Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Budəfəki qonağım qardaş Türkiyənin dəyərli illüstratorlarından biri olan Esra Uğurlu xanımdır.

 

-Bizə bir az özünüz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

 

-Hamıya salam. Mən Esrayam. 1995-ci ildə anadan olmuşam. İzmirdə yaşayıram.

Rəsm müəllimi və illüstratoram.

Uşaqlıqdan bəri rəssamlıq həyatımın hər yerində olub. Bunu elə-belə demirəm, çünki bu iş üçün təhsil almaq çox qürurverici bir hissdir və çox vacib məsələdir. 2014-cü ildə Ümran Baradan Gözəl Sənətlər Liseyini və 2018-ci ildə Dokuz Eylül Universiteti Buca Təhsil Fakültəsinin İncəsənət müəllimliyi bölməsini bitirmişəm.

Deyə bilərəm ki, rəssamlıq mənim həyatımdır.

Hər gün rəsmlə böyüyürəm, sənətlə yoğruluram, rəsmlə inkişaf edirəm.

Qrafik dizayn fakültəsini bitirməyimə baxmayaraq, illüstrator olmaq üçün öz yolumu yaratmağa çoxdan qərar vermişəm.

Sektora yeni başlayan gənc rəssam namizədi kimi görünsəm də, dediyim kimi, əslində sənətdə uzun müddət təcrübəm var. Bugünkü populyarlığı nəzərə alsaq, məncə, bu sahədə heç bir təhsil almadan əlinə qələm alıb cızma-qara edən və sənətlə məşğul olduğunu düşünən milyonlarla insanın həddindən artıq ucaldıldığından bu sahənin əsl mütəxəssisi olan sənətkarların adlarının səslənməməsi təəccüblü olmamalıdır.

 

-İlk rəsmləriniz nə haqqında idi?

 

-Məktəb illərində bir layihə üçün kompüterdə kitabları illüstrasiya edərək uşaqlar üçün rəsm çəkməyə başladım. “Qırmızı Papaq” nağılını müasir versiyada çəkməyə çalışmışdım. Sonra “Niyə öz personajlarımı yaratmıram” deyə düşündüm və dəftərimə kiçik eskizlər götürüb uşaq personajları, heyvan fiqurları və s üzərində qaralamalar hazırlamağa başladım… Daha sonra bu tədbiri rəqəmsallaşdıranda dedim ki, tamam, istədiyim budur və rəqəmsal rəsm çəkməyi çox bəyəndim, ona görə də planşetlə uşaq xarakterlərinin dizaynı, kitab illüstrasiyaları və uşaq kitablarının illüstrasiyaları üzərində özümü təkmilləşdirməyə qərar verdim.

Həm aldığım təlimlərlə, həm də istedadımla bu sahədə çox çalışaraq yaxşı illüstrator olmaq yolunda intensiv şəkildə irəliləməyə çalışıram.

 

-Rəsmlərinizi çəkərkən hansı mühitdə olmağa üstünlük verirsiniz?

 

-Əslində, mən istənilən vaxt istənilən yerdə rəsm çəkə bilərəm, ilham zamanı yerin əslində heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Amma insanın ən rahat ola biləcəyi və dinclik tapa biləcəyi komfort zonası mütləq onun evidir və mən ümumiyyətlə evdə, öz divanımda, musiqi və bəlkə də kofenin müşayiəti ilə rəsmlərimi yaratmağa üstünlük verirəm.

 

-Müəllifdə və ya əsərdə nəyi çəkmək lazımdır?

 

-Əvvəla, bir illüstrator kimi və müşahidələrimə əsaslanaraq şəxsi fikrim budur ki, mətnin mövzusu və məzmunu uşaq üçün çox önəmlidir. Oxucu istər böyük, istərsə də uşaq olsun oxuduğu kitabdan razı qalmalıdır. Hekayənin giriş, inkişaf və nəticə baxımından axışı oxucunu bezdirməməli və hekayənin mesajını aydın şəkildə ala bilməlidir. Mətn nə qədər güclü olarsa, rəsm də bir o qədər keyfiyyətli olur.

Yormur, darıxdırmır, əksinə, hekayənin gedişatına uyğun olaraq cizgilər, rənglər öz yolunu tapır.

 

-Hansı layihə sizi daha çox həyəcanlandırdı?

 

-İşin çoxluğuna görə heç bir layihədə aktiv iştirak edə bilməsəm də, təbii ki, kitab illüstrasiya layihəsi, hətta sadəcə bir illüstrasiya layihəsi məni həmişə həyəcanlandırır. Zatən görülən işin, sənətə verilən zəhmətin böyüyü, kiçiyi ola bilməz. Mənə təqdim olunan hər fürsəti və hər təklifi bacardığım qədər qiymətləndirməyə ürəkdən razıyam.

 

-Hansı hallar sizi ilhamlandırır? Sevdiyiniz və təsirləndiyiniz sənətçilər kimlərdir?

 

-Rahatlıqla deyə bilərəm ki, “Kitab oxumaq təxəyyülünüzü inkişaf etdirir” deyimi mənim üçün gerçəkləşib. Rənglər, teksturalar, xətlər...

Kitab oxuyarkən mənə elə gəlir ki, təxəyyülümdəki hər şey orada canlanır, həyat tapır. Xüsusilə uşaq kitablarını oxumağı və nəzərdən keçirməyi və hekayələrdə itməyi çox sevirəm. Təbii ki, hekayəylə yanaşı vizuallar məni daha çox təsirləndirir və əgər rəsmləri çox uğurlu hesab edirəmsə, bu mənim üçün böyük bir ilham mənbəyidir. Bəzən baxdığım bir cizgi filmindən, adi görünən bir andan və ya uşaqlardan ilham alıram və bunlar mənim rəsmlərimdə öz əksini tapır.

Yetər ki, özümüzü hər şeydən ilham almağa açıq hala gətirək.

Bundan əlavə, bugünkü sosial media çılğınlığında həvəskar və peşəkar bir çox vizual sənət məhsulları hər zaman qarşımıza çıxır və işim çərçivəsində çoxlu vizual araşdırmalar apardığım üçün çoxlu rəsm və rəsm videolarına baxıram. Bunlar məni ruhlandıra bilər.

Rəssamlar arasında uğur qazanan və qiymətləndirdiyim:

İra Sluyterman van Langeweyde, Kate Pellerin, Nelli Suneli, Cem Kızıltuğ, Zayneb Haleem, Resul Ertaş, Ebru Arslan Deniz, Lucie Dessertine, Karoline Pietrowski və Katerina Kasyanova kimi bir çox illüstrasiya rəssamları işləri ilə məni ilhamlandırdılar və müsbət mənada təsir etdilər…

 

-Gələcək planlarınız haqqında bir az məlumat verə bilərsinizmi?

 

-Əlbəttə ki, zamanın bizə nə göstərəcəyini bilmirik, amma mən hər gün daha çox çəkmək istəyirəm, xüsusən də uşaqlar üçün. Uşaqlar bu dünyanı gözəlləşdirən, gələcəyin ümidi olan saf, məsum varlıqlardır.

Hələ kitabla tanış olmayan bir çox uşağa kitab çatdırmağı qarşıma məqsəd qoymuşam və istəyirəm ki, hər bir uşağın evində kitabxana olsun.

Bundan əlavə, uşaq və gənclərə də sənət təhsili verirəm, cəmiyyətin inkişaf edən və dəyişən nizamına qarşı rəssamlıq sahəsində təkmilləşmək istəyən hər bir fərdə bacardığım qədər kömək etməyə çalışıram.

Maarifləndirici, ibrətamiz fəaliyyətlər və əyləncəli təsviri incəsənət dərsləri keçirəm. Hər rəsmlə özümü bir addım təkmilləşdirməyə çalışıram və ümid edirəm ki, gələcəkdə özümü təkmilləşdirib yenidən uşaqlar üçün işləyim.

 

-Gözəl və zövqlü söhbət oldu. Nəhayət, bu peşəyə yeni başlayan həmkarlarınıza nə məsləhət görərdiniz?

 

-İlk növbədə rəsm və sənətə sadiq olan bütün həmkarlarıma uğurlar arzulayıram. Şəkil, rəsm və özlüyündə səbir məsələsidir. Təbii ki, bunu hamı bilir.

Xəyallarınızın gerçəkləşməsini istəyirsinizsə, onların arxasınca gedin.

Təvazökar məsləhətim budur ki, vizual araşdırmalar aparın, çox oxuyun, qeydlər aparın, cızma-qara yazın, əgər işə yaramırsa, yenidən cəhd edin. Motivasiyalı qalmaq üçün cizgi filmlərinə baxın, xüsusən də maarifləndirici videolar sizi daha çox çəkməyə təşviq edə bilər. Çox çəkərək və mini eskizlər götürərək, zamanla öz xətlərinizi inkişaf etdirə və öz üslubunuzu ortaya qoya bilərsiniz. Səylərinizin nəticəsi olaraq mütləq mükafatlandırılacaqsınız.

İnsanlar hər yaşda öyrənməyə açıq olan varlıqlar olduğundan məqsədimizə uyğun olaraq özümüzə yeni şeylər əlavə etməyi unutmayaq. Bu yola qədəm qoyan bütün həmkarlarıma uğurlar arzulayıram. Sevgi ilə.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Ən yeni şeirlər rubrikasında bu gün sizlərə Şamaxıda yaşayıb yaradan ustad şairimiz Zahid Sarıtorpağın “Bu da altmış yeddi” şeirini təqdim edirik. Şair 67 yaşında özünə sanki hesabat verir, “nə etmək istədim, amma nə edə bildim” giley-güzarına qapanmış olur. Dünyadan hamımız nakam getmirikmi? 

 

bu da altmış yeddi... buyur...

ömür yenə eşim-eşim... 

can yenə oyur-oyur...

şeirə təpilməkdən ötrü

hisslərin yüzü acanda 

şükür, yenə qanını içə-içə biri doyur... 

 

Belə yazır şair. Sadəcə mükəmməldir! Nə şərh verək ki. 

 

 

Zahid Sarıtorpaq

 

BU DA ALTMIŞ YEDDİ

 

buyur, bu da altmış yeddi...

lap altı-yeddi yaş kimi

necə gəldi, necə getdi, – bilmədin

gözlərinlə divarlara çiçək şəkli, 

sinələrə ürək şəkli,

bəbəklərə mələk şəkli çəkməkdən yorulmadın, ölmədin...

indi bilirsən, bir addım da geriyə yolun qalmayıb

əllərin göy üzündə uçur, – uçsun...

çox şey axtarır, çox şey tapır, 

çox şeyə qucaq açır, – açsın...

amma heç birinin boynuna dolamağa 

qolun qalmayıb...

 

bu da altmış yeddi... buyur...

ömür yenə eşim-eşim... 

can yenə oyur-oyur...

şeirə təpilməkdən ötrü

hisslərin yüzü acanda 

şükür, yenə qanını içə-içə biri doyur...

 

nə yazasan axı...

bu da altmış yeddi...

bir gün də deyəcəklər: bu da son... hər şey bitdi...

heç kim bilməyəcək amma

hər şey necə gəldi, necə getdi...

bilməyəcəklər

bu adam Sözün harasında gözə çarpdı,

harasında gözdən itdi....

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı statusman Hümbət Həsənoğludan 10 aforizm təqdim edir. 

 

1.Adam öz içindəki heyvanı ram edə- edə insanlaşır.

 

2.İnsan tək qalanda düşündüklərinin toplusudur.

 

3.Kişiyə sevgi hissi verilib ki, qadını sevsin, ona ağıl da verilib ki, qadının içindəki insanı da görə bilsin.

 

4.Özünə yazığı gələnin, yazı gəlməz.

 

5.Özlərini səndən ağıllı sayanlara mərhəmətli ol, onların ən böyük ehtiyacı elə mərhəmətədir.

 

6.Pul üçün ən etibarlı yer onu biliyə çevirib başa qoymaqdır.

 

7.Sənə sidq ürəklə dua edənə canını versən, azdır.

 

8.Yolu yaxşı tanımaq üçün onu bir dəfə azmaq lazımdır.

 

9.Zəif kişilər ucbatından qadınlar güclü olmağa məcbur olurlar.

