Zahirə Cabir, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Çox-cox illər bundan əvvəl Tanrının yaratdığı gözəl bir meşə vardı. Bu meşədə hər şey gözəl idi. Hündür, qoca ağaclar bəlkə də min illərin xatirəsini özündə yaşadırdı. Ağacların sıx budaqları böyük bir çətir kimi meşəni günəşin yandırıcı istisindən qoruyurdu. Meşəyə girənhər kəs özünü başqa bir dünyaya düşmüş kimi hiss edərdi: sonsuz, sakit, təmiz bir dünya ilə. Bu meşənin gecə sakinlərinin də öz maraqlı həyatları vardı. Gecələr cüyürlər mələyir, marallar böyürür, ayılar bağırır, canavarlar ulaşır, vaşaqlar ağacda gizlənib ov güdür, tülkülər isə tör-töküntü axtarırdılar. Bir sözlə, meşə sehrli bir nağıllar aləmiydi. Ay da gecələr bu meşəyə gələrdi. O, gümüşü uzun saçları, ağ bənizi, işıltılı daşlarla bəzənmiş mavi paltarla otların, ağacların üstü ilə gəzir, ətrafa nur saçırdı. Bir gün ay meşənin dərinliyində ağlamaq səsi eşitdi. Daxmaya yaxınlaşdı. Uçuq-sökük daxmada bir qoca xəstə uşağı ilə yatırdı. Qoca Ayı görüb ürəkləndi: - “ Necə gündür ki, burada tək- tənha qalmışıq. Düşmənlər bizim kəndin adamlarını qırdılar. Mən nəvəmlə zirzəmidə gizləndim. Qırğın qurtarandan sonra nəvəmi götürüb qırx gün,qırx gecə yorulmadan yol getdim. Bu meşəyə yetişdim. Meşənin qalın yerində bu daxmanı tapıb, daldalandıq. Tanımadığımız bu diyarda sakitçilik tapdığımız üçün Tanrıya min şükür. Amma bu kimsəsiz yurdda neçəgündür ki, ac-susuz yaşayırıq”. 

Sehrli Ay cibindən çörək çıxartdı, onlara su verdi. Sonra həzin səslə mahnı oxudu. Beləcə Ay hər gün onlara qonaq gəlib, öz məlahətli səsi ilə onlara sevinc gətirir, dərdlərinin unutdurur, yaşadırdı. Tezliklə Ay meşənin yaxınlığında, yol üstündə bir məbəd ucaltdı. Qoca öz nəvəsi ilə bu məbəddə yaşamağa başladı. Az keçmədi ki, yeni tikilən məbədin xəbəri bu torpaqda yaşayan oğuz tayfalarına yetişdi. Onlar zülm əlindən qaçıb canını qurtaran, onlara pənah gətirən insanlara kömək əllərini uzatdılar.  İllər keçdi. Məbədə demək olar ki, uzaq ellərdən pənah gətirən insanlar sığındılar. Karvan yoluna yaxın tikilən məbəd insanların səfər zamanı əziyyətli yolçuluqdan sonra dincəlib istirahət etmələrinə, soyuqdan və yağışdan qorunmalarına, axşam düşdükdə gecələmələrinə şərait yarandı. Bu məbədi insanlar “Aysəsi məbədi” adlandırdılar. Çünki onları yaşadan, xoşbəxt edən Ayın həzin, məlahətli, ipək kimi  yumşaq səsi olmuşdu.

Aysəsi məbədi VII-VIII yüzilliklərdə Dərələyəz mahalının Keşişkənd rayonunda hündür bir təpənin üstündə tikilmiş alban-türk məbədidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sizlərə İlhamə Nasirin hekayələri təqdim olunur. İlk olaraq “Allahın kolleksiyaları” adlı hekayə ilə tanış olacaqsınız.

İlhamə NASİR             

YÜK

Qışın lap oğlan çağı olsa da, həmin səhər qəribə bir gün doğuşuyla açıldı. Çəpəki düşən zəif şüalardan sığallanan tənbəl dalğalar, qırov bağlamış sahil daşları par-par parıldayırdı. Havanın isinmək istəyinə rəğmən, sazaq adamın üz-gözünü qarsırdırdı. Günəşin üfüqdən boylanan sarısından öncə güclə eşidilən gəminin fiti divara söykənib mürgüyə gedənləri çoxdan ayağa qaldırmışdı.

         Qoca mürgünün əsarətindən hələ qurtara bilməyən qızarmış gözlərini ovuşdura-ovuşdura gəlib düz sahildə dayandı. Əlini alnına – qaşlarının üstünə qoyub gözlərini qıydı. Uzaqdan görünən gəmini sahilə tez yaxınlaşdıra biləydi kaş ki...

O, bir dəfə də burada durub gəmini belə səbirsizliklə gözləmişdi. Əsgərlikdə olarkən, orada tanış olub sevdiyi qız gələndə. O vaxtdan bəri vağzal xeyli dəyişilsə də, dəniz, ətrafdakı qaraltı kimi görünən evlər, gəminin ləngər vura-vura gəlişi eyni idi. Onda da ürəyi bu cür əsmişdi. Qız gələcəkdi, evlənəcəkdilər və şəhərdə kirayə ev tutub yaşayacaqdılar. Sonrası Allah kərimdir. Bəlkə, qismət olar, ev də alardı. Hər halda, rus qızını kəndə aparası deyildi. Çoxlu uşaqları olacaqdı. Hamısı da bir-birindən yaraşıqlı. Tətillərdə də yığışıb kəndə gedəcəkdilər...  Bir xoşbəxtlik tablosu asmışdı ürəyinin başından. Hələ bu xoşbəxliyi məktubda qıza da yazmışdı. O da eyni qarşılığı vermişdi. Qızın gəlişindən qabaq şəhərdə özünə iş də tapmışdı. Ona görə deyirlər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır. Qız gəlmişdi gəlməyinə, amma anası var-yox bircə oğlunun xristian qızıyla evlənməsinə icazə verməmişdi. Qızı gəlişinə peşman edib, gəldiyi kimi də geri qaytarmışdı. Xəyalları puç olmuşdu zavallı oğlanın. Şəhər də gözündən düşmüşdü, hər şey mənasızlaşmışdı.  Elə o vaxtdan – qızın gedişindən sonra şəhərə gəlişinə tövbə edib öz kəndinə bağlanmışdı. Uzun müddət subay qaldı. Heç vaxt evlənməyəcəyinə söz vermişdi. Amma yaşlı anası ağır xəstəliyə düçar olanda oğlundan evlənməyi xahiş etmişdi. Görmədən, sevmədən öz qohumunun qızı ilə evlənmişdi. Qucağına övlad alanda yaşı artıq əllini keçmişdi.

