşlarındakı qızların abort etmə kimi hallar baş alıb gedir və biz hələ də çürüdüyümüzün fərqində deyilik.

Cəmiyyəti dəyişmək istəyirsənsə davranışlarını dəyiş, davranışlarını dəyişmək istəyirsənsə düşüncəni dəyiş, düşüncəni dəyişmək istəyirsənsə düşdüyün cəmiyyəti dəyiş. Cəmiyyətin başı da, sonu da düşüncələrdən formalaşdığı kimi, düşüncələrdə məhv olur.

Ən sonda isə hər kəsin izləməsini məsləhət gördüyüm Zehra Bürketin müsahibəsinin linkini yerləşdirəcəyəm. Düşündükcə utanırıqsa, demək, dəyişmək üçün hələ də bir şans var.

https://youtu.be/wKbwFrHuYq0?si=iPXpAR-WFtV5DphU

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)

AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub. 

Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.

Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq. 

II

 M.Kaşğarinin kimliyi və "Divanü lüğat-it-türk"ün yazıldığı dövr

Mahmud Kaşğari özü haqqında məlumatda atasının İssık-Kul gölünün sahilində yerləşən Barsğan şəhərində doğulduğunu qeyd etməklə kifayətlənmişdir. Götürdüyü nisbəyə əsasən Mahmud Kaşğarinin əslən qaraxanilərin, yaxud müəllifin adlandırdığı kimi, xaqanilərin hakimiyyət mərkəzləri olan Kaşğardan olduğu məlum olur (həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş məlumat yoxdur). Ərəb tarixçisi İbn-əl-Əsirin məlumatına görə. 1029 və 1030-cu illər arasında doğulduğu təxmin edilir, XI əsrdə Mərkəzi Asiyada hakimlik etmiş Qaraxanilərin Şərqi Türk xaqanlığı sülaləsinin nəslindəndir. Anası Bibi Rəbiyyə öz dövrünün mükəmməl savadlı qadınlarından olub. M.Kaşğarinin atası Hüseyn ibn Məhəmməd Mavərənnəhri istila etmiş Buğra xanın nəvəsidir. Onun doğulub-böyüdüyü Balasağun şəhərinin xarabalıqları Bişkek şəhərinin yaxınlığındadır. P.Juzenin fərziyyəsinə görə, M.Kaşğarinin əcdadlarından biri Samanilər hakimiyyəti altında olan Transoksaniya torpaqlarını fəth etmiş və mərkəzi Kaşğarda olan yeni qaraxanilər sülaləsinin banisi Nəsir ibn Əlidir (Juze P.K. Thesaurus Linguarum Turcorum \\ İzvestiə Vostoçnoqo Fakulğteta Azerbaydjanskoqo qosudarstvennoqo universiteta, 1927, t.11, s.29.). O.İ.Pritsak "Divan"a və bir sıra tarixi mənbələrə əsaslanaraq Mahmud Kaşğarinin 922-ci ildə Buxaranı ələ keçirən Transoksaniyanın ilk fatehi Buğra Xan titulunu daşıyan Harun (əl Həsən) ibn Süleymanın nəslinin davamçısı olduğunu ehtimal edir. Daha sonra, Mahmud Kaşğarinin atasının Barsğan əmiri və Buğra Xanın nəvəsi və Hüseyn ibn Məhəmməd adını daşıyan həmin şəxs olduğunu qeyd edir. (Kononov A.N.Maxmud Kaşkarskiy i eqo "Divanu Luqat it Turk" \\ Sovetskaə törkoloqiə. 1970. T.1)

"Urdu" lüğət məqaləsində müəllif məlumat verir ki, Kaşğar türklərinin yaşadığı ərazi həm də Ordu (Urdu) Kənd adlanırdı.

Qaraxanilər dövləti 927-ci ildə meydana gəlmişdir. Qaraxanlılar İslam dinini qəbul etmiş ilk türk sülalələrindən biri idi. Qaraxanilər nəslinin ali mühitində böyüyən M.Kaşğari təhsilini Kaşğar şəhərinin ən yaxşı məktəblərində almış, sonra Buxara və Nişapurda ərəb və fars dillərini mükəmməl mənimsəmiş, burada elmi biliklərini daha da dərinləşdirmişdir. Kübar ailədən olan digər cavanlar kimi, o, hərb sənətinə də yiyələnmiş, Kaşğarda hərb sənətinin müxtəlif növləri ilə məşğul olmuşdur. 29 yaşında ikən ölkəsində hakimiyyət uğrunda baş vermiş qanlı hadisələr zamanı təqiblərə məruz qaldığından oranı tərk etmiş, qürbətə getməli olmuşdur. Bağdadda yaşamış, bir müddət universitetdə elm və təhsillə məşğul olmuş, istedadlı tələbələr yetişdirmişdir. 89 yaşında ikən vətəninə qayıdan M.Kaşğari 97 yaşında dünyasını dəyişmişdir.