 

10.Zəngin insan öz mənəviyyatından gələn zənglərə cavab verə biləndir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

 

 

TÜLU

 

 

Fantastik hekayə

 

Atama ithaf

 

Zirzəminin nəm torpağı üstünə oturub: – İrəli! – dedi və birinci özü üzü işığa doğru süründü. Təzəcə tərpənmişdilər ki, bıçaqlının əli açıq qalmış elektrik naqilinə toxundu. Bircə anın içində bıçaqlı cərəyanvurmadan keçindi. Keşiş bıçaqlının ruhsuz bədənini torpağa gömüb: “İşıq yolunda ölənlər xoşbəxtdir!” – pıçıldadı. Bıçaqlı öləndən sonra “yuxarı” çıxanlara görə məsuliyyət daşıdığını anladı. Onları işığa çıxarmaq elə də asan iş deyildi. Bu canlıların üzləri yox idi. “Özlərini” tanımırdılar. İşıq onlara ən əvvəl “özlərini” tanıdacaqdı. Özünü görüb tanımaq isə asan iş deyildi. Bunun özünü bəyənməməyi də vardı. “Yuxarı”nın insanları da hədiyyə deyildilər. Onlar da arxasınca sürünənləri bəyənməyə bilərdilər. Cavabdeh olmaq ağır işdi. Səhv edə bilməzdi. Arxasınca apardıqlarını mütləq işığa çıxarmalıydı. Sonra nə olacaqdısa, qoy olsun. Nəfəsini dərmək üçün dayandı. Arxaya çevriləndə gözlərinə inanmadı. “Qaranlıq adamları” görünmürdülər, yoxa çıxmışdılar. Bunlar necə oldu belə? Ağzını qaranlığa dayayıb: – Hardasız? – qışqırdı.

Hay verən yox idi.

Bir dəfə də ucadan: – Müqəddəs ata, arxamca gəlirsiz? – bağırdı.

Keşişdən də səs çıxmadı. Bircə anda aldadıldığını anladı. Bəndələri onu atıb qaçmışdılar. Heyifsiləndi. Görəsən, onlar niyə belə etdi? Bu qədər çətin yükün altına girmək asan iş deyildi. Çox güman ki, əsl Allah da haçansa bu cür çətinə düşüb. “Yuxarı”nın insanları da haçansa əsl Allahın arxasınca işığa doğru sürünürlərmiş. Sonra yolda nə olubsa, onu tək qoyub qaçıblar. Təkləndiyini görən Allah da həmin andan göyə çəkilib. Göydə təkliyindən darıxmadığı üçün daha yerə enməyib. Yerdə sürünən insanlar da Allahsız qaldıqlarından qaranlıqda azıblar. Ayağa qalxdı. Allah olmadığı üçün təkliyindən darıxdı. İnsan olduğu yadına düşdü. İndi xatırlanan ancaq işlə ev arasındakı yol idi. Bu da ömür dediyin. Xatırlayanda adamın yadına heç nə düşmür. Nə düşəcək? Gəzdiyi şəhərlər? Aldığı bahalı hədiyyələr? İndi keçmişin heç bir sevinci yox idi. Hə, nə olsun ki, İstanbulun dolanbac küçələrində gözəl mulat qız ilə öpüşüb. Və ya Parisi görüb. İndi bunun nə əhəmiyyəti var? Bircə anlıq xoş xatirə insana əbədi rahatlıq vermir. “Yuxarı”da heç kəsi sevə bilmədi. Onu da heç kəs sevmədi. Başı hesablayıcı maşın təki dəqiq, heç kəsə inanmayan, heç kəsdən kömək ummayan quru bir insan olub da. Xatırlanmalı bir xoş günü yoxdur ki, yadına salıb öyünsün. Rəqabətdə təpikləyib bir kənara atdığı insanları xatırlayanda qanı qaraldı. Yadına düşdü ki, keçən il işdən qovduğu sarışın qız özünü öldürmüşdü. Əslində o qız pis işçi deyildi. Bir dəfə sənədlərinə qol çəkəndə əlini qızın yumru ombasına qoyub: “Səni işində bir-iki pillə yuxarı qaldırıb sonra aşağı sala bilərəm”, – demişdi. Sarışın qız bundan sonra onu görəndə hər dəfə yolunu dəyişmişdi. O da ilin axırı sarışını işdən qovmuşdu. Axırı da ki, belə. Qız zəhər içib özünü öldürmüşdü. Bütün bunlardan sonra hələ “qaranlıq insanları”nı xilas etmək haqqında düşünürdü də. Sən qatilsən. Bunu unutma! Allah olub mənimçün. “Yuxarı”nı xatırlamasa yaxşıydı!

Bir dəfə də: – Müqəddəs ata, – deyə qışqırdı. Keşişdən səs çıxmadı. İrəli boylandı. Divardakı işıq közərməyindəydi. İrəli getmək istəyirdi ki, qaranlığın içində gözlə görünən fərqli bir qaranlıq çiynindən aşağı basdı.

Qaranlığın qaraltısına əliylə toxunub: – Nə istəyirsən? – soruşdu.

Qaraltı ucadan: – Arxanca sürünənləri mən azdırmışam. Onlar hələ işığa hazır deyillər! – dedi.

Artıq zirzəmidəki qəribəliklərə öyrəşmişdi. Sakit səslə qaraltıdan:  – Sən kimsən axı? – xəbər aldı.

Qaraltı: – Mən obrazam! – dedi.

– Kimin obrazısan?

Qaraltı: – Yəqin, “div” adımı eşitmisən. Poseydonu da! Mən həm də Təpəgözəm. Lütsifer də mənəm. Üzlərim, adlarım çox olsa da, əslində yoxam, – dedi.

– Mənimlə danışırsan axı.

Qaraltı: – Danışan mən deyiləm! Obrazdır. Mən lazım olanda oluram, olmayanda xatirəyə çevrilirəm. Sən də, mənim kimi, obrazsan. Şeytan da obrazdır. Ölümün özü də obrazdır. Nə “yuxarı”da, nə də “aşağı”da həmişə yaşayan heç kim yoxdur! – dedi.

– Məni Allah bilib arxamca sürünənləri aldatmırdım. Onları, həqiqətən də, “yuxarı” çıxaracaqdım. Nahaq belə etdin. Onlar mənə inanmışdı!

Qaraltı: – Səndən Allah olar? İddiasına bax! Nə düşmüsən qabağa? Səni kim darğa seçib? Başa düşmürsən ki, onlar səni aldadır? – söylədi.

– Mən onlara möcüzə göstərmişəm!

– Axı sən onları arxanca hara aparırdın?

– Yuxarı!

– Nəyə görə?

– Onları xoşbəxt etmək istəyirəm!

– Özün xoşbəxtsən?

– Onlara cavabdeh olandan hə!

– Xoşbəxtlik nədir?

– Hara getdiyini bilmək! Sənə inananları sevmək!

– Dediklərin ilğımdır! Onlar sənin yox, möcüzənin arxasınca gəlirlər.

– İndi onlar hardadırlar?

– Ağızlarını dirəmişəm qaranlığa. Bir-birlərini təpikləyə-təpikləyə məqsədsiz sürünürlər. Çıxış yolu tapmasalar, içlərindən bir günahkar tapıb öldürəcəklər! Bununla da “yuxarı” qalxmaq istəkləri soyuyacaq. Birinci dəfə deyil ki... İnsanlar sabit fikirli deyillər. Heç zaman da olmayıblar.

– “Yuxarı”da onlar qədər sadiq insanlar qalmayıb. Onlar “yuxarı”nı da xilas edəcəkdilər! – dedi.

– Sənin gördüyün o işıq da işıq deyil, ilğımdır, obrazdır!

– Mən onlarla birgə yeni dünya yaradacaqdım!

– Sənin özünü xilas etmək lazımdır!

Əlini qaldırıb obrazın qaramtıl üzünə şillə vurmaq istədi. Əli havadakı boşluğu yardı. Haradansa çox uzaqdan obrazın indi də ağımtıl görünən görüntüsünün “cingiltili” səsi eşidildi.

– İndi mən “Gəlincik” obrazıyam. Xırda uşaqların başını qatıram. Sənin allahlığın bura qədər idi. Bəndəsiz Allah kimə lazımdır? Bəndəsiz Allah olmur!

Obraz düz deyirdi. Ona Allah deyənləri görməyəndən “yuxarı” çıxmaq həvəsi ölmüşdü. Artıq işığa doğru sürünmək də istəmirdi. Kimi xilas edəcəkdi? Özünü? Özünü tanımırdı. Nə istədiyini bilmirdi. Bir xeyli beləcə oturdu. Boşluqdan darıxdı. Yəqin, insanlar olmasa, Allah da Allah olmaqdan darıxar. Axı onu öyüb qiymətləndirən insanlardır.

– Allahım, hardasan? Dualarımı eşidirsənmi? – Keşişin səsi qaranlığı xəncər təki yardı.

Ayağa qalxıb sevinə-sevinə: – Burdayam, – qışqırdı.

“Burdayam” nidası vurulan zaman anladı ki, göydə Allah da keşişin duası kimi, bütün duaları eşidirmiş.

Əllərini irəli açıb işığa doğru gedə-gedə yenə özünü xilaskar hiss etdi. Bir-iki addım atmışdı ki, ayağı siçan tələsinə düşdü. Tələnin bircə anda qapanmış dişli dəmiri ayağını kəsdi. Əyilib rəzələri açdı. Burnuna qan qoxusu gəldi. Ayağı qanamışdı.

– Tələmə Allah düşdü? – soruşan səs “ov”undan razı idi.

– Sən kimsən?

Tələ sahibi: – Boz adamam, – dedi.

– Ovçusan? – soruşdu.

Tələ sahibi: – Xeyr! Adəmdən Xatəmə dünyaya dəb salıram! –cavab verdi.

– Üzünü görmək istərdim, – dedi.

– Mən dəbəm! Üzüm də xasiyyətim kimidir. Gəldi-gedər. Mən olan yerdə yaxşılar pislərə xidmət edir. Allahlar tələyə düşür.

– Bu zirzəmidə də dəb var?

– Dəb hər yerdə var!

– Dünya dəbdir?

– Xoşuna gəldi-gəlmədi, mən də peyğəmbər kimi elçiyəm. İşim budur! Mən mizan-tərəziyəm. Yaxşılar dünyanı tutub dursa, yaxşı olmaz. Pislər dünyanı tutsa, heç yaxşı olmaz. Dünya yaxşı ilə pisin arasında seçim edən insanın tələyə düşdüyü yerdir. Yaxşı ilə pisi isə qurduğum tələlərlə mən dəb salıram! Nə yalxı yaxşı var, nə də yalxı pis var! Nə varsa dəbdir!

– Sən rahibsən?

– Rahibin mövqeyi olur. Mən mövqesizəm!

Ayağı qanadığından gedə bilməyəcəkdi. Aşağı çöməldi. Boz adam da dincini almaq üçün qaranlığın üstünə oturdu.

– Ağrıyır?

– Ağrıyır!

– İcazə ver ayağına tüpürüm.

– Elə niyə?

– Dəb salıram!

Boz adam ağzını ayağına dayayıb yaranı sümürməyə başladı. Ayağı boz adama toxunanda bədəni ürpəndi. Sən demə, onunla danışan boz adam deyilmiş, zirzəmiyə endiyi gün gördüyü çəhrayı siçan imış.

Çəhrayı siçandan: – Sən siçansan? – soruşdu.

Siçan: – Siçanam! – dedi.

– Onda belə çıxır ki, siçanın qurduğu tələyə düşmüşəm!

– Nə bilmişdin! Siçan sən qurduğun tələyə düşməyəcəkdi ki...

Siçanın son sözü ona yer elədi. Əlinin altına keçən daşı onun başına vurdu. Siçanın canı dili qədər deyilmiş. Ordaca çıxdı. Yenə irəli süründü. Qabaqda yol sola burulurdu. Közərən işıq da yol kimi qıvrılıb sola döndü. Deməli, məsələ işıqda deyilmiş. Məsələ işığa doğru getməkdə imiş. Yolu tutub gedirsənsə, mütləq gözünə bir işıq görünəcək. Bütün yolların axırında bir işıq var. Məsələ bu işığı görüb-görməməkdədir.

Yol qırağında işaran ağımtıl rəngin avazlığında kompüterə oxşar bir qutu gördü. Əlinə götürüb ağzını açdı. İçində noxud boyda bir kişi vardı. Oyuncaq deyildi. Miz arxasında oturub özü kimi xırda kompüterində nəsə yazırdı. Qutunun açıldığını görüb gülümsündü. Salamlaşmaq üçün sağ əlini kəmali-ədəblə irəli uzatdı.

– Açdığın qutu Yer adlı planetdir. Mənim adım Ustaddır. Yazıçıyam, – kişinin sözləri özü qədər kiçik deyildi.

Kişidən: – Niyə belə balacasan? – soruşdu.

Kişi: – Dünya kiçilib. İki əsrdir ki, insanların ən hündürü mənim boyda doğulur. Daha doğrusu, satılır, – dedi.

– Necə yəni satılır? – soruşdu.

– Yer adlı planetdə daha uşaqlar doğulmurlar. Qutularda satılırlar!

– Bəs qadınlar necə oldu? – xəbər aldı.

– Qadınlar qalmağına qalıblar! Amma nə faydası...

– Necə yəni nə faydası?

– İndi hamı eynidir!

– Hamı kişidir?

– Hamıya qadın da demək olar, kişi də. Seçim azaddır. Məsələn, mən kişiyəm.

– Qadından seçilmirsənsə, kişi olduğunu hardan bilirsən?

– Özümü kişi kimi hiss edirəm!

– Bunu bildim! Yaxşı, o yekəlikdə dünyanı niyə kiçiltdiniz?