Heç indi də gəlməyəcəkdi şəhərə, üzərində bu qədər yük olmasaydı. Axı o, bu yaşda hardan iş tapa biləcəkdi ki, həm də dərənin, düzün ortasında? Bu işi də qonşusu Abbas ağlına salmışdı. Abbas ondan canısulu idi. Gəlib şəhərdə işləyib evə pul göndərmək ona o qədər də çətin deyildi. Qoca bir müddət tərəddüd etsə də, sonda razılaşmışdı. Məcbur idi...

Gəmi yaxınlaşdıqca, içi keçə ilə döşənmiş rütubətli otaqda oğlunun qaranquş balaları kimi yan-yana oturmuş üç balasının üzü gülürdü, gözü yaşlı gəlininin ocaq üstündəki boş qazanı dolurdu, xəstə qarısı dərman içib sağalırdı  qocanın gözləri önündə. Elə öz ağrılarını da tamamən unutmuşdu. Elə bil gecələri vağzalın beton döşəməsində yatdığından  sızıldayan sümükləri, nəfəs almağına imkan verməyən öskürəyi indi onun deyildi. Arada özündən biixtiyar soyuqdan daha da nazilmiş arıq, damarlı əllərini havada yelləyib, gəmiyə “tez gəl” işarəsi də verirdi.

Gəmi düz gəlib sahildə həmişəki yerində dayandı. Hay-küyləri qulaq batıran hamballar bir-birini itələyə-itələyə yüklərin boşalmasına səbirsizlənirdilər. Nəhayət, iri yeşiklər və bağlamalar yerə boşaldıldı. Qarmaqarışıqlıqdan yük sahibləri macal tapıb hambal seçimi də edə bilmirdilər. Qoca özünü hamıdan qabağa atıb yüklərin üstünə şığıdı. Bəxtindən də əlini atıb yapışdığı yük bağlamaların ən irisi oldu. Birtəhər sürüyüb kənara çəkdi. Qəddini düzəldib bağlamaya baxdıqda qocanın gözləri qorxdu. Nə etsin?  Çöllü-biyabanda qanadının altına yığdığı bir çətən külfətin yükü heç qorxutmamışdı onu. İndi niyə qorxsun?  Yükdən yapışıb dərindən nəfəs aldı. “Nədən qorxursan, ay qorxaq, məgər çiyinlərində daşıdığın yük bu yükdən yüngüldürmü?” – deyərək özünü danladı. “Ya Allah” deyib yükü arıq, çəlimsiz kürəyinə atdı. Az qala yıxılacaqdı, tez özünü cəmləyib dayandı. Bu işi əldən verməmək üçün büdrədiyini belə, öskürməyini belə yük sahibinə bildirməməliydi o qədər cavan hambalların içində.  Öz-özünə “bumuydu səni qorxudan, axmaq qoca?” pıçıldadı və sonra da ruhuna təkan verərək dilinin altında  “dünya gözüm boydadır, sirri özüm boydadır” özü qoşduğu mahnısını zümzümə edə-edə addımladı. Ağırlıq kürəyinə tanış gəldi sanki, sümükləri səksəkə içində ayılıb sızıldamağa başladı. Boynundan axan zəiflik təri köynəyinin yaxasını islatdıqda  içinə xof doldu qocanın. Ürəyi necə döyünməyə başladısa, səsi qulaqlarını batırırdı az qala. Özündən ixtiyarsız cəld əlinin birini yükün kəndirindən ayırıb, boynundan axan isti axıntıya vurdu. Yox, qan deyildi... Bir az toxtadı. Yükü nə qədər kürəyində daşıyacağını hələ bilmirdi. Yeridikcə ayağının altına sıxılıb suya dönərək ayaqqabısına dolan qar,  yükün altında sızıldayan sümükləri onun yaddaşını təzələyirdi. Hər şey  kino lenti kimi gözlərinin qabağından gəlib keçdi bir andaca.

Onda da qış vaxtı idi – soyuq fevral ayı. Həyatının ən ağır yükünü kürəyinə alanda. Kürəyi elə o vaxtdan qorxmuşdu yükdən. Müharibənin dağıntısına, itkisinə öyrəşsə də, kəndin bir gecənin içində yandırılacağı ağlına da gəlməzdi. Oğlu hərbçiydi. Bir yandan düşmənlə döyüşür, bir yandan da adamları yanan evlərdən çıxarmağa çalışırdı. Düşmən onu çoxdan hədəfə almışdı. Odur ki, bir neçə istiqamətdən atılan güllələr onun bədənini deşik-deşik etmişdi. Yanan evindən ailəsini güclə çıxardan ata, yaralı lay-divar oğlunu da kürəyinə alıb meşəliklərlə üz tutmuşdu. Onda da o ərazidən uzaqlaşmaq üçüna yol sicim kimi uzanırdı. Onda da yeridikcə qar suya dönüb ayaqqabısına dolmuşdu. Onda da boynundan nəsə axıb yaxasını islatmışdı - oğlunun sinəsindən axan qanı. Qan axdıqca oğlu kürəyində buza dönüb lap da ağırlaşmışdı. Onda da “az qalıb, döz, döz!”  demişdi özünə. Kilometrlərcə oğlunun donmuş cəsədini kürəyində daşımışdı. Düşmən yaxınlaşmamış ailəni uzaqlaşdırmalıydı. Güllələr düz yanlarında ötüb keçirdi. İki körpə uşağın əlindən tutub qaçan hamilə gəlinini və pərişan arvadını bir az qabağa ötürüb özü geri qayıtmışdı.  Əlləri ilə bir ağacın dibindəki buzlu torpağı qazıb oğlunu  dəfn eləmişdi.  Nə zülm-zillətlə ailəsini düşmənin caynağından qurtara bilmişdi. Gəlib yad, nabələd yerdə uçuq bir tikiliyə sığınmışdı. Bir ay keçmişdi, gəlini iki qızdan sonra bir oğul dünyaya gətirmişdi.

