Heydər Əliyev Fondu və Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə İtaliyanın Genuya şəhərində keçirilən “Nervi Rozza Music Ballet Festival”ında iştirak edən Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının balet truppası Xalq artisti Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baletini açıq səma altında, möhtəşəm səhnədə nümayiş etdirib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən xəbər verir ki, Azərbaycan mədəniyyətində, klassik balet tarixində böyük mədəni hadisəni seyr edənlər arasında Genuya Opera Teatrının baş direktoru Kladuio Orazi, bədii rəhbəri Pierancelo Konte, Genuya şəhərinin meri Karlo Bucci, regionun mədəniyyət kuratoru Cesika Nikkolini və digər mötəbər qonaqlar yer alıblar.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının balet truppasının İtaliyada növbəti çıxışı avqust ayında Arena de Veronanın səhnəsində keçiriləcək.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.07.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Alagözlüm, səndən ayrı gecələr

Bir il kimi uzun olur, neynəyim.

Baxçamızda qızılgüllər hər səhər

Tezdən açır, vaxtsız solur, neynəyim. 

Bu gün bu ölməz misraların müəllifi, Xalq şairi Nigar Rəfibəylinin vəfatından 43 il ötür.

Nigar Xudadat qızı Rəfibəyli 1913-cü il iyunun 23-də Gəncə şəhərində anadan olub. 1930-cu ildə Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirdikdən sonra Fəhlə-gənclər məktəbində, 1932-1936-cı illərdə isə Moskva Pedaqoji İnstitutunda təhsil alıb. O, əvvəlcə Bakı kinostudiyasında ssenari şöbəsində tərcüməçi və redaktor, 1937-1939-cu illərdə isə “Uşaqgəncnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor vəzifələrində çalışıb.

N.Rəfibəyli ədəbiyyata 1928-ci ildə “Dan ulduzu” jurnalında dərc etdirdiyi “Çadra” şeiri ilə gəlib. Elə ilk şeirindən ədəbi mühitdə rəğbətlə qarşılanan gənc şairin şeirlər kitabı 1934-cü ildə nəşr olunub. Kitabda toplanmış yaradıcılıq nümunələrində Azərbaycan qadınlarının yeni həyat quruculuğunda iştirakından bəhs edilib.

O, hələ gənclik illərindən başqa xalqların inqilabi mübarizəsini, həyatlarında baş verən ictimai-siyasi prosesləri bir ziyalı vətəndaş olaraq izləyib, öz əsərlərində bu hadisələrdən bəhs edib. Onun “Dolores İbarriru” (1936) şeiri ispan xalqının faşizmə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsinə həsr olunub. Şairin “Cəmilə” şeirində isə Əlcəzair xalqının milli-azadlıq mübarizəsi, gələcəklə bağlı arzu və istəkləri böyük məhəbbətlə tərənnüm edilib.

Nigar Rəfibəyli ictimai həyatda və yaradıcılıqda mübarizələrlə dolu bir ömür yaşayıb. Sözündə və əməlində qorxmaz, cəsur olan şair özünün poetik ecazı ilə Azərbaycan ədəbiyyatına gözəl, ibrətamiz əsərlər bəxş edib. Yaşadığı dövrün gerçəklikləri müxtəlif mövzularda yazdığı poetik əsərlərinin mövzusu olub. Belə ki, təbiət mənzərələri, insanın mənəvi aləmi, vətənpərvərlik, sülh, əmin-amanlıq, azadlıq ideyaları Nigar xanımın əsərlərinin leytmotivini təşkil edib. Onların arasında “İşıqlı dünyam” (1969), “Günəşdən gənclik istədim” (1974), “Həzin bir axşamda düşərsən yadıma”, “Şanlı nəsillərin yadigarısan” (1982), “Zəfər nəğməsi” (1943), “Yol xatirələri”, “Avropa ətrafında səyahət gündəliyindən” kitabları (1957) nəşr olunduğu vaxtlardan böyük oxucu marağı və sevgisi ilə qarşılanıb.