– İki min ildir dünya bu boydadır!

– İnsanların kəramətindən kiçilib?

– Böyük fikirli böyük adamlar bir gün dünyaya gərək olmadı. Mənim kimi xırdalar işi belə görüb böyükləri alçaltdılar. Böyüklər kiçiləndən sonra dünyanı da boyumuza uyğun şəklə saldıq.

– Belə xırda olmaq sənə ləzzət eləyir?

– Eləyir deyəndə ki, hara istəsəm, girirəm də. Dərdim də elə böyük deyil. Boyuma uyğundur. İstəyim heç yoxdur. İçimə sığışmayıb. Xırdayam axı. Uşağımı, sərhədimi düşünmürəm. Heç nə fikirləşmirəm. Heç nə arzulamıram da. Balacayam. Fikirləşmək üçün çox xırdayam!

– Nə yazırdın indi?

– Səndən yazırdım!

– Nə yazırdın ki?

– Yazırdım, dünyanı nəhəng bir adam dəyişməyə çalışır. Ölçü götürün.

– Ölçünü kim götürəcək?

– Kompüter!

– Böyüyünüz odur?

– Dünyada daha ölkə, sərhəd qalmayıb. Heç kim heç kəsi seçib eləmir də. Bütün dünyanı idarə edən cənab kompüterdir.

– Sizin bu kompüterin neçə yaşı olar?

– O, həmişə cavandır!

– İndi o məni görür?

– Əlbəttə görür.

– Ondan söz soruşa bilərəm?

– Soruşa bilərsən.

– Cənab kompüter, məni yuxarı çıxara bilərsiz? Evimə qayıtmaq istəyirəm!

Xırıltı altından kompüterin səsi eşidilir: – Yuxarı ancaq sənin ağlında qalıb. Əslində yuxarı yoxdur. Yer adlı planetdə daha yuxarı yoxdur. Hər şey aşağıdır!

– Çox sağ ol!

Balaca yazıçı ondan əl çəkmək istəmirdi: – Sən necə belə böyük qalmısan? Dünya ovcuna yerləşir. Nəhəng olmaq səninçün çətin deyil ki? Yeməyini necə çatdırırsan?

– Xırdaların içində böyük olmaq çox çətindir!

– Biz xırda deyilik. Sən çox böyüksən. Böyük olduğun üçün də bizə lazım deyilsən.

– Sən niyə belə düşünürsən?

– Sənə yemək çatdırmaq qədər ağıl çatdırmaq da çətin olar.

– Yeməyin necədir, çatdırırsan?

– Biz dörd nəfərik. Mənəm, atamdır, iki dənə də, Allah sizinkiləri saxlasın, fermadan qız uşağı almışam. İlə dörd xiyar, altı pomidor yeyirik. İki stəkan da su içirik.

– Elə bu?

– Heyvanlarla quşlar çox böyük idilər. Onları da öldürdük getdi. Taxıl əkməyə də yerimiz yoxdur. Ancaq xiyarla pomidor əkirik!

– Harda əkirsiz?

– Ağlımızda!

– Sən nə iş görürsən?

– Yazıçılıqdan başqa əlimlə havada xəritələr cızıram. Atam isə insanları bir-bir sayır. Böyük qızımın “uşaq ferması” var. Kiçik qızım isə hələ məktəblidir.

– Atan insanları niyə sayır?

– Bu, dövlət sirridir, sənə deyə bilmərəm.

– Nəyə görə əlinlə havada xəritə cızırsan?

– Elə edirəm, havada çəkdiyim xəritəni başqaları görüb köçürməsin!

– Xəritəni də oğurlayan olur?

– Niyə olmur? Keçən il xəritəmdən iki şəhər oğurlamışdılar.

– Kim oğurlamışdı?

– Bu da dövlət sirridir.

– Dünya necə idarə olunur?

– Öz-özünə. Hər səhər küçələr süpürüləndən sonra nə olmalıdırsa, olur. Ertəsi gün də elə. Nə olacaqsa, o da mütləq olacaq. Dünən də elə olub! Nə olmalıydısa, artıq olub.

– Bəs sizin iradəniz?

– Bizim iradəmiz yoxdur!

– Müharibələr necə?

– Müharibələr milli sərvətimizdir! Müharibə olmayanda insanlar özlərini öldürürlər. Dünyada adam çox olsa, yemək qıtlığı yaranar. Müharibə xilasdır. Bayaqdan məni sorğu-suala tutmusan. Bir az özündən danış görək sən kimsən?

– Mən işığa doğru gedirəm. Bura zəlzələ olan gün düşdüm. İndi “yuxarı” qalxa bilmirəm. İstəyirsən səni də xilas edib “yuxarı” çıxarım?

– Haqqında çox eşitmişdim. Üzünü də gördüm. Səni nağıl kimi təbliğ edirdilər. Demə, varmışsan. Belə böyük olduğunu təxmin etmirdim. Sən, həqiqətən də, çox böyüksən. Bizim dünyamız sənin “arxan” boyda olar.

Kiçik adama daha heç nə demədi. Qutunun ağzını bağlayıb cibinə qoydu. Yer adlı planeti də yuxarı çıxarmaq istəyirdi. İrəlidəki işıq közərməkdəydi. Görəsən, onu “yuxarı”da xatırlayırlarmı? İrəli sürünə-sürünə bunu düşündü. Birdən zirzəmiyə haradansa su gəldi. Çox keçmədi, zirzəmi suyla doldu. Yaxşı ki, üzə bilirdi. Paltarlarını soyunub işığa doğru üzdü. Bir qədər üzmüşdü ki, qarşısına taxta sal çıxdı. Salın tutacağından tutub üstünə qalxdı. İki qara qul avar çəkirdi. Salın ortasına qoyulmuş yellənən kresloda yaşlı bir kişi oturmuşdu. Demis çəkirdi. Onu görüb ayağa qalxdı. Salamlaşmaq üçün əlini irəli uzadıb gülə-gülə: – Səni görməyim də görməməyim qədərdir! – dedi. Kişinin əlini geri itələyib: – Mənim ac adamla filosof kimi danışanlardan zəhləm gedir, – söylədi.

Yaşlı adam heç nə deməyib gülümsündü.

Qabın içindəki bütün meyvələri yeyib qurtarandan sonra salın döşəməsinə çökdü. Bir az rahatlanmışdı. Yaşlı adamın ona doğru uzalı əlini indi gördü. Utana-ytana kişinin əlini sıxdı.

– Sən kimsən? – soruşdu.

Yaşlı adam: – Mən sənin bəxtinəm, – söylədi.

– Mənim bəxtim də varmış?

– Mən olmasaydım, suda boğulub öləcəkdin. Heç xəbərin də olmayıb, “yuxarı”da səni azı min dəfə ölümdən qurtarmışam. Heç bilməmisən də!

– Sanırdım çətinliklərdən öz ağlımla çıxıram.

– Ağlın özü də bəxtdir!

– Bura düşməyim də səndəndir?

– Dağıntılar altında qalıb ölmək istəyirdin?

Sal zirvənin quru yerinə çatdı.

Yaşlı adam onu qucağına qaldırıb quruya qoydu. Sal uzaqlaşanda: – Hələ yuxarıda çox görüşəcəyik. Özünə yaxşı bax! – dedi.

Közərən işıq şüləyinin düşdüyü divarın qarşısındaydı. Titrəyən əlləri ilə divardakı çata toxundu. Təmasdan divar aralandı. Aralanmış yarıqdan zirzəmiyə yanğınsöndürənlər girdilər. Onlardan biri əlində yanan fənər tutmuşdu. Yaxınlaşıb ucadan: “Burda sağ adam var. Aşağı enin!” – qışqırdı.

Xilas olunduğunu anladı. Çölə çıxarılanda başına toplaşanların içində qızını da gördü. Dinməzcə ağlayırdı.

Onu xilas edən yanğınsöndürəndən: – Necə ildi burdaydım? – soruşdu.

Yanğınsöndürən: – Altı gündür! – dedi.

Keşişin “Allah dünyanı altı günə yaratdı” sözlərini xatırladı və sevdiklərini yuxarı çıxara bilmədiyinə görə pis oldu. Allah kimi altı günə yaratdığı yeni dünyanın bəndələri aşağıda qalmışdılar. Onlar üçün darıxdı. Xərəkdən ayağa qalxmaq istəyəndə cibindən tanış səs eşidildi. Əlini cibinə salıb qutunu çıxartdı. Qutunun ağzı açılanda balaca yazıçını görən tibb bacıları gözlərinə inanmadılar.

Balaca yazıçı: – Məni allahların yaşadığı yerə gətirdiyin üçün çox sağ ol! – dedi.

– Sən də sağ ol! – deyib qutunun ağzını bağladı.

Xərəkdəydi. Tibb bacıları onu təcili yardım maşınına doğru aparırdılar. Nə düşündüsə, uzaqda dayanıb ağlayan qızını yanına çağırdı. Qızı qaça-qaça xərəyə yaxınlaşdı. Ata-bala qucaqlaşdılar.

Qızı ağlaya-ağlaya: – Ata, ölməyəcəyini bilirdim. Hər gecə yuxuma girirdin, – dedi.

Qızını sinəsinə sıxıb: – Seyfin içində çoxlu pulum vardı, onu götürməmisən? – soruşdu.

Qızı yanağında donmuş göz yaşını əlinin arxasıyla silə-silə təəccüblə atasının üzünə baxdı. Qızının baxışından anladı ki, daha Allah deyil, özüdür. İstəməsə də, dünyanın axarına düşür. Qəfil ayılan kimi oldu. Əlində tutduğu qutunu qızına uzadıb: – Bunu bir yaxşı yerdə gizlət ki, dünyanın havasına düşməsin! – dedi.

Qızı: – Puldur? – soruşdu.

– Yox, qızım! Dünyadır, – dedi.

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

 

 

 

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birlikdə təqdim etdikləri BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gündən etibarən sizlərə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun və “Ulduz” jurnalının birgə keçirdikləri Xalq Yazıçısı Anarın 85 illik yubileyi mkünasibətilə hekayə müsabiqəsinin mükafatçılarının hekayələri təqdim ediləcək.

 

 

1-Cİ YER – CAVİD BABAYEV

 

Mən, Cavid Sərdar oğlu Babayev 1999-cu il mayın 7-də Gəncə şəhərində anadan olmuşam. 2006-cı ildə B.Cəfərov adına Kəlbəcər rayon 1 saylı orta məktəbin 1-ci sinfinə daxil olmuşam. 2016-cı ildə məktəbi bitirmiş və Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Maliyyə və Mühasibatlıq fakultəsinə qəbul olmuşam. 2020-ci ildə təhsilimin magistr pilləsində Bakı Mühəndislik Universitetinin İqtsadiyyat və İdarəetmə fakultəsində davam etdirmişəm. 2022-ci ildən etibarən "Ali & Nino" kitab mağazaları şəbəkəsində kitab məsləhətçisi olaraq çalışıram.

 

Cavid BABAYEV

 

ÜÇ NƏFƏRLIK MOTOSİKLETLƏR

 

Sən demə, məşhur Benzlər ailəsinin uşağı olmurmuş.