"Divanü lüğat-it-türk"ün rus və qazax dilinə tərcüməçilərindən biri olan P.A.M.Auezov "Giriş"də qeyd edir ki, XI əsrdə Orta Asiya və Yaxın Şərqi fəth edən qaraxani və səlcuqlular üçün yeni bir tarixi dövr başlayır. Bu barədə o, ətraflı məlumat verir.

X əsrin ortalarında Abbasilər xilafəti siyasi sabitliyini və inzibati tamlığını itirmişdi. Belə ki, Qərbi İran və İraq hakimiyyəti (Abbasilər xilafətinin paytaxtı Bağdad da daxil olmaqla) 999-cu ildən samanilərin, 1040-cı ildən Əfqanıstan və Xorasan qəznəvilərin, 945-ci ildən 1055-ci illərədək Buidlər sülaləsinin əlində idi. Qərbdə, Misir və Suriya əyalətlərində, əvvəllər Abbasi xilafətinin bir hissəsi olan fatimilər tərəfindən idarə olunurdu, lakin X əsrdə bizanslılar tərəfindən fəth edilmiş şimal hissə xaçpərəstlərin gəlişi ilə əvəzləndi.

Müəllif qeyd edir ki, Abbasilər xilafətinin süqutundan sonra İran və İraq yeni dövlət, ictimai və dini qurumların yaradılmasının əsas mərkəzlərinə çevrildi, burada hakim sülalələr və onların əsabələri tərəfindən idarə olunan bir sıra kiçik əyalət və bəyliklər meydana çıxdı. Keçmiş torpaq mülkiyyətçiləri və məmurların, köçəri tayfa başçılarının və muzdlu əsgərlərin təmsil etdikləri yeni hərbi-siyasi elitanın idarəetməsi yarımfeodal xarakter daşıyırdı. Hər vilayətdə yerli mədəniyyət inkişaf edirdi: ərəb əyalətlərində poeziya, əlyazma sənəti, memarlıq, İranda isə fars dili və mədəniyyətinə əsaslanan müsəlman mədəniyyəti.

50 ilə yaxın Şərqi İranda və Transoksaniyada samanilər sülaləsi Abbasilər dövründə qurulmuş yerli idarəetmə sistemini dəstəklədi. Sicistanda, Xarəzm və Əfqanıstanda muzdlu hərbi elitanın canişinləri və ya mühacirləri hökm edirdi. Abbasilər kimi samanilər də müsəlman mədəniyyətinin himayədarları idilər. X əsrdə süqut edən Sasanilər dövlətinin sahib olduqları hər şey muzdlu hərbçilərin lideri Alp Təkin tərəfindən fəth edilmişdi. Qəznəvilər xəlifəyə sədaqət andı içərək müsəlman din rəhbərlərini müdafiə edir, eyni zamanda təhsilin və fars ədəbiyyatının dirçəlməsini dəstəkləyirdilər. XI əsrin ortalarında Qəznəvi hakimiyyəti yerini Orta Asiyadan gələn yeni qüvvələrə təslim etdi.

Orta Asiyanın İran və Çin arasında bir hissəsində atçılıq və qoyunçuluqla məşğul olan köçəri türk tayfaları otlaq torpaqlarının bölüşdürür, yaxud yürüş zamanı birləşərək böyük olmayan qruplar şəklində yaşayırdılar. VII-VIII əsrlərdə Tan sülaləsi tərəfindən etibarlı şəkildə qorunan və Çinin şərq sərhədləri yaxınlığında məskunlaşmış türklər yeni otlaqlar axtarışı ilə qərbə doğru irəliləyərək yeni köç dalğasını yaratdılar. Nəticədə Orta Asiyanın sakinləri Aral dənizinə, Transoksaniyaya, Xarəzm və Əfqanıstana doğru sıxlaşdılar. Köçəri türk tayfaları oturaq əhali ilə ticarət və mədəni əlaqələr qurdular: taxıl, parça və silah alıb, əvəzində mal-qara, dəri, yun və qul satdılar. Bu canlı mübadilə çöllərdə bazarların və yaşayış məntəqələrinin yaranmasına səbəb oldu və köçəri türklərin şimalda Transoksaniya, Volqaboyu və Sibir ilə, şərqdə Çin arasında karvan ticarətinə cəlb olunmasına kömək etdi.