Nigar Rəfibəyli öz yaradıcılığında uşaqları da unutmayıb, onlar üçün də poetik ilhamla, böyük sevgi ilə əsərlər yazıb. Şairin müxtəlif illərdə çap olunmuş “Balaca qəhrəman” (1942), “Günəşin cavabı” (1966), “Məstanın balaları” (1968), “Bizə bahar yaraşır” (1978) kitabları balaca oxucularının sevdiyi kitablardan olub.

Onun bir çox şeirlərinə musiqi bəstələnib, tanınmış müğənnilər tərəfindən ifa olunub. Həyat yoldaşı Azərbaycanın Xalq şairi R.Rzaya həsr etdiyi və görkəmli müğənni Akif İslamzadənin ifasında filmotekamızın qızıl fonduna daxil edilmiş “Alagözlüm” mahnısı bu gün də hamının sevərək dinlədiyi ən gözəl əsərlərdən biridir.

Nigar Rəfibəylinin ədəbi yaradıcılığında tərcümə ədəbiyyatı da xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Belə ki, şair həyatı boyu ədəbi yaradıcılığını poeziya ilə yanaşı, tərcümə sahəsində də aparıb, hər ikisində böyük sənətkarlıq nümunələri yaradıb. Onun tərcümə əsərlərinin sadəcə adlarına diqqət edəndə yaradıcılığının bu qolunda da necə bir mükəmməllik yaratdığının şahidi oluruq.

Məhsəti Gəncəvinin rübailəri, Evripidin “İfigeniya”, Fridrix Şillerin “Məkr və məhəbbət”, Anton Pavloviç Çexovun “Vanya dayı”, “Albalı bağı” dramları, E.L.Voyniçin “Ovod”, O.Qonçarın “Bayraqdarlar” romanları, Əlişir Nəvai, Aleksandr Puşkin, Mixail Lermontov, Taras Şevçenko, Ş.Petöfi, A.Mitskeviç, A.Sereteli və başqalarının əsərləri məhz Nigar xanım Rəfibəylinin tərcüməsində Azərbaycan oxucularına təqdim olunub.

Nigar Rəfibəyli 1981-ci il iyulun 9-da Bakı şəhərində vəfat edib və II Fəxri xiyabanda dəfn olunub.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)

Maqsud babanın əziz xatirəsinə ithaf edirəm!

Yenə soyuq küçələrə sükut çökmüşdü. Gecə saat 2 - 3 olardı, artıq insanlar evlərinə toplanmışdılar. Bu sərt rüzgarın baxışları simama elə bil şillə vurmuşdu. Qarşımda uzun yol vardı, ancaq hansı küçədən gedəcəyimi bilmirdim. Şimşək də çaxırdı. Ah! Mən nə edəcəkdim? Kimsəsiz bir uşağın fəryadını kim duyacaqdı bu saatda? Kim mənə kömək edəcəkdi?

Dözə bilmirdim. Qəflətən diz çöküb hönkürtü çəkdim. O qədər dərindən çəkdim ki, sanki bu dəqiqə ürəyim qopub düşəcəkdi.

Hamı məni uşaq bilir. Elə düşünürlər ki, mənim ürəyim yoxdu. Bu necə insafsızlıqdır?! Nolsun yaşım azdır? Mənim duyğularım ola bilməz?

Sualıma cavab verin, insanlar niyə bu qədər əclafdırlar, kinlidirlər?

Sualıma cavab verəcəksiniz? Yox. Ya bu sualların cavabını bilmirsiniz, ya da “Kimi kimsəsi yoxdur.Yenə boş-boş danışır”, -deyib keçəcəksiniz.

Hönkür-hönkür ağlayarkən küçənin ortasında diz çöküb qalmışdım. Yaralanan əllərimlə dizlərimin ağrısını belə ağlamaqdan hiss etmirdim. Demək, insan ağrını ürəyində də hiss edərmiş. Mən indi qəlbən hiss edirəm. Bir insan çevrilib heç soruşmurdu ki, “Qızım, nəsə istəyirsən?” Bu fikri almaq qalsın bir yana, üzümə baxan belə yox idi.