Avtomobil sənayesinin pioneri Karl Benz ilk gördüyü andan etibarən Bertha Ringerə aşiq olur, onunla evlənir, lakin sonradan Berthanın heç vaxt dünyaya uşaq gətirə bilməyəcəyi gerçəyiylə üzləşir. Elə Bertha da bu gerçəklikdən evlilikdən sonra xəbər tutur və dərhal Karldan ayrılmağı qərara alır. O, Karlı o qədər çox sevirmiş ki, onun sağlam, doğurğan bir qadınla ailə həyatı qurmasını və hələ evliliklərindən əvvəl Karlın həvəslə söhbət açıb dil boğaza qoymadan danışdığı “oğlan uşağı arzusu”nun reallaşmasını istəyirmiş. Bir axşam Karl əlində şərab şüşəsi, qoltuğunda qırmızı lentlə bağlanmış şokolad qutusuyla evə girib şad-şalayın işlərin necə əla irəlilədiyiylə bağlı sözə başlayanda Bertha ağlamaqdan özünü güclə saxlayır. O özünü Karlın bu böyük xoşbəxtlik şorbasının içinə düşmüş murdar bir milçək kimi hiss edir. Şam yeməyi boyu Karlın dilindən, gözündən sıçrayıb getdikcə ətrafı öz ağuşuna alan sevinc qığılcımlarının atəşinə tab gətirmir və ağlaya-ağlaya içini tökür. İş-güc əlindən arvadıyla doğru-düzgün vaxt keçirə bilməyən Karl o an bu qadının qəlbindəki gizli ağrılardan bu vaxtacan necə bixəbər qaldığının fərqinə varır. Həmin gecə mətbəxdə yemək masası başında arvadını bərk-bərk qucaqlayıb üz-gözündən öpən Karl Benz özünə bir söz verir: söz verir ki, bundan sonra atacağı hər addım arvadının xoşbəxtliyinə xidmət edəcək. İllər keçir və Benzlər işlərində uğur qazanırlar. Bildiyiniz kimi, Karl Benz işində uğurlu olmaqla qalmır, hətta adını tarixə “avtomobilin atası” olaraq yazdırmağı da bacarır. Həyatları maddi baxımdan qaydasına düşən Benzlər pillə-pillə bütün problemlərdən xilas olduqca uzun müddətdir mətbəxlərinin tavanından asılı qalan o səssiz boşluq daha çox gözə batmağa başlayır. Karl uşaq mövzusunu yenidən açmaq barəsində haqq sahibi olmadığını düşündüyündən həmişə söhbətin istiqamətini Berthanın müəyyənləşdirməsini gözləyir. Nəhayət, Berthanın bir sualı hər şeyin başlanğıcı olur: “Niyə düzəltdiyin maşın 1 yox, 3 yox, 5 yox, məhz, 2 nəfərlikdir?” Yəqin, təxmin edə bilirsiniz, bu sual başqa hansı suallara açar ola bilər. Bertha bu açarı kilidə özü qəsdən salmışdı. Beləliklə, bəzi qapılar açıldı və Benzlər övladlığa uşaq götürmək qərarına gəldilər. Qara saçlı, qara gözlü, qarayanız, iki yaşlı bir oğlan uşağı. Yox, üç yaşlı... yox, beş. İlahi, o necə də tez böyüyür. Çox keçmədi, Karl Benz anladı ki, artıq onun həyatında iki nəfərlik şeylərə yer yoxdur. İki nəfərlik çarpayılar üç adam tuturmuş. Beşiklər balaca otaqları daraltmır, böyüdür. Hər şeyi üç bərabər hissəyə bölmək olar. Hər şeyi! Bəs velosipedləri necə? Onları da üç bərabər hissəyə bölmək olar? Karl Benz ilk dəfə “ata” deyə çağırılanda anlamışdı... Anlamışdı ki, olar. Kağız üstündə cızma-qara və budur, Berthanın velosipedinin artıq 3 təkəri var. Velosipedi Karl idarə edir, arxasında Bertha və möhkəm borularla yan hissəyə bərkidilmiş böyük təkər üstündəki oturacaqda qara bir uşaq. Bu da son şəkil. Bilmirəm Benzlər xoşbəxt oldu, ya yox, amma deyə bilərəm ki, üç nəfərlik motosikletlər bax belə yarandı.

Bütün bunları mənə Deyşa demişdi. Deyşa qəhvəyi gur saçlı, geniş kürəkli, hündürboy, 29 yaşlı bir qız idi. Mən isə o vaxtlar 11 yaşlı cılız bir oğlan uşağıydım. Qara Qarayev metrostansiyası yaxınlığındakı beşmərtəbəli binalardan birində, beşinci mərtəbədə nənəmlə birlikdə yaşayırdım. Günüm məktəblə ev arasında nənəmin öyüdlərini dinləməklə keçirdi. Qarayevdə birlikdə vaxt keçirə biləcəyim cəmi bir dostum var idi. Adını bura yazmağın doğru olmayacağını düşünürəm, ona görə də hələlik ona T deyək. Dərslərin əlindən çölə çıxmağa çox da imkan olmurdu, ancaq olan kimi T’ylə maşın yolunda top oynamağa gedərdik. Futbol stadionunu əvəz edə biləcək başqa bir yer yox idi. Maşın yolu Deyşanın qaldığı iyirmi mərtəbəli binayla bizim binanı biri-birindən ayırır, qıvrılaraq məhəllələrdən keçir, metrostansiyaya qədər uzanırdı. Biz ta uşaqlıqdan burada məskən salmışdıq, ancaq bir dəfə də olsun, Deyşa adlı birinə rast gəlməmişdik. Deyşanın bura nə vaxt gəldiyiylə bağlı heç kim heç nə demirdi. Sanki o qəflətən yolun altından çıxıb qarşı binaya düşmüşdü. İndiyədək “Deyşa” deyə bir ad eşidən də olmamışdı, ona görə onun hansı torpaqlardan gəldiyi də hamıya qaranlıq idi. Soruşacaqsınız ki, bəs niyə bütün bunları kimsə onun özündən soruşmurdu? Məsələ burasındadır ki, o bir az, necə deyərlər, təhlükəli görünürdü. Məsələn, ətrafda ondan başqa tək yaşayan adam tanımırdıq. Hələ-hələ qadın olaraq tək yaşamaq bu məhəllələrə yad bir şey idi. Deyşa bütün qadınlardan iri, hətta kişilərin bəzilərindən də hündür və cüssəli görünürdü. Onun gözəl olduğuyla hamı, yəqin ki, razılaşardı, lakin zeytun dənəsi kimi qara gözləri insanların cəsarətini qırır, ona yaxınlaşmalarına əngəl olurdu. Kişilər kimi geyinərdi. Heç kim onu yubkada, donda, ya da adi ətəkli paltarda bir dəfə də olsun görməmişdi. Saçlarını mismara bənzər qəribə dəmirlərlə yığar, heç vaxt makiyaj etməz, əynində dəri kurtka, onunla dəst şalvar və qoltuğunda dəbilqəsi olardı. Hə, yanlış eşitmədiniz! Dəbilqə. Çünki onun üç nəfərlik motosikleti vardı. O vaxtadək üç nəfərlik motosiklet görməmişdim və əminəm ki, bizim məhəllənin adamları da görməmişdi. Qarayev küçələrində yalnız iki təkərli kuryer motosikletlərinə rast gələ bilərdin. Hər səhər Deyşanın motosikletinin səsi eşidilərdi. Məktəb avtobusuna çatmaq üçün səhərlər tezdən – saat 6-da oyanıb hazırlaşar, evdən çıxana yaxın o səsi eşidər və Deyşanın da yola düşdüyünü anlayardım. Məktəbdən qayıdıb eyvanımızda çay səfası sürərkən də çox keçməz, küçə başından motosikletin səsi gələr, Deyşa eyvanımızın qabağına çatarkən sağa burulub üzbəüz evlərin arasıyla 20 mərtəbəli binaya doğru irəliləyərdi. 13-cü mərtəbədə qaldığını bilirdim, çünki bu mərtəbənin eyvanında onu görmüşdüm. Nə qədər uzaqda olursa-olsun, onu tanımamaq mümkün deyildi. Gecə gec saatlara qədər dərs oxuyardım və fasilələrdə hərdən eyvana çıxıb boş-boş qarşı binalara baxardım. Deyşanın mənzilinin işıqları həmişə yanılı olardı. O vaxtlar qaranlıqdan qorxduğu üçün işıqları yanılı qoyduğunu düşünərdim, amma sonra onun pəncərə qarşısından o yan-bu yana keçdiyini, arabir eyvana çıxdığını görəndə sadəcə yata bilmədiyini başa düşdüm. Lap işıqlar sönülü olsa da, pərdəyə düşən mavi şüadan televizorun açıq olduğunu anlamaq olurdu. Axı necə belə gec yatıb tez oyana bilirdi? Hara gedirdi? İşləyirdi? Nə işləyirdi? Bunları da bilmirdim. Ən maraqlısı da bu idi ki, o niyə tək yaşamağına baxmayaraq, belə böyük 3 nəfərlik bir motosikletə sahib idi?! Ona kiçik kuryer motosikleti və ya iki nəfərlik adi motosiklet bəs edərdi. Ağlıma da gəlməzdi ki, bir gün onun motosikletinə oturmaq və bu sualı ona şəxsən ünvanlamaq imkanım olacaq.

Dekabr ayının tam ortasında, soyuğun bıçaq kimi kəsdiyi günlərdən birində dərsdən sonra kəskin qarın ağrısı səbəbindən məktəb tualetində qıvrıla-qıvrıla qalmışdım. T də xəstələnmiş və dərsə gəlməmişdi. Bütün günümü və tualetdəki ağrılarımı təkbaşına yaşadıqdan sonra birtəhər özümü toplayıb həyətə çıxanda bizim xidmət avtobusunun artıq məktəbdən uzaqlaşdığını gördüm. Arxalarıyca nə qədər əl yelləyib çığır-bağır salsam da, fərqimə varmadılar. Məni yaddan çıxarmışdılar. Hələ davam edən ağrıyla əlim qarnımda dayanacağa sarı gedəndə düz yanımda tanış səsi eşitdim. Bu, Deyşanın motosikleti idi. Kaskanın altından səs eşidildi: “Gəl mən səni aparım”. İlk dəfəydi, onu belə yaxından görürdüm. Dəbilqəsinin şüşəsində qəribə şəkildə buruşmuş əksimi görüb özümü toplamağa çalışdım. Əvvəlcə etiraz etdim, çünki sözün düzü, deyəsən, mən də ondan bir qədər qorxurdum. İsrarla oturmağımı istədi. Nəhayət, çantamı kürəyimdən çıxarıb qucağıma aldım və yan oturacaqda büzüşdüm. Kəlmə kəsmədən bir xeyli yol getdik. Motorun səsi qulaq batırırdı. Qaranlıq otaqdaymışam kimi ətrafa diqqət kəsilmişdim. Açara keçirilən brelok gözümə sataşdı. Bu heyvanı biologiya kitabında görmüşdüm. Koala. Ara küçələrdə kəskin dönüşlər etdikcə balaca koala fiquru o yan-bu yana yellənirdi. Birdən Deyşa başını mənə sarı çevirdi. Özümü itirib gözlərimi tez yellənən brelokdan çəkdim və solumdan axıb gedən mağazalara baxmağa başladım.

– Nolub? Qarnın ağrıyır? – Deyşa qəfil soruşdu.

– Nə?

– Deyirəm qarnın ağrıyır?

– Hə, bir az.

Əlini oturacağımın yanına salıb kiçik bir termos çıxardı.

– Götür iç! Yəqin, soyuqlamısan.

Qapağı açanda zəncəfil qoxulu çayın ətri məni vurdu. Soyuqda buxarlanan çaydan içə-içə öz-özümə düşünürdüm: “Səsi təsəvvür etdiyim kimi kobud deyilmiş. Əksinə, mehribandır”. Yol boyu bir çox şeyin təsəvvür etdiyim kimi olmadığını başa düşdüm. Oğrun-oğrun ona baxır, xəyal dünyam və reallıq arasındakı fərqlərdən təəccüblənirdim. Axır, gəlib çatdıq. Məni binamızla üzbəüz marketin qarşısında düşürtdü. Mən təşəkkür edib uzaqlaşmaq istəyərkən dedi:

– Yaxşıca dincəl! Anana deyərsən sənə isti şorba hazırlayar. Yaxşı?

– Mənim anam yoxdur. Nənəmlə qalıram, – qeyri-ixtiyari bu kəlmələr ağzımdan töküldü. Duruxdu, qaldığım binaya baxdı. Kaskanın altında hansı ifadənin gizli qaldığını bilmədim.

– Onda nənənə deyərsən. – dedi və motoru işə salıb ara küçələrdə gözdən itdi.

O axşam nə düz-əməlli yemək yeyə, nə də dərs oxuya bildim. Elə hey Deyşa haqqında düşünürdüm. Düzü, heç qarın ağrısını da hiss etmirdim. Özlüyümdə qərar verdim ki, bu haqda mütləq T ilə danışmalıyam. Belə də etdim.

Sabahısı olanları T-yə danışdım, lakin o mənə inanmadı. Deyşaya kiminsə yaxın düşə biləcəyini mümkünsüz sayırdı. Ona izah etməyə çalışdım ki, təsəvvürümüzdəkilər yalandır, ancaq T məni dinləmədi. Bircə yolum qalırdı. T-ni o motosikletə mindirmək. Nə olur-olsun, bunu bacarmalıydım. Plan qurmağa başladım. Onun məktəb avtobusuna minməsinin qarşısını almalı, özümlə dayanacağa aparmalı və nəhayət, Deyşanın oradan keçməsini gözləməliydim. Gün boyu T-yə tez-tez sudan, çaydan, bufetdən aldığım meyvə şirələrindən təklif etdim. Dərsdən çıxanda isə mənlə ayaqyoluna qədər gəlməsini istədim. Əlbəttə ki, o da içəri keçmə ehtiyacı duydu. Elə bu an barmaq uclarımda cəld içəridən çıxıb təmizlikçinin qapı yanındakı dolaba söykədiyi saplı süpürgəni T-nin qapı kilidinə bərkitdim. Ayağımla süpürgəyə dayaq oldum. Planımın qalanı öz axarıyla getdi. T-ni inandırmağa çalışdım ki, qapı öz-özünə kilidlənib və mən də guya açmağa kömək edirdim. Təbii ki, biz çıxanda avtobus artıq yox idi. T mənimlə dayanacağa getməyə məcbur oldu. Geriyə Deyşanın gəlməsinə ümid bağlamaq qalırdı. Hər şey gözlədiyimdən də tez baş verdi. Uzaqdan motosikletin gəldiyini görən kimi cəsarətimi toplayıb əlimi azca yuxarı qaldırdım, ancaq tez də endirdim. T nə etdiyimi anlamağa macal tapmamış motosiklet qarşımızda dayandı və Deyşa kaskanın şüşəsini qaldırıb muncuq kimi gözləriylə bizə baxdı.