İndi uçuq tikilidə məskən salan ailə qocanın əllərinə baxırdı. Uşaqlar böyüdükcə aldığı təqaüd ailəyə bəs eləmirdi. Hələ oğlundan sonra yataq xəstəsi olan qarısı ona başqa bir göz dağı olmuşdu. Həya edib gizliyə çəkilərək əri üçün ağlayan gəlinini görəndə qəddi lap əyilirdi qocanın. Nəvələri  məktəbə getdiyindən tələbat böyümüşdü. Onları böyüdüb yerbəyer eləsəydi, çiyinlərindəki yükü bir az azalardı. Qoca məcbur idi bir iş tapmağa. Ona görə üz tutmuşdu şəhərə.

Yeridikcə qoca yükün altında görünməz hala düşürdü. Deyəsən, mənzil uzaqda idi, yorğunluq isə lap yaxında. Ürəyi üzünə vuran səhər mehindən də xəfif olmuşdu. Get-gedə yük böyüyürdü, qoca kiçilirdi.  Başı dizlərinə çatacaq qədər beli bükülmüşdü. Qarşıdan gedən yük sahibinin ancaq ayaqlarını görə bilirdi. Ağzına susuzluq, dizlərinə ağırlıq çökürdü qocanın. Amma dözəcəkdi, yorğunluğa təslim olmayacaqdı, o vaxt dözdüyü kimi... Bircə mənzil başına tez çatıb pulu ala bilsəydi... Ərzaqla dolu səbətlərlə evinin qapısından içəri girə bilsəydi... Həkimin yazdığı dərmanları qarısına tez çatdıra bilsəydi... Əlində oyuncaq avtomatla oğlunun adını daşıyan nəvəsinin qarşısında dura bilsəydi...

Yük sahibindən geri qalmamaq üçün sürətini artırmaq istədi, bu vaxt öskürək tutdu onu. Nə illah etdisə, özünü öskürəyin əlindən ala bilmədi. Kilometrlərcə kürəyində daşıdığı oğlunun qolunu buraxmadığı kimi, bərk-bərk tutduğu yükün kəndirini də buraxmadan öskürməyə başladı. Birdən içində nəyinsə qırılıb düşdüyünü hiss etdi. Yüngülləşdi... Hələ heç vaxt belə yüngülləşməməşdi. Dayandı... dayandı....  Yük yolun ortasında tərpənməz qaldı.

Yüklərə uzaqdan baxan qoca bilə bilmədi içindəki o qırılanı kürəyindəki yükmü qırdı, yoxsa çiynindəki yükmü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün  Diqəm Əhmədin “Azərbaycan milli komitəsinin üzvü: irəvanlı Cabbar Ərtürk”

məqaləsi təqdim ediləcək.

II Dünya müharibəsi dövründə Əbdürrəhman Fətəlibəylinin yaratdığı Azərbaycan Milli Komitəsinin üzvü olan Cabbar İbrahimoğlu 1915-ci ildə İrəvanın Xaçaparaq (Zəhmət) kəndində doğulub. Xatirələrində doğulduğu kəndin yerini belə təsvir edib: "Bizim kənd və bölgəmiz Araz çayının şimalında İrəvan xanlığına daxildi. İrəvan xanlığı Qərbi Azərbaycanın bir bölgəsi idi. İrəvanın əhalisinin 90 faizi türklərdən mütəşəkkildi. Doğulduğum kənd İrəvandan 8 km cənubdaydı. Göyçə gölündən çıxan Zəngi çayı kəndimizin yanından axaraq Arpaçay ilə birləşir və Araz çayına tökülürdü".

Qacar tayfasından olan Cabbar bəyin ulu babasının adı Əhməd xan olub. Ardıcıllıqla: Əhməd xan – Zeynəl bəy – Abdullah bəy – İbrahim bəy – Cabbar bəy. Atası İbrahim bəy Gülüs xanımla evlənib, ilk övlad Cabbar bəy olub. İkinci övladları Əsəd iki yaşında ikən çayda boğularaq həyatını itirib. 1923-cü ildə doğulan digər övladlarına yenidən Əsəd adı qoyublar.

1920-ci ilin iyununda bölgədəki xaosdan istifadə edən ermənilər, Zəngibasar başda olmaqla, türklərin yaşadığı bölgələrə hücum etmiş, nəticədə əhali Osmanlı Türkiyəsinə və Cənubi Azərbaycana köç etmək məcburiyyətində qalmışdı. İbrahim bəy ailəsini Qarsa aparmaq istəsə də, mümkün olmamış, ona görə də Cənubi Azərbaycana keçmişdilər. Fəqət burada da müxtəlif dəstələrin qarətçi hücumlarına məruz qalıblar, nəticədə bolşeviklər İrəvanda daşnakları məğlub etdikləri dövrə qədər iki Azərbaycanın sərhədində tarlalarda yaşayıblar. Bu ərəfədə Ərəblər kəndi civarında olarkən iki yaşlı bacısı Zəhra soyuqdan donaraq vəfat edib. Ermənistanın bolşevikləşdirilməsindən sonra İbrahim bəy ailəsini yenidən kəndlərinə aparıb.

1929-cu ildə orta məktəbi bitirən Cabbar bəy ardınca iki il İrəvandakı Ziraət Texnikumunda oxuyub, 1933-cü ildə ali təhsil almaq üçün Bakıya gedib. Ədəbiyyat fakültəsini qazansa da, ailəsinin istəyi ilə kimya-biologiya fakültəsinə keçirilib. Beş il ali təhsil aldıqdan sonra Basarkeçər qəzasının Zod kəndindəki orta məktəbə direktor təyin edilib. Bir neçə il burada çalışdıqdan sonra İrəvan Pedaqoji Texnikumuna göndərilib. Cabbar bəy məcburi xidmətini bitirdikdən sonra doktorantura pilləsində təhsil alsa da, Almaniyanın Rusiyaya hücumu nəticəsində 23 iyun 1941-ci ildə hərbi xidmətə çağırılıb, 177-ci alaya göndərilib. Onları aparan qatar Uluxanlı stansiyasından keçdiyi üçün sonuncu dəfə ailəsi ilə görüşə bilib.