İslamın qəbulundan əvvəl bütün canlı və cansız aləmi əhatə edən ruhlara, Göy, Yer, Su Allahlarına inam Orta Asiya köçəri türk tayfalarının dünyagörüşünün əsasını təşkil edirdi. Burada şamançılıq geniş yayılmışdı. Ruhu bədəndən ayıra bilən və vəcd halında göylərə qalxmaq və ya yeraltı dünyaya enmək iqtidarında olan şamanlar xəstələrə şəfa verir və yuxu yozurdular. Orta Asiya türkləri çöllərdə təbliğ olunan atəşpərəstlik, büdpərəstlik, manilik ilə tanış idilər.

Qaraxanilər imperiyasının təməlini qoyan Şərqi türk tayfaları X əsrin ortalarından başlayaraq, əsrin sonlarına doğru səlcuqlar sülaləsi və onlarla bilavasitə əlaqəli olan oğuzlar da islamı qəbul etdilər. X əsrin sonlarına doğru Orta Asiyanın türk əhalisi arasında inkişaf etmiş bir sosial və institusional iyerarxiya, ticarət təcrübəsinə və dini dünyagörüşə malik oturaq xalqlarla birləşdirən geniş miqyaslı bir koalisiya qurulmağa başlandı. Türklər yeni bir imperiya elitasının yaranmasına səbəb olan mövcud siyasi və mədəni potensialları ilə Yaxın Şərqə axışdılar.

Türklərin islamı qəbul etməsi ilə yadellilərin öz torpaqlarına keçmələrinin qarşısını alan, müsəlman cəmiyyətini bütpərəstlərdən qoruyan qazilər Şərq sərhədlərinin mühafizəsini zəiflətdi, bir çoxu qəznəvilərlə birlikdə Hindistana köçdü, bəziləri Bizans sərhədlərinə keçdi. 992-ci ildə Qaraxanilər sülaləsinin rəhbərliyi altında Şərqi türk tayfaları Buxaranı, 999-cu ildə Səmərqəndi ələ keçirdilər.

Qaraxanilər elitası Şərqi İran ənənələrini tez bir zamanda qəbul etdi, yeni hökmdarlar mülkiyyətlərini Qərbi (1211-ci ilə kimi Transoksaniyada yerləşən) və Şərqi (Fərqanə və Kaşğarı əhatə edən) olmaqla böldülər. Transoksaniyanın yeni hökmdarları Abbasi xəlifələrinin nüfuzu ilə birbaşa və ya dolayı yolla Transoksaniya, Kaşğar və Tarım hövzəsi əhalisi arasında islamın yayılmasına yardımçı oldular.

1025-ci ildə Transoksaniyada qaraxanilər hakimiyyətlərini təsdiqləyərkən səlcuqluların rəhbərliyi ilə oğuz tayfaları Amudəryanı keçdilər, 1037-ci ildə Nişapuru ələ keçirdilər, 1040-cı ildə qəznəvilər üzərində qələbə çaldılar və Xorasanın yeni hökmdarları oldular və bununla da Səlcuq İmperiyasının əsasını qoydular. Səlcuqluların rəhbəri Toğrul bəy və qardaşı Çağrı bəy tərəfdarlarını Qərbi İrana apardılar, 1055-ci ildə Bağdad və xilafəti nəzarətə götürdülər. Xorasandan İraqa qədər Yaxın Şərq imperiyasının hökmdarları olan Səlcuqlar özlərini islam sultanları elan etdilər.

Daha sonra köçəri türk tayfaları Azərbaycana və Anadoluya keçdilər və 1071-ci ildə Manzikert döyüşündə Bizans ordusunu məğlub etdib, imperatoru əsir götürdülər və bütün Kiçik Asiyanın qapısı türklərə açıldı. Türk tayfaları da İraqa, Mesopotamiyaya daxil olaraq, səlcuqluların mülkiyyətini Aralıq dənizinə qədər genişləndirdilər.