– Bu dəfə ikiniz də avtobusu ötürmüsünüz? – soruşdu.

– Hə, – cavab verdim.

Sonra olanları anlatmağıma ehtiyac belə yoxdur. T, gözlədiyim kimi, yan oturacaqda quruyub qalmışdı. Heyrətdən ağzını bıçaq açmırdı. Mən isə dediklərimin doğruluğunun isbatından zövq ala-ala Deyşanın arxasında oturub onun belindən yapışmışdım. Yol boyu özümü həm xoşbəxt, həm də bir qədər qəribə hiss edirdim. Deyşanın belini qucaqlamağımın nə mənaya gəldiyini anlamağa çalışıırdım. Filmlərdəki oğlanlar kimi hiss edirdim özümü. Uşaq ağlımla sanki Deyşanın mənim olduğuna qərar vermişdim. O vaxtlar bu hissin nə olduğunu anlaya bilməmişdim. O, nişanlım, sevgilim, dostum, bacım, yoxsa anam idi? Bəlkə, hamısı birdən? Bəlkə, heç biri? “Əsas odur ki, xoşbəxtəm” deyə, düşünüb bütün suallardan imtina etdim.

Ancaq xoşbəxtliyim çox uzun sürmədi. Növbəti gün T vacib bir məsələ ilə bağlı danışmaq istədiyini deyib məni bir küncə çəkdi.

– Anam o motosikletə mindiyimizi öyrənib. – dedi.

– Nə olsun ki?

– Dedi ki, bir də olmasın!

– Niyə?

– Çox bir şey demədi, sadəcə, dedi ki, o, yaxşı qız deyil. Onun yanında olmamalıyıq.

– Dəli olmusan? Soyuqda qarın ağrısından qıvrıla-qıvrıla küçələrdə qalanda məni evə aparan o oldu. Bəs dünən ikimiz də avtobusu ötürəndə bizə kim kömək etdi?

– Bilirəm. Bəs indi nə edək?

– Qulaq as, böyüklər hələ də elə bilirlər ki, Deyşa təhlükəli, pis bir adamdır. Biz onlara göstərməliyik ki, bu belə deyil. Əgər onun bizə necə kömək etdiyini hamı görsə, onda hər şeyi özləri başa düşəcəklər. Lap biz özümüz də onlarla söhbət edərik.

Həmin gün T ilə ətraflı söhbət edib axşam evə yenə Deyşayla qayıtmağa razı saldım. Bu dəfə Deyşayla aramdakı sədlərin qırıldığını, bağlarımızın gücləndiyini hiss edirdim. Onunla söhbət edib suallar verirdim. Motosiklet belində onu qucaqlamaq içimi güvən hissi ilə doldururdu. Əmin əllərdə idim və ən əsası, ilk dəfə idi ki, məni qoruyacaq, yanımda ola biləcək, problemlərimi bölüşüb birlikdə həll yolları yarada biləcəyim bir insana sahib olmağa başladığımı duymuşdum. O axşam Deyşaya üç nəfərlik motosikletlər barədə olan sualımı da verdim. O da Karl Benzlə bağlı həmin o hekayəni danışdı. Bəlkə də, hekayəni birbəbir mən yazdığım sözlərlə, mən yazdığım formada nəql etməmişdi, ancaq hər halda mövzu da, məqsəd də eyni idi.

Bir gün daha keçdi və hər şeyin necə daha bərbad bir hal aldığının fərqinə vardım. T döyülmüşdü.

– Anam dedi ki, bir də sözündən çıxsam, lap pis olacaq. – T tənəffüsdə başını aşağı salıb sulu gözlərlə olanları danışmağa başladı. – Dedi ki, hər şeyi gedib nənənə deyəcək!

– Nənəmə?

– Hə. Üstəlik, dedi ki, özü Deyşanın ağlını başına gətirəcək.

– Bu nə deməkdir?!

– Bilmirəm! Dedi ki, əgər sən də motosikletdən əl çəkməsən, bizi birlikdə oynamağa qoymayacaq.

– Axı niyə?!

– Deyir, Deyşa yaxşı qız deyil. Siqaret çəkir, pivə içir, gecələr tək qalır. Deyir... deyir...

– Nə deyir?

T üzünü yana çevirib asta səslə deyəcəyi son sözləri də dedi:

– Deyir ki, o, pozğundur!

– Pozğun?!

Qulaqlarıma inanmırdım. Bu deyilənlər doğru ola bilməzdi. Hər şey yalan idi, yalan!

T ilə dərsin sonuna qədər, demək olar ki, kəlmə kəsmədik. Olanlar qarşısında deməyə sözümüz qalmamışdı. Çıxışda hamı avtobusa tərəf irəlilədi. T də hamıyla birgə. Mən yerimdən tərpənmədim. T geri çevrilib gəlmədiyimi gördü. Çarəsizcə gözlərimə baxdı. Baxışlarımızla sağollaşdıq.

Bu dəfə lap çox gözlədim, amma nəhayət, küçə başından burulan motosikleti gördüm və sevincək ayağa qalxıb yola yaxınlaşdım. Deyşa kəskin tormozla düz qabağımda dayandı. Sonra kaskasını çıxardı. Saçları batan günəşdə parıldayır, balaca burnu qızarırdı. Ancaq nədənsə baxışlarını gözlərimdən yayındırırdı.

– Yenə avtobusu ötürmüsən?

– Yox, sadəcə, sənlə getmək istədim.

Deyəsən, bu cavabı gözləmirdi, çaşqınlığı gözlərindən bəlli oldu. Ətrafa boylandı, baxışları məktəbimin divarlarında gəzişdi. Sonra üzünü mənə tutdu:

– Qulaq as, əslində, mən indi başqa yerə gedirəm. Bəlkə, bu dəfə avtobusla gedəsən? Əgər üstündə pulun yoxdursa, mən verərəm.

– Yox, pulum var! Amma çox soyuqdur. Bayaqdan burdayam. Məni heç olmasa yaxın bir yerdə düşürə bilmərsən?

Deyşa iç çəkib o yan-bu yana baxdı.

– Həm də qarnım ağrıyır! – bunu yalan demişdim.

– Yaxşı, otur, getdik.

Sevincimin hüdudu yox idi. Yan oturacaq boş olsa da, Deyşanı qucaqlaya bilmək üçün arxa oturacaqda oturdum. O da heç nə demədi. Saçları daşda bitən güllər kimi kaskanın altından çıxıb üzümə toxunurdu. O an T-nin dediklərini düşündüm. İstədim Deyşaya bütün olanları deyib həqiqətləri öyrənim, ancaq demədim. Bir şeyi anlamışdım. Anlamışdım ki, mən artıq Deyşanı sevirəm. O lap doğrudan da, siqaret çəkib içki içirsə belə, mən yenə onu sevirəm. Əlbəttə, bunlar pis vərdişlərdir, ancaq əgər onu sevirəmsə və əgər bu içki, siqaret məsələləri həqiqətdirsə, onda mən özüm Deyşanın bu pis vərdişlərdən uzaq durmağına, onları tərgitməyinə kömək etməliyəm. Sevgimi göstərməliyəm. Qaldı ki, onun haqqında deyilən başqa nalayiq ifadələrə, bunların heç birinə inanmayacaqdım. Artıq Deyşanı tanıyırdım. Onun necə biri olduğunu ona uzaqdan baxıb yaxın durmayan, dalınca danışan ikiüzlülər yox, mən bilə bilərdim. Bir də ki zamanla hər şeydən danışıb bir-birimizi daha yaxşı tanıyacaqdıq. Uşaq qəlbim mənə bunları dedikcə Deyşanı daha möhkəm qucaqladım, yanağımı kürəyinə qoydum. Ürək döyüntülərini hiss edirdim. Elə bil qəlbi yerindən çıxacaqdı. Mənə elə gəldi ki, bədəni şam kimi titrəyir. Yoxsa külək məni aldadırdı?!

– Üşüyürsən? – ondan soruşdum.

– Yox, – boğuq səslə cavab verdi. – Üşümürəm.

Yanacaqdoldurma məntəqəsində saxladı. İkimizə də isti şorba aldı. Həm motosikletin, həm də özümüzün qarnını doyurduq və yenidən yola düşdük. Biz metrostansiyaya çatanda yağış yağmağa başlamışdı. Stansiya çıxışında saxladı.

– Yaxşı, hələlik, burdan o yana özün getməli olacaqsan.

Kaskanın şüşəsindən damcılar süzülürdü. Sağollaşdıq. Çantamı başıma tutub evə yüyürdüm.

Sonrasını yazmaq, nələrin baş verdiyini danışmaq mənim üçün hər nə qədər ağır olsa da, deməliyəm.

Evə gələn kimi nənəm məni o ki var döydü. Anasının T-yə dediyi şeylərin eynisini nənəm də mənə dedi. Nənəm qoca qadın idi, qarşı qoya bilərdim, lakin alınmadı. Uşaq ürəyim içinə düşdüyü vəlvələdən, iyrənclikdən titrəkləşib daha da cılızlaşdı. Sanki hər şey bir uşağın heç vaxt anlaya bilməyəcəyi, böyüklüyü və bulanıqlığı içində boğulacağı şeylərdən hörülmüşdü. İnsanları belə qəzəbli görməmişdim. Dünya artıq mən bilən dünya deyildi. Bütün sözlər mənim lüğətimdən kənarda dayanmışdı. Ağlaya-ağlaya pəncərəmdən Deyşanın mənzilinə baxdım. İşıqları yanırdı. Yalan demişdi, başqa yerə yox, elə birbaşa evə getmişdi. Yavaş-yavaş böyüklərin real dünyasını anlayırdım. Yalan və gizlilik.

Növbəti gün müəllimlərimin ağzından çıxan heç nəyə qulaq vermir, T ilə danışmır, səssizcə son dərsin son zəngini gözləyirdim. Əslində, nəyi gözlədiyimi özüm də başa düşmürdüm. Daha nə olacaqdı ki? Nə ola bilərdi?

Çıxış zəngi ürəyimi saldı. Sərxoş halda partamdan qalxdım. Dumanlı fikirlərlə küçəyə çıxdım. Sıraya girən uşaqlar bir-bir avtobusa minirdi. Hər kəsi özümdən qabağa buraxırdım. Bir müddət daha küçə başına baxdım. Çiskinli havada hər şey bulanıq idi. Qəfil bu bulanıqlıq içindən uzaqda dayanmış motosikleti gözlərim seçdi. Ürəyim çırpındı. Ancaq motosiklet yerindən tərpənmirdi. Gözlərimi çəkmədən dayanacağa doğru bir-iki addım atdım. Elə bu vaxt motosiklet hərəkətə gəldi, sürət götürdü, mənə doğru istiqamət aldı, sonra qəfil burulub sol küçəyə girdi və gözdən itdi. Siqnal səsi məni ayıltdı. Hamı yerini almışdı, bir mən qalmışdım. Avtobusa mindim. Yalnız ən arxa oturacaqlarda boş yer qalmışdı. Avtobus qapısı bağlandı. Başımı aşağı salıb arxaya keçəcəkdim ki, sürücümüz Hikmət dayı məni çağırdı. Ona yaxınlaşdım. Alçaq səslə dedi:

– İndicə qəşəng bir qız bunu mənə verdi və dedi ki, sənə verim. – gülə-gülə ovcuma nəsə basıb əlimi bərk-bərk sıxdı. – Hə, indi keç yerini al, gedək.

Uşaqların səs-küyü, gülüş dolu söhbətləri arasından keçib arxaya doğru irəliləyə-irəliləyə ovcumu açdım. Bu, brelok idi. Koala breloku. Yerimdə oturdum. Avtobus tərpəndi. Çevrilib arxa şüşədən son dəfə baxdım küçəyə. Çantamı çıxardım, yerimi rahatladım. Yanağımdan bir neçə damcı ovcuma – brelokun üstünə düşüb əridi. Avtobus sürət götürdü. Breloku çantamın zəncirbəndinə bərkitdim. Evə yollandıq.

Bu, Deyşanı son görməyim idi. Uzaqdan da olsa. Onu bir daha görən olmadı. 13-cü mərtəbənin pəncərələri uzun müddət qaranlığa gömüldü. Deyşa hara getdi? Nə vaxt getdi? Heç kim bilmədi. Qeybdən gəldiyi kimi, birdən-birə qeybə çəkildi.