Ukrayna cəbhəsinə göndərilən Cabbar bəy almanların şiddətli hücumları qarşısında tab gətirə bilməyən rus ordusundan ayrılaraq oktyabr ayında yoldaşları ilə Mariupol şəhərində alman cəbhəsinə keçib. Almanlar onları Azov dənizi sahilindəki əsir düşərgəsinə aparıblar. Xatirələrində düşərgələrdəki ağır vəziyyətdən geniş bəhs edən Cabbar bəy 1941-ci ilin dekabrındakı 200 min əsirdən 1942-ci ilin aprelində sadəcə iki min nəfərin sağ qaldığını yazıb. O, müharibə dövründə qələmə aldığı gündəliyində almanların insan əti yeməyə başlayan erməniləri güllələmələrindən də bəhs edib. Cabbar bəyin sağ qalmasının önəmli səbəblərindən biri də Bakıda ali təhsil alarkən bir az alman dili öyrənməsi olub: "Əsir düşərgəsinə gəlməyimizin üçüncü həftəsində tərcüman axtarılması ilə bağlı elan asılmışdı... Rusca, almanca və müxtəlif türk ləhcələrini bildiyimi söylədim, məni tərcüman olaraq qəbul etdilər". Bu vəzifədə ikən 1942-ci ildə xəstələnən Cabbar bəy Vyana yaxınlığındakı bir qəsəbədəki xəstəxanaya göndərilib. Sağaldıqdan sonra o, Berlinə çağırılıb, orada türk xalqlarının tarixini mükəmməl bilən professor Mende və azərbaycanlı mayor Əbdürrəhman Fətəlibəyli ilə tanış olub.

1943-cü il noyabrın 6-da Berlində "Kayserof" mehmanxanasında Fətəlibəylinin təşkilatçılığı ilə Milli Azərbaycan Qurultayı keçirilib. Qurultay saat 10-da 300 nəfər azərbaycanlının iştirakı ilə baş tutub. Qurultayın Berlin nümayəndələrindən Məhəmməd Tuğayın təklifi ilə tədbiri 1920-ci il Gəncə üsyanının rəhbərlərindən Cahangir bəy Kazımbəy açıb. Cahangir bəydən sonra Abbas bəy Atamalıbəyov çıxış edib. Ardınca mayor Fətəlibəylinin 1 saat 10 dəqiqəlik çıxışı dinlənilib. Qurultayda Azərbaycan Milli Birlik Məclisi formalaşdırılıb. Cabbar bəy Fətəlibəylinin xarici siyasət və təhsil məsələləri üzrə müavini seçilib.

Bu mühüm qurultayın tarixini yazmaq da Cabbar bəyə qismət olub. Onun redaktorluğu ilə 1944-cü ildə "Birinci Azərbaycan Birlik Qurultayı" adlı broşür çap olunub. Bu əsər "Azərbaycan legionunun səyyar kitabxanası" seriyasından dördüncü nəşr idi. Seriyanın ilk nəşri də Cabbar bəyin İbrahimoğlu imzası ilə 1944-cü ildə Berlində çıxan "Azərbaycanın istiqlal mübarizələri" adlı əsəridir. 1945-ci ildə Berlində onun "Doğu türklərinin istiqlal savaşları" adlı kitabı işıq üzü görüb. "Boraltan"da ruslara təhvil verilən azərbaycanlı əsirlərdən Ənvər Qazıyev istintaqda verdiyi ifadəsində Cabbar İbrahim oğlu Məmmədovun "Azərbaycanda milli hərəkat" adlı əsərindən bəhs edib. Ehtimal ki, bu əsər Cabbar bəy İbrahimoğlu imzası ilə çap olunan ilk kitabıdır. Bu dövrdə Cabbar bəy alman cəbhəsində vuruşan Azərbaycan legionunun qəzeti olan "Azərbaycan"da və "Milli birlik" jurnalında İbrahimoğlu imzası ilə müxtəlif məqalələr yazıb.

"Azərbaycan" qəzetində onun "Novruz bayramı haqqında", "Vətən müdafiəsi və milli saflıq", "Gənc yazıçılarımızda ana, Vətən və millət hissi", "Milli ideal, birlik və qurtuluş", "Biz məğlub olduqmu?", "Sovetə ümid bağlamaq olarmı?" və s. yazıları dərc olunub. "Milli birlik" jurnalının 6-cı sayında Cabbar bəyin "Azərbaycanın yabancılara qarşı mübarizəsi" adlı məqaləsi fotoşəkli ilə birlikdə çıxıb.

Cabbar bəy xatirələrində və digər əsərlərində Nuru paşa və Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən də bəhs edib. O, Rəsulzadənin milli komitənin rəhbəri olmaqdan imtinasının səbəbini bu şəkildə açıqlayıb: "O kritik illərdə Polşada və sonra da Avstriyada olan Məhəmmədəmin Rəsulzadə şəxsən Fətəlibəyli tərəfindən dəvət edildi. "Gəlin bizim Komitə sədrliyini sizə təhvil verim və keçmiş dövlət başqanımız olaraq bizi almanların və digər dövlətlərin qarşısında təmsil edin" dediyi halda mərhum Rəsulzadənin verdiyi cavab bu oldu: "Mən keçmiş dövlət başqanı olaraq Almaniya idarəçiliyindəki bir komitənin başqanı olaraq özümü kiçiltmərəm".