 Şimşəyin çaxması yağış yağacağına işarə edirdi. Yenə həmişə olduğu kimi sərt rüzgar mənə əzab verəcək, yağışın damlaları da isladıb üşüdəcəkdi. Kaş... Kaş ki, səsimi duyan olsaydı. Tanrım, ya al yanına, ya da məni bir mərhəmətli insanla qarşılaşdır!

Qəfildən arxadan kişi səsi eşitdim.

-Qızım, niyə küçədəsən? Atan, anan yoxdur?

Arxama dönüb baxmağa qorxdum. Məndən daha da dərindən, hətta hayqırış səsi ilə dolu hönkürtü qopdu.

Yanıma yaxınlaşdığını hiss etdim. Mən qorxub divarın küncünə tərəf qaçdım.

-Məndən qorxma, qızım. Adım Maqsuddur. Bəs sənin adın nədir? Bu saatda niyə küçədəsən?

-Adım Fəridədir. Mən... Mənim kimsəm yoxdur...

 “Kimsəm yoxdur” sözünü söylədikdə ürəyimdən bir parçamın qopub düşdüyünü hiss etdim. Deyirlər ki, “İnsan uzun müddət ağrılarıyla yalnız yaşadıqda alışır”. Deyəsən, mən də alışmışdım...

-Atan, anan səni qoyub gedibmi? Yoxsa?

-Yox, getməyiblər. Qohumlardan eşitdiyimə görə mən doğulduqda anam dünyasını dəyişib. Atam da anamın itkisinə dözə bilməyib, ürəyi partlayıb. Atam ilə anamı, hətta “Dəli sevdalılar” adlandırardılar. Bir-birini uzun illər seviblər. Sonra taleləri onları məndən ayırıb...

-Fəridə, qızım, çox üzüldüm. Söz tapa bilmirəm. Gəl belə edək. Sən mənimlə gedəcəksən. Səni həyat yoldaşım Səkinəylə tanış edəcəm. Bundan sonra bizim yanımızda qalacaqsan.

-Yox, yox! Elə şey olmaz. Mən kimsəyə yük olmaq istəmirəm.

-Bir də belə danışdığını eşitməyim. Nə yük? Sən də nəvəm yaşındasan. Maqsud baban səni hamıdan qoruyacaq!

Maqsud babayla söhbət etməmişdən qabaq çox qorxmuşdum. Bu gözəl insanın simasında qəribə bir ifadə vardı. Kənardan çox zəhmli görünən Maqsud kişi, əslində, bir körpənin ürəyi kimi ürəyə malikdir, mərhəmətlidir. Demək, insanları tanımaq üçün onlarla ünsiyyətdə olmaq lazımdır. Mən hər şeydən məhrum imişəm...

-Əlini mənə ver, gedək, Fəridə qızım.

Maqsud babanın əlindən tutdum. Öz evinə aparırdı məni. Araya dərin sükut çökmüşdü. Deyəsən, mənim simamdakı narahatlığı duyub bu sükutu pozdu:

-Fəridə, sənin neçə yaşın var, qızım?

-Beş yaşım var, Maqsud baba.

-Sən həmişə burda olmusan, yoxsa kiminləsə gəlmisən?

-Yox ,Gülzar adında xalam vardı. Onunla gələrdim həmişə. Ancaq o...

Bir anlıq duruxdum. Qorxdum ki, xalam xəbər tutar danışdıqlarımdan. Əlindən zorla qaçıb gəlmişdim buraya. Maqsud baba mənim susduğumu görüb başımı sığallayaraq dedi:

-Qorxma, qızım. Maqsud babandan da heç nəyi gizlətmə. Artıq bundan sonra sən bizimlə yaşayacaqsan.

-Gülzar xala, əslində, mənim doğma xalam deyil. Məni himayəsinə almışdı. Sadəcə çox incidirdi. Məni həmişə döyər, söyərdi.

Donumun qolunu qaldırıb o qadının etdiklərini göstərdim.

-Əclaf qızı! Uşağa da əl qaldırarlar? Bəs sən necə qaçıb gəldin?