Bu hadisələrin üstündən illər keçib, çox şey dəyişib. Artıq evliyəm və bir oğlum var. Nənəm torpaq altına, T isə Avropaya yollandı. Mən elə indi də Qarayev metrosu yaxınlığında yaşayıram. Oğlum özəl liseylərdən birində təhsil alır, həyat yoldaşım atçılıq mərkəzində çapar kimi yarışlara çıxır, mənsə vəkiləm. Qısası, həyatımdan narazı deyiləm. Uşaqlığımda baş verən bu hadisələri yazmaq ehtiyacı isə sonralar baş qaldırdı. Belə ki, mən uzun müddət sonra təsadüfən öyrəndim ki, üç nəfərlik motosikletlər heç də Deyşanın mənə danışdığı hekayədəki kimi yaranmayıbmış. Ümumiyyətlə, Karl Benzin bu məsələyə heç aidiyyatı yoxdur. Benzlər ilk avtomobili ortalığa çıxaranda artıq uşaqları da varmış. Özü də doğmaca, nə az, nə çox, düz 5 uşaq. Üç nəfərlik motosiklet ideyası isə Jean Bertoux adında bir fransız ordu zabitinə məxsusdur. Belə başa düşdüm ki, bu motosikletlər elə ən çox müharibənin işinə yarayıb. Britaniyalılar pulemyotlarını qoymağa yer axtaranda görüblər ki, belə bir motosikletin yan oturacağına qoysalar, elə yollarını gedə-gedə istədikləri yerə rahatca atəş aça bilərlər. Nəysə, bax belə. Üzülməyin, Karl Benzlə olan  hekayənin çox şirin olduğunu mən də bilirəm, amma nə etmək olar?! Həqiqətlər şirin deyil. Düşünürəm, görəsən, Deyşa mənə həqiqəti olduğu kimi desə, nə olardı ki? Yoxsa onun özünü də aldatmışdılar? Nə bilim. 11 yaşlı uşağa həqiqətləri olduğu kimi deməyin çətinliyi bir yana, doğruluğu da sual altındadır. Şirin bir yalanla uşaq qəlbini isitmək, onu bu yolla “yaxşı bir insana” çevirməyə çalışmaq... Maşında orta güzgüdən arxada oturmuş oğluma baxıram. Onun dünyayla bağlarının vaxtından tez qırılmaması naminə neçə cür yalan danışmışam? Sağımda oturan arvadıma baxıram. Görəsən, o neçə şirin yalan sayıb mənim ovcuma? Bu arada öz maşınım daxil bugünkü maşınların əksəriyyəti 4 nəfərlikdir. Mənim ailəmsə 3 nəfərlik. Orta güzgüdən oğluma baxdığım kimi, oğlumun yanındakı həmin o bir nəfərlik boşluğa da baxıram hərdən. Qoca Deyşanı orada xəyal edirəm. Saçları küləkdə uçuşur, burnunun ucu qızarır. Bu qədər şeyi danışmışkən bir sirri də aşkara çıxarım artıq: nənəmi belə xatırlamağa çətinlik çəkdiyim bu yaşımda, olmayan anamı təsəvvür etməyə çalışarkən gözlərimin qarşısında Deyşa dayanır. Bir vaxtlar bel çantamda yırğalanan koala indi maşınımın açarından yapışıb.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

 

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

        

 

Motivasiya ədəbiyyatı içərisində oxucularıma nümunə gətirəcəyim daha bir təlim Rusiya siyasətçisi və publisisti İrina Xakamadaya məxsusdur.

Atası yapon, anası rus olan İrina Rusiya kimi mürəkkəb bir ölkədə uğurlu siyasi karyera qurması ilə məşhurlaşaraq Rusiya tarixində seçkidə ən çox səs toplayan prezidentliyə namizəd qadın olması, Rusiya Federasiyası Dövlət Dumasının sədrinin müavini postunadək yüksəlməsi, aparıcı bir siyasi partiyaya həmsədrlik etməsi kimi uğurlar əldə edib, bunlar ona nə qədər nüfuz gətiribsə iqtisadiyyat üzrə elmlər namizədi mərtəbəsinədək yüksəlməsi, məşhur teleradio aparıcısı olması, Moskva Beynəlxalq Munasibətlər İnstitutundakı pedaqoji fəaliyyəti, yazdığı populyar roman və pyeslər, «uğurlu insan olmaq» mövzusunda oxuduğu master-klasslar da ona bir o qədər nüfuz gətirib. Təsəvvür edin ki, «Taym» jurnalı onu dünyanın XXI əsrdəki 100 ən məşhur qadınları reytinqinə daxil edib. Bu «uğurlu» qadın barədə onun, hədsiz nüfuzu barədə bircə fakt söyləmək istəyirəm: 2002-ci ildə Moskvanın Dubrovka adlı ərazisindəki Teatr mərkəzində terrorçular dinc insanları girov götürərkən İrina onlarla danışıqlar apararaq üçü uşaq olmaqla dörd girovu azad etməyə müvəffəq olub.

 Onun, xüsusən, uğurlu karyera qurmaqla bağlı fərqli və kreativ məsləhətləri çox maraqlıdır. (Məsələn, Təqribən ayda bir dəfə ölüm haqqında bədii filmlərə baxın ki, həyatı qiymətləndirə biləsiniz).

Gəlin bunlara diqqət yetirək:

9.Hədsiz uğurlu olmaqçün fasilələr seçməyi bacarmalısınız. Bəzən hiss edirsiniz ki, bir yerdə dayanmısınız. Bu o deməkdir ki, öz potensialınızı xərcləmisiniz, beyninizi «cari məsələlərlə» doldurmusunuz. Belə vəziyyətdə pauza götürmək, necə deyərlər, «valı dəyişmək» lazımdır. Bağa getmək, kitab oxumaq, tam gərginlikdən çıxmaq lazımdır. Təklik çox faydalıdır. Bax belə bir pauza prosesində siz düzgün yolu seçə bilərsiniz.

 

Bu isə öncəki gün paylaşdığımdır:

1.

Hədəfə, məqsədə doğru deyil, özünə tərəf hərəkət etməlisən. «Məqsədə doğru nə qədər sürətlə getsən, o sürətlə də məqsəd səndən kənarlaşacaq. Səadətə doğru irəlilə», - deyə öyrədirlər daosistlər. Eynən serfinqist kimi səni yuxarı qaldıracaq öz dalğanı tapmalısan. Buna görə də mütləq axından qopub özünü dinləməlisən.

2.

Rəsmi TV kanallara az baxın, orada göstərilənlərin real həyatla əlaqəsi yoxdur. Daha yaxşısı – əyləncəlilərdir. Əgər mütləq informasiya lazımdırsa, onu da internetdən götürün. Ümumən isə informasiyanı ətrafdakı insanlardan alın. Taksi sürücüsüylə, zərgərlə ünsiyyət qurmaqla heç bilirsiniz, nə qədər informasiya ala bilərsiniz? Dünyanı dinləyin ki, öz dalğanızı tutasınız.

3.

Cəsur olmanız üçün sizə yeni fəlsəfə kömək edə bilər: bu həyatda sizin cəmi bir arxanız var. Vəssalam. Bu nə ailədir, nə ölkədir, nə sosial-müdafiə fondudur, nə məmurlardır. Yalnız özünüzsünüz.

4.

Uğurlu olmaq istəyirsinizsə hansı zəmanədə yaşadığınızı dərk etməli, bunu öz fəaliyyətinizdə əks etdirməlisiniz. Biz elə bir anlaşılmaz, şərholunmaz zamanda yaşayırıq ki, yeni texnologiyaların hesabına informasiya və hadisələr elə sürətlə dəyişir ki, sabitlik itir.

Sabitlik arzulayan hər kəs uduzur. Amma epoxanı qeyri-sabit, dəyişkən görməyə alışıb yeni çağırışlara uyğun olaraq hər gün yenidən doğulanlarda da, həyatın sürpriz və hədiyyələrinə istehza ilə yanaşanlarda da hər şey alınar.

5.

Riskli insan olun, amma riskləri xırda addımlarla atın ki, yıxılmayasınız. Yıxılmalara, pauzalara, depressiyalara hazır olun, çünki həyat büsbütün xalça döşənmiş yollardan ibarət deyil. Risk – problemsiz olmur.

6.

İnsanı öyrənmək istəyirsinizsə, melodramlara, kino dramlarına tamaşa etməli,  klassik ədəbiyyatı oxumalısınız.

7.

İnternet və televizordan üstünüzə tökülən bütün informasiyaları qəbul etsəniz keyləşəcəksiniz, ümumiyyətlə nə investisiya, nə idarəçilik, nə şəxsi həyatınız üzrə bircə düzgün qərar verə bilməyəcəksiniz.

8.

Əgər siz sonsuz dərəcədə varlısınızsa, amma həm də qulsunuzsa, xoşbəxtlik duyğularınız itəcək. Amma siz tam azad şəkildə karyera üstünlükləri qazanmısınızsa bundan həzz duyacaqsınız. Karyera xoşbəxtliyinin bax belə bir metodikası var: drayv, kayf və karyera.

 

Bazar ertəsi davamı olacaq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün

tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Dövlət Mükafatı laureatı Nazim Mustafanın “İrəvan şəhərindəki azərbaycanlılara məxsus maddi-mədəni irs və onun aqibəti” məqaləsi təqdim ediləcək.

 

 

 

Bu məqalədə İrəvan şəhərinin tarixi coğrafiyasına, onun etnik mənzərəsinə və şəhərdə mövcud olmuş maddi-mədəni irsimizin aqibətinə nəzər salınır.

Hər hansı arealda, hansısa xalqa məxsus maddi-mədəni irs qatının formalaşması üçün əsrlər, bəlkə də, minillər lazım gəlir. İrəvan şəhəri bütün yönləri ilə azərbaycanlıların zəngin maddi-mədəni irsinin formalaşdığı qədim Azərbaycan şəhərlərindən biridir.

2022-ci il dekabrın 24-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Qərbi Azərbaycandan olan bir qrup ziyalı ilə görüşündə İrəvanın tarixi Azərbaycan şəhəri olması haqqında fikirlərini bir daha diqqətə çatdırmış və şəhərin azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq abidələrinin ermənilər tərəfindən dağıdıldığını bildirmişdir. Prezidenti İlham Əliyev İrəvan şəhərinin tarixi mərkəzinin aqibəti haqqında demişdir: "İndi baxın, görün, Cənubi Qafqazın digər ölkələrinə – Azərbaycanda, Gürcüstanda, bizim şəhərlərimizdə, əksər şəhərlərdə tarixi abidələr, tarixi mərkəzlər var. İstər Bakı olsun, Gəncə olsun, Naxçıvan, Şəki, Qəbələ, digər bütün şəhərlərdə. Bəs necə ola bilər ki, İrəvanda tarixi mərkəz yoxdur? Qoy bu sadə suala cavab versinlər. Cavab da gün kimi aydındır. Ona görə ki, bu tarixi mərkəz Azərbaycan xalqının tarixi irsi idi, hansı ki, onlar dağıdıblar. Şəhərsalma adı altında bütün tarixi binalarımız, o cümlədən İrəvan qalası, Sərdar sarayı dağıdılıb". 

İrəvan şəhərinin tarixi keçmişinə qısa ekskursiya etdikdə məlum olur ki, İrəvan şəhərinin yerləşdiyi ərazi müxtəlif dövrlərdə Urartu, Sasani, Ərəb xilafəti, Sacilər, Şəddadilər, Səlcuqilər, Eldənizlər, İlxanilər, Teymurilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar, çar Rusiyası dövlətlərinin tərkibinə daxil olmuşdur. Yalnız 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda ilk erməni dövləti yarandıqdan sonra İrəvan şəhəri Ermənistanın paytaxtına çevrilmişdir.

Coğrafi mövqeyinə görə İrəvan şəhəri 40°08' şimal en dairəsi və 44°10' şərq uzunluğunda, Ağrı vadisinin şimal-şərq hissəsində yerləşir. Dəniz səviyyəsindən təqribən 900-1000 metr yüksəklikdə salınan İrəvan şəhəri hər tərəfdən bağlarla əhatə olunmuşdur.

Qədimdən yalnız Azərbaycan türklərinin məskun olduqları bu şəhərin adı orta əsr yazılı mənbələrində Rəvan, İrəvan, İrivan kimi qeyd edilmişdir. XIX əsrin əvvəllərində rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra şəhərin adı Erivan (Эривань) kimi yazılmış, 1936-cı ildə Yerevan adlandırılmışdır.

Erməni tarixçiləri hazırda Yerevan adlandırdıqları şəhərin adının Urartu çarı I Argiştinin dövründə (e. ə. 782-ci ildə) salınmış Erebuni (İrpuni) qalasının adı ilə bağlamağa çalışırlar. Lakin Erebuni qalası yalnız hərbi-istehkam məqsədilə inşa edilmişdir və onun ətrafında heç vaxt şəhər infrastrukturu formalaşmamışdır. Urartuluların ermənilərə heç bir aidiyyəti olmadığı kimi, qədim Erebuni qalasının da indiki İrəvan şəhəri ilə nə məkan, nə də tarixi baxımdan əlaqəsi olmuşdur. Qədim yaşayış məntəqəsi olan, orta əsrlərdən şəhər kimi formalaşan İrəvan yaşayış məntəqəsi ilə, 1950-ci ildə arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxan Erebunu qalası arasında xeyli məsafə olmuşdur. Yalnız XX əsrin ikinci yarısından Erebuni qalasının yerləşdiyi Qanlı təpəni də şəhərətrafı əraziyə daxil etmişlər. Urartulular dövrünə aid tapılan mixi yazılardan aydın olmuşdur ki, e.ə. VIII əsrin birinci rübündə Ağrı vadisi (Araz çayının sol sahili və Arpaçayın aşağı axarı) urartulular tərəfindən işğal edilənədək həmin ərazi Aza xalqının ölkəsi adlanmışdır [2, 423].