Dövrün tanınmış türk ziyalılarından Nejdət Sançar bəy Cabbar Ərtürk barədə yazdığı bioqrafik məqaləsində onun müharibənin sonlarındakı həyatından bu şəkildə bəhs edib:

"...İtaliyanın Milan şəhərinə gələn Cabbar Ərtürk bu məmləkətdəki alman bölüklərinin amerikalılara təslim olması üzərinə amerikalıların əlinə keçdi... Bir müddət sonra Santa Mariya adasındakı türk qaçqın düşərgəsinə aparıldı. Fəqət iki ay qədər sonra ingilislər onu və iki dostunu alıb Bari şəhərindəki suçlulara məxsus həbsxanaya saldılar. Dörd aya qədər qaldıqları bu həbsxanada çox pis rəftar gördülər. İngilislərin məqsədi onların rusiyalı türk olduqlarını təsbit etmək və Moskvaya təslim etməkdi. Cabbar Ərtürk və yoldaşları bunu anladıqları üçün özlərini türkiyəli türk olaraq göstərdilər, təhsil və ya ticarət üçün Avropaya gəldiklərini, müharibədə vəsiqələrini itirdiklərini iddia etdilər. İngilislər bir ipucu əldə edə bilməyincə Cabbar Ərtürk ilə yoldaşlarını sədrləri general-leytenant olan yeddi nəfərdən ibarət ali rütbəli Moskva heyətinin qarşısına çıxardılar. Cabbar Ərtürk bu heyətin qarşısında da türkiyəli olduğu iddiasından vaz keçmədi. Moskva heyəti başda general-leytenantları olduğu halda rusca ən ağır söyüşləri söyür, bu surətlə Cabbar Ərtürkün rusca bildiyini təsbit etməyə çalışırdılar. Fəqət o bu söyüşləri anlamazlıqdan gəldi və bu surətlə əllərindən qurtuldu. Adriatik sahilindəki Rimini şəhərinə gətirilən Cabbar Ərtürk oradakı ingilis əsir düşərgəsinə salındı və 1946-cı ilin dekabr ayında buradan sərbəst düşərgəyə göndərildi... 1947-ci ildə İtaliyaya misirli bir şahzadə gəlmişdi. Türküstanlılardan bir neçə nəfər yaşlı mühacir bu şahzadə ilə görüşüb Türkiyəyə qəbul edilənə qədər Misirdə yaşamaları üçün kömək istədilər. Şahzadə kral Faruk ilə təmas qurub işi həll etdikdən sonra 123 nəfər Misirə hərəkət etdi. Bu qafilədə Cabbar Ertürk də vardı. Cabbar Ertürk Misirdə misirlilərin türk düşmənliyi altında iki il qaldı. Bu arada Qahirə baş konsulluğunda da çalışdı. Misirlilərin bu türkləri Avstraliyaya göndərməsi təhlükəsinin yaranması üzərinə ozamankı baş konsulun hümməti ilə bu bəxtsiz qafilə, nəhayət, Türkiyəyə göndərildi. Bu surətlə 1949-cu ilin sonlarında Cabbar Ertürk ikinci ana vətəninə qovuşdu". 1950-ci ildə Türkiyə vətəndaşı olan Cabbar bəy iki il sonra Ayşə Veciha adlı xanımla evlənib. Bu evlilikdən Alparslan (1953), Gülsüm (1954) və Türkhan (1956) adlı övladı olub. Böyük oğlu 1968-ci ildə vəfat edib. Cabbar bəy Qahirədə ikən Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa ilə görüşüb. Bu görüşdə Nuru paşa ona deyib: "Qardaşımın şəhid olması qəlbimi nə qədər yandırdısa, Azərbaycanın istilası qəlbimi ondan da çox yandırdı. Qardaşım bir fani idi. Fəqət Azərbaycandakı türklük əbədi idi. Kaş öz həyatımı itirəydim, amma Azərbaycan türklüyün kənarında qalmayaydı". Ərtürkün Türkiyədə aşağıdakı kitabları çap olunub: "Ana yurdda unudulan türklük" (Kayseri, 1955), "Türkiyə türkləri və ana yurddakı türklərin qurtuluşları" (Kayseri, 1957), "Üçüncü Dünya hərbinin zəngləri çalınırmı?" (Kayseri, 1957), "Atatürk süfrəsində türklük və milliyyətçilik" (Ankara, 1994). Vəfatından sonra 2005-ci ildə "Bir türkün İkinci Dünya hərbi xatirələri" adlı geniş həcmli kitabı işıq üzü görüb. Ərtürk "Mücahid", "Ocaq", "Yeni Ərciyəs", "Orkun", "Türk birliyi" kimi qəzet və jurnallarda məqalələr, şeirlər qələmə alıb. Eləcə də əsərləri haqqında geniş resenziyalar yazılıb. "Ocaq" qəzetində onun geniş həcmli "Dörd əsarətdən sonra qovuşulan vətən" adlı memuarı da çap olunub. Bu qəzetdə həmçinin onun müxtəlif ictimai-siyasi məqalələri işıq üzü görüb. "Yeni Ərciyəs" jurnalında isə "Köç yollarında qalan türklər" adlı silsilə məqalələri dərc edilib. Cabbar bəy 10 avqust 2004-cü ildə Muğlanın Milas rayonunun Mumcular qəsəbəsində vəfat edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağla Təbrizdə yaşayıb yaradan Arda Xaninin  şeirlərini təqdim edir. 

URMU

Urmuya qan dolub su şəkilində,

İntihar edilən yerdə dayanıb.

İçində gəzdiyim torpağın indi,

Hər evdə iki-üç satqın oyanıb.

Hələ də axacaq damcı-damcı su,

Urmu quruyunca bizim damlardan.

Urmunu evimdə gizlədirəm mən,

Ölkədə qan içən bu adamlardan.

Keçdiyim Urmuda qorxu səsi var,

Ölüm qoxusunu unutmamışam.

Əlimi vurduğum yaşlı gəlindən,

İllərdir gölümdən su tutmamışam.

Həsrətim göyərir su damcısına,

Nisgilim boy atır duzlu su ilə.

Aylardır köçürəm öz vətənimdən,

Hər gecə yatıram bu qorxu ilə.

Urmunun duzların al-ver edirlər,

Ölkədə insanlar duz-çörək yeyir.

Ölümün özünü görürük burda,

Urmunun duzundan qoxuyur şeir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSNDƏ layihəsində bu gün Şeir vaxtıdır, sizlərə Hafiz Hacıxalılın şeirləri təqdim edilir.                                                                

***

Bu qış da gedəcək, yaz ağacların

Qönçə dodağında dönəcək geri.