X-XI əsr hadisələri oğuz türklərinin keçmiş Abbasi imperiyasının böyük bir hissəsini öz hakimiyyətləri altında birləşdirməsi, qaraxani türklərinin isə Transoksaniya və Kaşğar hökmdarları olması ilə nəticələndi. (Bax: Maxmud al-Kaşqariy. "Divan Luqat it-Turk". Perevod, predislovie i kommentarii Z.A.M.Augzovoy. Almatı: Dayk-Press, 2005. Vvedenie) M.Kaşğarinin "Divan"ının yazma tarixi məhz bu dövrə təsadüf edir.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünən gecənin bir aləminə kimi oturub 77-ci Britaniya Kino və Televiziya Sənəti Akademiyasının (BAFTA) mükafatınının təqdimetmə mərasiminə baxdım və düzü, məyus oldum. Londonun Kovent-qarden kral  teatrında düzənlənən şou niyə məni məyus etdi, deyim. 

Mən Britaniya əsilli amerikalı rejissor Kristofer Nolanın (qapaq şəklində) bioqrafik dramı olan “Oppenheimer” (2023) filmini bəyənmirəm, amma bu filmin kultu yaranır göz görəsi, BAFTA-nın baş mükafatını da bu film apardı. Elə gələn ay Oskarı da o aparasıdır. 

Amma mənim fikrim heç nəyi dəyişəsi deyil deyə söhbətimi davam etdirirəm. 

Oppenheimer” “Ən yaxşı film” nominasiyasını qazandı, ümumilikdə nominasiyaların sayına görə liderlik edən film namizəd olduğu 13 mükafatdan 7-ni əldə etdi. Belə ki, o, Britaniya Akademiyası tərəfindən “Ən yaxşı rejissor”, “Ən yaxşı aktyor”, “Ən yaxşı ikinci plan aktyoru”, “Film üçün ən yaxşı musiqi”, “Ən yaxşı operator işi”, “Ən yaxşı redaktə” nominasiyalarında mükafat aldı. 

Sonrakı yerdə 5 nominasiya ilə Yorqos Lantimosun “Kasıb əşyalar” filmi qərarlaşdı. 

Siyahıya baxaqmı?

* Ən yaxşı film - Oppenheimer;

* Ən yaxşı İngilis filmi - Maraq zonası;

* Ən yaxşı sənədli film - Mariupolda 20 gün;

* Ən yaxşı aktrisa - Emma Stone;

* Ən yaxşı rejissor-Kristofer Nolan;

* Ən yaxşı köməkçi aktrisa - Da' Vin Joy Randolph ;

* Ən yaxşı köməkçi aktyor - Robert Dauni, Jr.;

* İngilis yazıçı, rejissor və ya prodüserin ən yaxşı debütü - Earth Mama;

* Ən yaxşı orijinal ssenari- Düşmə anatomiyası;

* Ən yaxşı uyğunlaşdırılmış ssenari - Amerika fantastikası;

* Ən yaxşı xarici dildə filmi- Maraq zonası;

* Ən yaxşı cizgi filmi - Oğlan və Heron;

* Film üçün ən yaxşı musiqi - Oppenheimer;

* Ən yaxşı kastinq - Atılmışlar;

* Ən yaxşı operator işi - Oppenheimer;

* Ən yaxşı montaj - Oppenheimer;

* Rejissor rəssamının ən yaxşı işi- Kasıb canlılar;

* Ən yaxşı aktyor Cillian Murphy.

* Ən yaxşı kostyum dizaynı- Kasıb canlılar;

* Ən yaxşı makiyaj və saç düzümü - Kasıb canlılar;

* Ən yaxşı səs - Maraq zonası;

* Ən yaxşı vizual effektlər - Yoxsul canlılar;

* Ən yaxşı İngilis qısa animasiyası-Krab günü;

* Ən yaxşı İngilis qısa filmi- Meduza və Lobster-meduza və Lobster;

* Ən yaxşı yeni ulduz-Mia McKenna-Bruce;

Cillian Murphy / фото: getty images

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)

UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil olan İçərişəhər təşkilatın bu il üçün nəşr etdirdiyi seçilmiş təqvimdə yer alıb.

Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən məlumat verir.

Bu təqvimdə yer alan abidələr UNESCO Ümumdünya İrs Siyahısındakı 168 ölkənin 1157 tarixi abidəsi arasından seçilib.

Təqvimin çap edilməsində əsas məqsəd bəşəriyyətin incisi hesab olunan abidələrin ümumbəşəri dəyərini daha geniş auditoriyaya çatdırmaqdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2024)