İrəvan şəhəri və onun ətrafındakı hidronimlərin (çay, göl, bulaq və s.), oronimlərin (dağ, dərə, aşırım və s.), oykonimlərin (yaşayış məntəqələri, küçələr, məhəllələr və s.) mütləq əksəriyyətinin Azərbaycan türkcəsində olması bir daha onu göstərir ki, bu ərazi azərbaycanlıların qədim yaşayış məskənlərindən olmuşdur. İrəvan şəhəri ərazisində aparılan qazıntılar zamanı aşkara çıxan maddi-mədəniyyət nümunələri içərisində indiyədək ermənilərə məxsus hər hansı nümunəyə rast gəlinməmişdir. Urartuluların süqutundan ərəb xilafətinin bərqərar olmasınadək keçən təqribən 1200 il ərzində heç bir mənbədə bu yaşayış məntəqəsinin adı çəkilmir. Bunları bəzi obyektiv erməni tarixçiləri də etiraf edirlər.

İrəvan şəhəri bir mərkəz kimi, Çuxur-Səəd bəylərbəyliyi və İrəvan xanlığı dövrlərində sosial-iqtisadi cəhətdən sürətlə inkişaf etmişdir. Yalnız Azərbaycan türklərinin yaşadığı bu qala-şəhər eyni zamanda Azərbaycanın zəngin mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur.

Zəngi (indi Hrazdan adlandırırlar) və Gedər çaylarının arasında yerləşən İrəvan şəhəri orta əsrlərdə şimal-qərb və şimal-şərq tərəfdən dağlarla və təpələrlə, cənub və cənub-qərb tərəfdən isə əkinə yararlı vadi ilə əhatə olunmuşdu. İrəvan qalası Zəngi çayının sol sahilindəki sıldırımlı təpənin üzərində salınmışdı. Coğrafi baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün İrəvan şəhəri daim müharibələr meydanına çevrilmiş, dəfələrlə əldən-ələ keçmişdir. Müharibələr və zəlzələlər nəticəsində böyük dağıntılara məruz qalan şəhər hər dəfə qısa müddətdə yenidən bərpa edilmişdir. Çox məşhur olan İrəvan qalası və bağları şəhərə gələn bütün səyyahların diqqət mərkəzində olmuş, onlar haqqında geniş məlumatlar verilmişdir.

Quru subtropik iqlim zonasında yerləşən İrəvan şəhəri olduqca münbit və bərəkətli torpaqlarla əhatə olunmuşdur. Məşhur İrəvan bağları və bostanları İrəvan xanlarının müxtəlif dövrlərdə Zəngi və Gedər çaylarından çəkdirdikləri kanallarla suvarılmışdır. Zəngi çayından şəhərdəki və ətrafdakı bağları suvarmaq üçün 4 kanal – Mamrə, Abuhəyat, Dəlmə və Təzəkənd kanalları çəkilmişdi.Şəhərin cənubundakı bağlar isə (Qırxbulaq) çayından çəkilən kanal və arxlarla suvarılırdı. İrəvan torpaqlarından ildə 2-3 dəfə məhsul götürülürdü. XX əsrin əvvəllərinədək İrəvan şəhəri 4 mənbədən – Zəngi çayı, Söyüdlük adlanan ərazidəki çoxsaylı bulaqlar, Gedər (Qırxbulaq) çayının şəhər bağlarından keçən hissəsində tikilən su anbarı və müxtəlif yerlərdə qazılan kəhrizlər vasitəsilə içməli su ilə təmin edilirdi. XX əsrin əvvəlində İrəvandan təqribən 19 km uzaqlıqda Gedər çayının mənbəyindən (Qırxbulaqdan) şəhərə su kəməri çəkilmişdi. Bu kəmərin çəkilməsində şəhərin imkanlı azərbaycanlılarının müstəsna xidmətləri olmuşdu.

Xanlıqlar dövründə İrəvan şəhəri dörd kvartaldan – Qala, Şəhər (Şəhri), Təpəbaşı və Dəmirbulaq yaşayış massivlərindən ibarət olmuşdur. Sayca çox az olan ermənilər yalnız şəhərin ətrafındakı bəzi qəsəbələrdə yaşayırdılar. Şəhər (Şəhri) massivi İrəvanın ən qədim hissəsi olmuşdur. Şəhərin qərbində yerləşən Təpəbaşı massivində (hazırda Kond adlanır) Hindistandan gəlmiş 50-yə yaxın erməni qaraçı ailəsi (boşalar) məskunlaşmışdı. Təpəbaşı massivini Şəhər massivindən İrəvanın adlı-sanlı adamlarının çoxsaylı bağları ayırırdı. Şəhərin cənubunda yerləşən Dəmirbulaq massivində (hazırda Karanki Tağ adlanır) yalnız azərbaycanlılar yaşayırdılar.

Şərqin nadir memarlıq incilərindən hesab edilən Xan sarayı, yaxud Sərdar sarayı İrəvan sərdarı Əmirqunə xan Qacar (1605-1625) tərəfindən ucaldılmış, 1760-1770-ci illərdə İrəvan xanı Hüseynəli xan (1762-1783) tərəfindən təkmilləşdirilmişdi. 1791-ci ildə Hüseynəli xanın oğlu Məhəmməd xan (1784-1805) sarayın Şüşəbənd adı ilə tanınan Güzgülu salonu və Yay imarətini inşa etdirmişdi.

Fransız səyyahı Jan Şardən "Parisdən İsfahana səyahət" əsərində 1673-cü ildə İrəvanda gördüklərini geniş şəkildə təsvir etmişdir. İrəvan qalasını, Xan sarayını təsvir edən Şardən yazır ki, təxminən 800 evdən ibarət olan qala kiçik bir şəhərdən böyükdür, orada ancaq təmizqanlı səfəvilər yaşayırlar. Təmizqanlı səfəvilər dedikdə müəllif İrəvanın şiə məzhəbli türk qızılbaş əhalisini nəzərdə tuturdu.

Müasir İrəvan şəhərində ermənilərə məxsus yaşı 250 ildən artıq bircə dənə də olsun tarixi-memarlıq abidəsi mövcud deyil. Çünki İrəvan şəhərində ermənilər XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın İrəvan xanlığını işğalından sonra tədricən İran və Türkiyədən köçüb gətirilərək məskunlaşdırılmışlar. İrəvandakı tarixi-memarlıq abidələri Şərq memarlığı üslubunda inşa edilmişdi. Səyyahlar və salnaməçilər öz əsərlərində İrəvanı tipik müsəlman şəhəri kimi təsvir etmişlər.

İrəvan şəhəri karvan yollarının kəsişdiyi məkanda yerləşdiyi üçün burada çoxlu karvansaralar və ticarət meydanları salınmışdı. Daşdan hörülmüş, ortasında kvadratşəkilli meydançaları, su hovuzları olan karvansaralar İrəvanın gözəl tikililərindən hesab olunurdu. XIX əsrin əvvəllərində İrəvanda 8 karvansara mövcud olmuşdur. Culfa, Gürcü, Zərrabi xan (Sərrafxana), Tahir, Sulu, Susuz, Avşar, Hacı Əli karvansaralarında üst-üstə 851 köşk mövcud olmuşdur. 

Avropa səyyahları Jan Tavernye, Jan Şardən, Kerr-Porter, Ceyms Morier, Monpere, Kameron, Linç və başqaları müxtəlif vaxtlarda İrəvanda olmuş, Xan sarayını, onun Güzgülü salonunu, qaladakı və şəhərdəki məscidləri, hovuz və hamamları, Zəngi çayından enib keçən yeraltı mərmər pilləkənli yolu öz əsərlərində təsvir etmişlər.

Şəhərin mərkəzi hissəsində Böyük Meydan adlanan 400x400 m ölçüdə meydan yerləşirdi. Ağır yükləri çəkmək üçün Qantar tərəzisi, yüngül yükləri çəkmək üçün Mizan tərəzisi bu meydanda yerləşirdi. Digər meydanlar Xan bağı, Zal xan, Hüseynəli xan, Fəhlə bazarı meydanı adlanırdı. Pənah xan Makinskinin imarətinin yerləşdiyi ərazi Pənah xan meydanı adlanırdı. Hazırda bu meydan Saxarov meydanı adlanır. Zal xan meydanı isə hazırda Şarl Aznavur meydanı adlanır.

İrəvanda Şərq memarlıq üslubunda 8 hamam – Şəhər, Zal xan, Şeyxülislam, Mehdi bəy, Hacı Bəyim (sonuncu İrəvan xanının qardaşı Həsən xanın qızı), Təpəbaşı, Hacı Əli, Hacı Fətəli, Kərim bəy hamamları mövcud idi. Hazırda İrəvanın mərkəzindəki Respublika meydanının yerləşdiyi yerdə vaxtilə mövcud olan Zal xan hamam kompleksində yeraltı çayxana ilə yanaşı, muğamat məclislərinin keçirilməsi üçün xüsusi otaq ayrılmışdı.

XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində adları azərbaycanca səslənən onlarla küçə mövcud idi. Qədim İrəvanda bu küçələr məşhur idi: Şəriət, Karvansara, Qala, Sultan, Çölməkçi, Naxçıvan, Bazar, Daşlı, Paşa xan, Qəriblər ocağı, Dəyirmanlı, Məscid, Fəhlə bazarı, Təpəbaşı, Qəbiristan, Naib, Mir Cəfər, Rüstəm xan, İmamrə, Korbulaq, Bəy, Kətan, Dükanlı, Sallaxlar və s.

Bağlar diyarı İrəvanda və onun ətrafında 1473 bağ mövcud olmuşdur ki, onlardan 772-si şəhərin içərisində idi. Sərdar bağı, Dəlmə, Abbasdərəsi, Abuhəyat, Keşağlı, Qızılqala, Dərə bağı, Səvzikəri, Xosrovabad, Söyüdlü, Qul dərəsi, Kənkan, Kərpicxana bağlarının ad-sanı İrəvandan çox-çox uzaqlara yayılmışdı. İrəvan bağlarının bəzi məhsulları qurudulmuş şəkildə Avropaya ixrac edilirdi.

Şəhərdə və onun ətrafında 45 dəyirman mövcud idi. Azərbaycanlılara məxsus Hacıbəyim, Məhəmməd xan, Sübhanqulu xan, Qala, Xan, Doqquz dəyirmanları şəhərin ən böyük dəyirmanları olmuşdur.

Tarixi ədəbiyyatda İrəvan şəhərində 15-ə yaxın məscidin və iki erməni kilsəsinin adları keçir. Göy məscid (yaxud Hüseynəli xan), Qala məscidi (Sərdar, yaxud Abbas Mirzə), Rəcəb paşa, Şah Abbas, Təpəbaşı, Zal xan (yaxud Şəhər), Hacı Novruzəli bəy, Dəmirbulaq, Hacı Cəfər bəy, Rəcəb paşa, Məhəmməd Sərtib xan, Hacı İmamverdi məscidlərinin minarələri uzaqdan İrəvanın müsəlman şəhəri olmasını nişan verirdi. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra məscidlər bir-birinin ardınca dağıdılmışdır. Cənubi Qafqazın ən böyük məscidi olan Göy məsciddə İrəvan şəhərinin tarix muzeyi yerləşdirilmiş, Zal xan məscidi rəssamların sərgi salonuna çevrilmişdi. Yalnız Dəmirbulaq məscidi 1988-ci ilədək öz məqsədinə xidmət edirdi, hazırda həmin məscid də yer üzündən silinmiş, onun yerində hündürmərtəbəli bina ücaldılmışdır. Şəhərdə məscidlərlə yanaşı mövcud olan Poğos-Petros və Katoğke kilsələri vaxtilə xristian missionerlərinin vəsaiti hesabına tikilmişdi və məqsəd ermənilərin şəhərə axınını təmin etməkdən ibarət idi.

Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il mayın 29-da keçirilən iclasının qərarı ilə İrəvan şəhəri o şərtlə Ermənistan Respublikasına paytaxt kimi güzəştə gedilmişdi ki, Azərbaycana qarşı ərazi iddiasından əl çəksin. Lakin Ermənistan hökuməti nəinki vədinə əməl etdi, əksinə, həm Azərbaycan Respublikasının ərazilərini işğal etməyə davam etdi, həm də keçmiş İrəvan quberniyası ərazisində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətini davam etdirdi.