Yağışın altında qalacaq hər gün

Bizim sön görüşün xatirə yeri.

Bizim sın görüşün xatirə yeri

Ağlayar, kiriməz yetim uşaqtək.

Deyinər söyüdün salxım telləri,

Bir də o sevənlər haçan gələcək?

Bir də o sevənlər haçan gələcək?

Dünyanı başına götürər bu səs.

O cavan gedənlər qoca gələcək,

Birdən yox olanlar dönəcəkmi bəs?

Birdən yox olanlar nağıla döndü,

Düşdülər dodaqdan-dodağa belə.

Sapanddan atılan daşlar misalı,

İnsan da düşürmüş uzağa belə.

İnsan da düşürmüş uzağa belə,

Yad ola bilirmiş ürək də, can da.

Qovuşdur, İlahi, vaxt varsa hələ

Köhnə sevgiləri təzə ünvanda.

***

Mənim bir dostum var qələm adında,

Sevincim, nisgilim, naləm adında.

Əlimi çörəyə yetirən odur,

Uzağı yaxına gətirən odur.

Mənim ürəyimin əkizi qələm,

Mənim kişi üzüm, ərk üzüm qələm.

Qürurun, mənliyin tək üzü qələm,

Düşməni tanıdıb, dostu sevdirib,

Əlimdə qabardı, alnımda tərdi.

Bilib, ürəyimin dilini bilib,

Susdusa, qayadan, daşdan betərdi.

Çevrəmiz boyunca bu Yer üzünü

Gəzib dolanmadıq sərgərdan, səfil.

Onun mürəkkəbi, mənimsə ömrüm

Bitəcək nə vaxtsa, hardasa qəfil.

Bir şeir, bir nəğmə, lap ikicə söz

Yadigar qalacaq, bəsimdir, bəsim.

Qoşulub güllərə şeir deyəcək,

Özümdən sonra da qələm nəfəsim.

***

Köklənər dəlisov yaz havasına,

Bu qəmli mahnının notu payızdır.

Payızdır ruhumun vətən tərəfi,

Ağacı, yarpağı, otu payızdır.

Yoruldum düşməkdən bərkə-boşa mən,

Bir də çətin çıxam bu yoxuşa mən.

Getmək istəyirəm üzü qışa mən,

Ürəyim deyir ki, otur, payızdır.

Başımı xoş sözlə qatan ömrümün,

Ölümlə göz-gözə yatan ömrümün.

İlləri dördnala çapan ömrümün,

Qamçısı payızdır, atı payızdır.

***

Bizimçün son duracaq,

Uyuduğun məzarlıq.

Sən getdiyin yol isə

Uzun, dibsiz, qaranlıq.

Sən gedəndə anladıq:

Gedənlər geri dönmür.

Ora burdan yaxşıdır?

Gedənin biri dönmür.

Şəkillər buz parçası,

Donuruq bu istidə.

Sən orda darıxırsan,

Biz də yerin üstündə.

Kimi ovudar denən,

Bu qəbir daşı, kimi?

Ana sözü tökülür

Göydən göz yaşı kimi.

***

Salamat qal, Şuşa!

Suyunu, havanı halal elə.

İki gün qoynunda qaldığım yuvanı halal elə.

Daşı güllə yarası almış Şuşam,

30 il xəyala dalmış, xaraba qalmış Şuşam.

Həsrətinə ip keçirib boğazından asan,

Taleyini özü yazan.

Ümidi 30 ildən sonra göyərən

Bu gün də itirdiklərinə göynəyən.

Sevinci bol görməyən,

Kədəri dastan Şuşam.

Özünə yas çadırı qurulan oğullar

Çıxardılar səni yasdan, Şuşam!

***

Günəş şəkli şək, oğlum,

Çünki onun həsrətini çoxları çəkir.

***

Mən ölsəm, bir söz də düşər dilindən,

Mən ölsəm, kimaxı tutar əlindən.

Mən ölsəm, küsərsən aya, günəşə,

Mən ölsəm, düşərsən oda, atəşə.

Mən ölsəm, üç nöqtə, sonunu sən yaz,

Yaz ki, bu qış ölmə, qalsın gələn yaz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

Təqdim edir: Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Saçlarıma dən düşür,

Deyəsən erkən düşür.

Ömrümün zirvəsinə,

Duman enir, çən düşür... 

Məni vaxtsız qocaldır 

Vətənimin həsrəti. 

Çöhrəmdən uçub gedir 

Gəncliyin təravəti. 

Lakin qəlbimdə ilham 

Coşur yenə dəniz tək. 

Nə qədər ki, mən sağam 

O ilham sönməyəcək! 

Qoy düşmən sevinməsin 

Ürəyim susmuş deyə. 

Yox, mən öz varlığımı 

Vətənimə hədiyyə, 

Xalqa qurban demişəm! 

Mən hər zaman demişəm: 

Qəlbim kül altındakı 

Yanar odu yandırar; 

Bir gün şölələnərək, 

O od yaxıb, yandırar. 

Bizim də obalara 

Ağ günlər gəlsin gərək, 

O günün arzusuyla 

Yazıb-yaradır ürək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəşər tarixindəki liderlər, beynəlxalq təşkilatların liderləri, ölkələrin liderləri, idarə və müəssisələrin liderləri, partiyaların liderləri, dini qurumların liderləri, idmanda komanda liderləri, media liderləri, incəsənətdə truppa, ansambl liderləri və s. və i.

Bizim qulaqlarımız «lider» kəlməsini addımbaşı eşitməyə alışıb. Bəs nədir bu liderlik? Liderliyin ən bəsit tərifi budur ki, liderlik – qrupda işin təşkilinin elə bir prosesidir ki, bu prosesdə hamının qulaq asdığı, hamının etibar etdiyi şəxs lider kimi çıxış edə bilir. Amma məsələnin mürəkkəb tərəfi də var: «Hamının qulaq asdığı şəxs», «hamının etibar etdiyi şəxs» statusunu necə qazanmaq olar? Bu statusu qazanmaq yolu necədir?

«Liderlik» anlayışı «uğurqazanma» anlayışının həmişə məntiqi davamı hesab olunur. Yəqin ki, yalnız həyatda müəyyən dərəcədə uğur qazana bilən insanlar lider olurlar. Amma bir məsələ də var ki, hər bir uğur qazanan insan da lider ola bilmir. Yəni, qazanılan keyfiyyətlər və vurulan hədəflər həmişə lider olmaq zərurətinə gətirib çıxarmır. Bu mənada, «lider» anlayışı «uğurlu insan» anlayışından daha mükəmməl anlayışdır. «Uğurlu insan» çoxluq təşkil edə bilər, ancaq «lider» məhdud sayda olur.

Adətən, liderlər 2 cür olur: formal və qeyri-formal. Burada birincilər təyin olunurlar, ikinciləri isə qruplar seçir.

Liderlik təlimləri, konsepsiyaları öz əsaslarını XX əsrin əvvəllərindən götürür, növbəti hissədə mən bu barədə ətraflı danışacağam. Hələlik isə onu söyləmək istəyirəm ki, XX əsrin əvvəllərində tədqiqatçılar bəşər tarixini dəyişən ən böyük dühaların, ən böyük liderlərin həyatlarını tədqiq edərək onların ümumi aparıcı xüsusiyyətlərini (məsələn, məqsədyönlülük, qətiyyət, səbirlilik, dözümlülük, güclü iradə, yaxşı hafizə, inandıra bilmək bacarığı, natiqlik istedadı, intellektuallıq, qılığa girmək məharəti, bir qədər hiyləgərlik, lazım olanda sərtlik və s. və i.) müəyyənləşdirməklə «Dahi insanların təlimi»ni yaratmışlar. Ancaq liderliyi liderin şəxsi keyfiyyətlərində axtaran bu təlim uğursuzluğa məruz qalmışdır, belə ki, liderin ümumi portretini yaratmaq mümkün olmamışdır, bu və ya digər liderlərdən hər hansı birinin spesifik aparıcı xüsusiyyətləri digərlərində eyni ilə olmamışdır. Üstəlik, bir liderin digərlərindən daban dabana zidd  özəl xüsusiyyətləri də bu ümumiləşməyə mane olmuşdur.

Bax bundan sonra «liderlik» anlayışının konkret şəraitdən doğması tezisi ilə barışmışlar. Zaman, məkan, iqtisadi və siyasi vəziyyət kimi faktorların «liderin» yaranması prosesindəki həlledici rolu fikir  süzgəcinə düşmüşdür.

Və bu həlledici rol oynayan faktorlar bir lideri eyni zamanda həm ucaltmağa, şəninə alqışlar dedirtməyə xidmət etmişdir, həm də yeri gələndə, onu kürsüdən aşağı yuvarlatmış, çirkaba batırmışdır. Bu səbəbdən, liderlik şərəfli olduğu qədər də riskli, təhlükəli bir missiya hesab oluna bilər.

«Liderlik» sahəsindəki tədqiqatların növbəti mərhələsi isə liderliyin sistemlilik nəzəriyyəsi olmuşdur. Burada artıq həm şəxsi keyfiyyətlər, həm şərait anlayışının liderliyin mahiyyətini açmağa tam müvəffəq ola bilməməsi təsdiqlənmiş, lider olmağın qrupdan, əhatədəki insanlardan bilavasitə asılılığı üzə çıxarılmışdır. Burada liderlik və lider qrup dinamikası çərçivəsində nəzərdən keçirilmiş, qrup bir sistem – liderlik isə bu sistemdə münasibətlərin təşkilatçısı hesab edilmişdir.

Sosialist sisteminin dünya üzrə demək olar ki, bütün tanınmış liderlərinin Vladimir Lenindən, İosif Stalindən tutmuş Fidel Kastroya, Mao Tze Duna  qədər hamısı tarixin ayrı-ayrı dönəmlərində müxtəlif zitddiyyətli qiymətlər almışlar. Bir tərəfdən onlar işıqlı cəmiyyət qurucuları, digər tərəfdən ən qatı diktatorlar hesab olunmuşlar, bu da onların münasibətlər təşkilatçısı olduqları qrup sisteminin ikili xarakterindən irəli gəlib.

Oxucularıma mən cəmi bircə misal çəkmək istəyəcəyəm. Ötən əsrin 30-40-cı illəri Sovet imperiyası tarixinin ən acınacaqlı, ən qara illəri hesab olunur. İosif Stalinin rəhbərliyi dövrünə təsadüf edən və stalinizm repressiyaları adını almış, insanların, əsasən, ziyalıların xalq düşməni damğası vurularaq güllələnməsi, həbs edilməsi, sürgün olunması ilə təşəkkül tapan bir prsesdə milyonlarla insan hədəf olmuşdu. Təsəvvür edin ki, təkcə tarixə «böyük terror illəri» kimi düşən 1937-38-ci illərdə SSRİ-də 681692 nəfər güllələnmişdir.

Bu terrordan mənim xalqım da böyük əziyyət çəkmiş, çoxsaylı qurbanlar vermişdir. Xalqın qaymağı məhv edilmişdir. Bura həm dövlət xadimləri, ictimai xadimlər, həm alimlər, pedaqoqlar, həm ədəbiyyat, incəsənət xadimləri daxildir. Haqlarında ayrıca danışmaq mümkün olmasa da mən onlardan bir neçəsinin adını mütləq çəkəcəyəm: Bəkir Çobanzadə, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Ruhulla Axundov, Salman Mümtaz...

Həmin dövrdə Azərbaycana əslən Qubadan olan Mircəfər Bağırov rəhbərlik edirdi. Və sonradan bütün bu qanlı terrorun müəllifi olaraq tarixə məhz bu şəxsin adı düşdü, yeni gələn nəsillər onu lənətlədilər.