XX əsrin əvvəllərinədək İrəvan qalası, onun içərisində yerləşən Xan sarayı, Abbas Mirzə məscidi şəhərin tarixi-memarlıq incilərindən hesab olunurdu. Erməni vandalları İrəvan qalasını və onun içərisində yerləşən bütün tarixi-memarlıq abidələrini tədricən yer üzündən sildilər. 1924-cü ildə Aleksandr Tamanyanın rəhbərliyi ilə İrəvanın baş planı hazırlanmışdır.  Həmin plan Köhnə şəhər hissəsindən başlayaraq həyata keçirilməyə başlanmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində şəhərdə mövcud olan, azərbaycanlılara məxsus tarixi-memarlıq baxımından əhəmiyyət kəsb edən bütün abidələri bir-birinin ardınca yox etdilər ki, gələcəkdə İrəvanı erməni şəhəri kimi təqdim edə bilsinlər. Ermənilər İrəvanda XIX əsrin əvvəllərindən etibarən məskunlaşdıqları üçün erməni məhəllələri azərbaycanlı məhəllələrini üzük qaşı kimi əhatələmişdi. XX əsrin 30-40-cı illərində İrəvan şəhərinin mərkəzindəki azərbaycanlı məhəllələrin əksəriyyəti mövcudluğunu qoruyub saxlayırdı. 50-60-cı illərdə azərbaycanlıların kompakt yaşadıqları məhəllələri, Təpəbaşı məhəlləsindəki azərbaycanlı qəbiristanını yeni inzibati binalar inşa etmək bəhanəsilə yerlə-yeksan etdilər.

İrəvan şəhərinin rekonstruksiyası, əslində, azərbaycanlıların izini silməyə xidmət edirdi. Bunun nəticəsidir ki, İrəvan şəhərində Göy məsciddən savayı, bu gün yaşı 250 ildən yuxarı bircə dənə də olsun tarixi-memarlıq abidəsi qalmamışdır.

1902-ci ildə İrəvan quberniyasının statistika komitəsinin İrəvandakı "Edelson" mətbəəsində "İrəvan quberniyasının 1902-ci il üçün yaddaş kitabçası" çap edilmişdir. Həmin kitabda göstərilir ki, İrəvan quberniyasında 310 məscid mövcuddur ki, onlardan 7-si İrəvan şəhərindədir.

Ermənistan hökuməti 2007-ci ildə ölkə ərazisində dini və milli azlıqlara məxsus olan və Ermənistan hökuməti tərəfindən qorunan məbədlərin və tarixi abidələrin siyahısını Avropa Şurasına təqdim etmişdir. Həmin siyahıya Mesrop Maştos küçəsi-12 ünvanında yerləşən Göy məscidin və Xorhrdarani küçəsi-40 ünvanında yerləşən məscidlərin adları daxil edilmişdir. Qeyd edilən siyahıda Göy məscid İran məscidi kimi təqdim edilmiş, Abbas Mirzə məscidinin isə qəfəsinin (skeletinin) qorunduğu qeyd edilmişdir. Halbuki təqdim etdiyimiz şəkildən də göründüyü kimi, hazırda Sərdar məscid-kompleksindən yalnız onun bir divarının 2-3 metr enində, 3-4 metr hündürlüyündə kiçik bir parçası qalmışdı. Həmin ərazidə "Qlendale Hills" tikinti şirkəti 14 mərtəbəli, 18 bloklu yaşayış kompleksi inşa etmişdir. 2014-cü ilin payızında erməni vandalları bir gecənin içində Sərdar məscidinin qalıqlarını da yox etmişlər.

1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağda erməni separatizminin baş qaldırmasından sonra İrəvanda fasiləsiz mitinqlər keçirilirdi. Fevralın 23-də erməni quldurları İrəvan şəhərindəki Dəmirbulaq məscidini və M.F.Axundov adına 9 №-li Azərbaycan məktəbinin binasını yandırmışdılar.

Ermənilər İrəvandakı ibadətə açıq olan yeganə Dəmirbulaq məscidini sökmək üçün mitinqlərin birində şayiə yaymışlar ki, guya azərbaycanlılar Bakıda erməni kilsəsini sökmüşlər. Bakıda söküldüyü söylənilən erməni kilsəsinin əvəzini çıxmaq üçün mitinq iştirakçılarını qızışdıraraq Dəmirbulaq məscidini sökməyə göndərmişdilər. Üç gün ərzində erməni vandalları Allahın ibadət yerini yerlə-yeksan etmişdilər.

1991-ci ildə Ermənistan müstəqilliyini əldə etdikdən və müsəlman ölkələri ilə diplomatik münasibətlər qurulduqdan sonra 1932-ci ildən qapıları ibadətçilərin üzünə bağlanan Göy məscidin yenidən məscid kimi fəaliyyət göstərməsi zəruriyyəti meydana çıxmışdı. Əvvəlcə məsdid kompleksində yerləşən Təbiət muzeyi, 1994-cü ildə isə Tarix muzeyi çıxarıldı. 1995-ci ildə İranla Ermənistan arasında imzalanan müqaviləyə əsasən, İran hökuməti Göy məscidin yenidən qurulması xərclərini öz üzərinə götürdü. Rekonstruksiya işləri İranın "Bünyad-e Müstəzəfan və Canbazan" (Müharibə veteranları və şəhidlər") xeyriyyə fonduna həvalə edildi. Məsciddə tamamlama işləri 2006-cı ildə başa çatdırıldı. Rekonstruksiya işləri məscid kompleksinin yalnız cənub-qərb və şimal hissəsində aparılmışdı. Göy məscidin 24 metrlik minarəsi, 28 köşkü (hücrə), kitabxanası, böyük zalı, günbəzi və həyəti rekonstruksiya edilmişdi. Hazırda Ermənistan rəsmiləri Göy məscidi xaricdən gələn qonaqlara "fars məscidi" kimi təqdim edirlər. 2015-ci ildə Göy məscid və onun yerləşdiyi ərazi istifadə hüququ ilə təmənnasız olaraq İran İslam Respublikasının 99 illiyinə Ermənistandakı səfirliyinə mədəniyyət mərkəzi kimi təhvil verilmişdi.

Bütün bunlar həmin ərazinin əzəli sakinləri olan azərbaycanlıların mədəni irsinə olan düşmən münasibətinin əyani təzahürü, erməni vandalizminin bariz nümunəsidir.

Prezident İlham Əliyev 2022-ci il dekabrın 24-də Qərbi Azərbaycan İcmasının inzibati binasında bir qrup ziyalı ilə keçirdiyi görüşdə ritorik sual səsləndirdi: "İndi göstərin görək İrəvanın tarixi mərkəzi haradır?" Cavabını da özü verdi: "Bu tarixi mərkəz Azərbaycan xalqının tarixi irsi idi, hansı ki, onlar dağıdıblar. Şəhərsalma adı altında bütün tarixi binalarımız, o cümlədən İrəvan qalası, Sərdar sarayı dağıdılıb".

2003-cü ildə İrəvanın Mərkəzi Respublika Meydanında aparılan qazıntı zamanı Zal xan hamamının və qədim karvansaranın qalıqları meydana çıxdı. Tələsik üstünü örtdülər ki, bu tikililərin bizlərə məxsus olduğu aşkarlanmasın.Təpəbaşı məhəlləsindəki izimizi silmək üçün Ermənistan hökuməti hazırda xarici investorları cəlb etməklə yeni proqram həyata keçirir.

2022-ci ilin iyul ayında Azərbaycanın 102 nəfər elm və ictimaiyyət xadimi İrəvan şəhərində yerləşən Təpəbaşı məhəlləsi ərazisində Azərbaycan xalqının irsinə qarşı həyata keçirilən mədəni soyqırımı ilə bağlı UNESCO-nun Baş direktoru Odre Azuleyə müraciət ünvanlayıb. Müraciətdə şəhərin Təpəbaşı hissəsində tarixən azərbaycanlılara məxsus olmuş məhəllə sisteminin və bu məhəllələrdə mövcud olan abidələrin dağılmasının qarşısının alınmasına və onların xüsusi qorunma altına alınmasına kömək göstərilməsi xahiş edilib.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci il dekabrın 24-də Qərbi Azərbaycandan olan bir qrup ziyalı ilə görüşündə Qarabağ münaqişəsi həll olunandan sonra indi qarşıda duran əsas məsələnin Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyasının hazırlanması məsələsinin olduğunu, bu konsepsiyanın sülhsevər konsepsiya olacağını, bütün beynəlxalq konvensiyalarda bizə məqbul olan müddəaların əsasında öz hüququmuzu tələb etməli olduğumuzu, bu işə beynəlxalq hüquqşünasların cəlb edilməli olduğunu bildirdi. 

Prezident İlham Əliyev Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən də İrəvan şəhərində dağıdılan irsimiz haqqında və Qərbi Azərbaycan İcmasının qarşısında duran vəzifələr barəsində də öz fikirlərini ifadə etmişdir. Dövlətimizim başçısı demişdir: "Hesab edirəm ki, İcmanın çox mötəbər bir rəqəmsal platforması olmalıdır, bir portalı olmalıdır. Orada həm tarixi həqiqətlər, həm tarixi abidələrimiz, ermənilər tərəfindən dağıdılan saraylar, məscidlər, şəhərlər, Azərbaycan tarixi irsinin silinməsi ilə bağlı olan faktlar öz əksini tapmalıdır. Məsələn, indi bunu artıq dünyada da bilməyə başlayırlar və sual olunur, – bu sualı biz qoymuşuq, Azərbaycan nümayəndələri, bu məsələ ilə məşğul olan insanlar qoyublar, – indi göstərin görək İrəvanın tarixi mərkəzi haradır? Haradadır İrəvanın tarixi mərkəzi? Əgər deyirsiniz ki, guya bu, dünyanın ən qədim şəhəridir. Haradadır bunun tarixi mərkəzi?

Dövlətimizin başçısının tapşırığı əsasında Qərbi Azərbaycan İcmasının Azərbaycan, ingilis, rus və ispan dillərində saytı yaradılıb. Prezident Kitabxanasında Azərbaycan və rus dillərində Qərbi Azərbaycan elektron kitabxanası yaradılıb. Bir sıra sənədli filmlər istehsal edilib, virtual sərgilər təşkil edilib. Bütün bunlar İrəvanın qədim azərbaycanlı şəhər olmasını nümayiş etdirməyə xidmət edir. Ermənilər də tədricən bu reallığı qəbul etməyə başlamışlar. Bəzi erməni memarları bugünkü İrəvan şəhərinin 100 illik yubileyini qeyd etmək üçün çağırış edirlər. Onlar hesab edirlər ki, bugünkü İrəvan şəhəri 1924-cü ildən etibarən formalaşıb.

Azərbaycanlılara qarşı törədilən 1905-1906-cı illər kütləvi qırğınları, 1918-1920-ci illər soyqırımı, 1948-1953-cü illər və 1988-1989-cu illər deportasiyaları İrəvan şəhərinin azərbaycanlı simasını ermənilərin xeyrinə tamamilə dəyişdirdi. rəvan şəhərindən azərbaycanlıların maddi-mədəniyyət izlərini silən, ardınca azərbaycanlı etnik kimliyini yox edərək monoetnik erməni şəhəri yaratmağa nail olan ermənilər indi də tarix kitablarından, dərsliklərdən azərbaycanlıların izini silməyə çalışırlar.

Ermənilərin mövqeyi belədir ki, İrəvan ərazisində mövcud olan və bu günədək gəlib çatan azərbaycanlılara məxsus abidələr tarixi saxtalaşdırmaq yolu ilə qoy "fars", "türkmən", "monqol" abidəsi adlandırılsın, bununla da həmin abidələrin əsl sahiblərinin kimlər olduğu ört-basdır edilsin.

İndiki Ermənistan – Qərbi Azərbaycan ərazisində azərbaycanlılara məxsus tarix-memarlıq abidələrinin qəsdən dağıdılması, onların mənsubiyyətinin dəyişdirilməsi və yaxud özününkiüləşdirilməsi beynəlxalq humanitar hüququn, xüsusən də 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarının, UNESCO-nun 1954 və 1970-ci il Konvensiyalarının kobud şəkildə pozulmasıdır.

 

Qapaq şəklində İrəvandakı Göy Məscid. İç şəkildə Sərdar Məscidinin 2012-ci ildə divarları.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə UŞAQ ƏDƏBİYYATINI TANIDAQ layihəsində Britaniya və Amerika uşaq şeirindən seçmələr təqdim edilir.  Şeirləri ingilis dilindən tərcümə edən Şahin Xəlillidir.

Bu gün tanış olacağınız şeir Barbara Vansa aiddir. O, Amerika şairidir.

 

Barbara Vans

(1971)

ABŞ

 

Qar dənəsi

 

Qar yağanda yuxarı bax,

Gözün olsun göy üzündə.

Düşüb narın qar dənəsi

Öpər sənin üz-gözündən.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.06.2024)