Liderliyin riski və təhlükəsi barədə danışmışdım öncə, bünü öz üzərində hiss etməyin ən bariz nümunəsi Mir Cəfər Bağırov sayıla bilər. Təsəvvür edin ki, digər qonşu Qafqaz Respublikaları Gürcüstan və Ermənistandan fərqli olaraq SSRİ rəhbərliyi Azərbaycana o dövrdə etimad göstərmişdi, bu respublikaya yerli insanı rəhbər təyin etmirdilər. Ona görə də, şəxsi keyfiyyətləri, siyasi liderlik plyusları hesabına bu posta yiyələnməyə müvəffəq olan Mir Cəfər Bağırov çox böyük təzyiq altında çalışmağa məhkum idi. Üstəlik, repressiyaların rejissoru SSRİ rəhbərliyi idi, o isə sadəcə icraçı rolundaydı. Bununla belə, xalqına sevgisini bu lider bir neçə olduqca tanınmış ziyalını həbsdən qurtarmaqla, respublikanın iqtisadiyyatına hədsiz xeyir verən çox vacib qərar və direktivlərlə hər halda göstərə bilmişdi, tarix gərək bunu unutmasın. Və bir də, mən əvvəlki hissələrdə Azərbaycanın XIX əsrdə Rusiya imperiyası və İran şahlığı arasında ikiyə bölünməsi barədə sizə danışmışdım. Azərbaycan xalqının iki ən böyük yarası var, bunlardan birincisi, şübhəsiz bu ikiyə bölünmədir (İkincisi isə Dağlıq Qarabağın işğalı). Bax həmin Mircəfər Bağırov 1945-ci ildə Cənubi Azərbaycanda Pişəvərinin başçılığı altında hərəkat yaradaraq qısa müddətdə İranın tərkibində Azərbaycan Demokratik Respublikasını qurmağa müvəffəq oldu. Əfsus ki, SSRİ rəhbərliyindən – Stalindən lazımi dəstək ala bilməyərək, BMT-dən xeyir-dua ala bilməyərək Mircəfər Bağırov öz böyük ideyasını sonadək həyata keçirə bilmədi. Böyük Britaniya və ABŞ-ın dəstəyi ilə İran 1946-cı ilin aprelində Cənubi Azərbaycana 20 diviziya yeridərək Azərbaycan hökumətini devirdi.

Bax budur böyük liderliyin taleyi. Və bu tale, həmişə yeni dövrün, yeni liderlərin, yeni tarixçilərin baxış bucağından asılı olur. Bayaq qeyd etdiyim kimi, istəsələr səni zirvəyə ucaldır, istəsələr isə çirkaba bulayırlar.

Biz liderlik təlimlərinə ümumilikdə toxunduq, növbəti hissələrdə onlar barədə konkret olaraq da danışacağıq. Hələlik isə mütləq onu da qeyd etmək istəyirəm ki, mənim liderlik anlayışına fərqli bir baxış bucağım da var. Düzdür, liderlik üçün müəyyən şəxsi xüsusiyyətlər lazımdır, düzdür, liderlik üçün şərait anlayışının böyük əhəmiyyəti var, düzdür, liderlik üçün qrup, komanda həlledici mahiyyət daşıyır. Amma, məncə, heç bir lider sonradan liderə çevrilmir, lider kimi doğulmaq lazımdır. Elə liderliyə xas intuisiya qabiliyyətini götürək. Bir şeyi intuitiv hiss etmək fitri istedaddır, əksərən, insan ona doğuluşdan malik olur. Məncə, liderlik daha çox bioloji xüsusiyyətdir, insanda anadangəlmə olur. Sonradan bu anadangəlmə xüsusiyyət liderlik konsepsiyasına aid olan yuxarıda sadaladıqlarımız şəxsi xüsusiyyətlərlə, şərait və sistemlilik faktorları ilə birləşəndə, yəni istedad toxumu sağlam və münbit torpağa düşəndə cücərir, liderlər yaranırlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qısa fikirlər xəzinəsi”ndə bu dəfə Corc Oruellin aforizmlərini təqdim edir. Toplayanı və tərtib edəni: C.Məmmədovdur.

Corc ORUELL:

Düşünmək, düşünmək, bircə saniyə qalmış olsa belə, düşünmək yeganə ümiddir.

***

Əgər düşüncələr dili pozarsa, dil də dönüb düşüncələri pozar.

***

Sadə bir dilin ən böyük düşməni qeyri-səmimilikdir.

***

“Qorxu! Biz onun içində üzürük. Vücudumuzun ayrılmaz parçasıdır o...”

***

“Bizim hamımızı satın alıblar, ən dəhşətlisi də odur ki, bizi öz pulumuzla satın alıblar”

***

Vətənpərvərlər vergidən söhbət gedən yerlərdə olmur.

***

Azadlıq – iki dəfə ikinin dörd etdiyini söyləyə bilməkdir.

***

Düşünün, çünki hələ qadağan olunmayıbdı.

***

“Yaxşı bildiyi bir işi yerinə yetirən insanı seyr etməyin xüsusi gözəlliyi var”.

***

Bir cəmiyyət həqiqətdən nə qədər çox uzaqlaşarsa, həqiqəti deyənlərə də bir o qədər çox nifrət bəsləyər.

***

Bəşər övladı özündən başqa heç bir varlığın çıxarını güdməz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik Qiraətdə bu gün yenə də Əlizadə Nuridir, bu dəfə “Səhra kimi yaşadım...”

şeiri ilə. 

Yenə də təəccübləndirir, heyrətləndirir şair. 

“Qoy, özümə daş atım,

Qurumaz bu yaş adım.

...Səhra ömrü yaşadım-

İndi də qum-qum ölüm...”

Gözəl poetik bənzətmədir, deyilmi? 

Xoş mütaliələr!

Gətirdiyin havadan,

Son dəfə udum, ölüm.

Sən baxınca ölmərəm-

Gözlərini yum, ölüm.

O nəğməni oxuma-

Qar yağacaq yuxuma...

Mən boyda bir toxuma

Olarsanmı şum, ölüm?

Sinəm tutmur ahları,

Çağır o sabahları.

Soyundum günahları-

Özümü yudum... ölüm.

Uçmağa bir qanad qoy,

Mənə güc qoy, inad qoy.

Bu dərdimə bir ad qoy-

Ölüm, Qorqudum, ölüm...

Qoy, özümə daş atım,

Qurumaz bu yaş adım.

...Səhra ömrü yaşadım-

İndi də qum-qum ölüm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)