-Biz Bakıda yaşayırıq. Bir neçə gün bundan qabaq telefonla danışdığını eşitdim. Məni uşaq evinə qoyaçağını duydum. Necə və hara gedəcəkdim deyə heç bir fikrim yox idi. Qərara gəldim ki, Gülzar xala yatanda telefonu alıb həmin gün qaçım.

-Bəs bura – Qazaxa necə gəldin?

-Maqsud baba, qorxa-qorxa yolda tanımadığım qadından kömək istədim. O da təsadüfən Qazaxa gəlirmiş. Məni də avtobusa mindirdi. Sağ olsun, məni yedizdirdi, içizdirdi. Qazaxa gəldikdə yalandan dedim ki, məni qarşılayacaqlar, buraya qoyub gedin. O da elə etdi. O vaxtdan bu soyuq, tənha küçələrdə mən də kimsəsiz bir uşaq kimi dolaşıram.

-Sənin bu kiçik ürəyində nə böyük dərd varmış, qızım...

Maqsud babanın kövrəldiyini hiss etdim. Mövzunu tez dəyişdim:

-Maqsud baba, Qazax necə bir yerdir?

-Fəridə, qızım, Qazax cənnətdir cənnət! Yurdu, havası, suyu, torpağı canım-ciyərimdir mənim! Mən uşaqlıqdan ta bu yaşıma kimi Qazaxın havasını içimə çəkib, suyunu içmişəm. Qazax bütün ellərdən doğmadır!

-Mən də gəzib görmək istəyərdim.

-Gəzəcəksən, görəcəksən! Maqsud baban hər səhər saat 6-da durub işə gedir. Bir gün boş olanda səni çoxluca gəzdirərəm! Hə, bax, gəldik çatdıq.

Darvazanı açdıqda özümü başqa bir dünyada hiss etdim.Maqsud babanın ocağı mənim doğma yurdum, evim idi. Bu ocağın hələ doğma insanları da vardı.

 -Səkinə, mənəm! Aç qapını.

-Ay xoş gəlmisən, Maqsud! Bu balaca qızımız kimdir?

-Səkinə, bir  dayan. Evə girim nəfəs alım, sonra danışaram. Sən de görüm, pürrəngi çayın varmı?

-Hə, əlbəttə! Gəl, gəl!

-Fəridə qızımı götür. Paltarını dəyiş, rahatlat, mən sənə hər şeyi danışacam.

Səkinə nənə məni o qədər gözəl qarşıladı ki, arada bir gözlərimdən yaş damladığını hiss etdim. Mənə yemək, çay verdi. O qədər gözəl qarşıladı ki, özüm belə təəccübləndim, çünki heç vaxt bu sevgini hiss etməmişdim. Məni qucaqlayıb dedi:

-Saat çox gecdir, Fəridə, qızım. Gəl aparım yatırdım səni.

-Səkinə nənə...

-Ay can! De, balam, ürəyin nə istəyir?

-Olarmı ki əvvəlcə Maqsud babaya təşəkkür edim, sonra siz mən yatana kimi yanımda qalasınız? Bir az qaranlıqdan qorxuram.

Əslində, qaranlıqdan qorxmurdum. Kimsəsiz bir uşağın istəyi nə ola bilərdi? İsti qucaq, sevgi, qayğı. Tanrım bunu mənə çox görməsin!

-Əlbəttə, gözəl balam. Mən sənə gözüm kimi baxacam, amma əvvəlcə nə etmək lazımdır? Təbii ki, səni qəşəngcə çimizdirmək lazımdır! Heç narahat olma!

Səkinə nənə məni hamama salıb yaxşıca yuyundurdu. Hamamdan çıxanda qaça-qaça Maqsud babanın yanına gəldim. Boynuna atlanıb bərk-bərk sarılıb dedim:

-Maqsud baba, hər şey üçün təşəkkürlər!

-Qızım, şükürlər olsun ki,Tanrım səni mənim qarşıma çıxartdı! İndi get yat. Hələ qabaqda gözəl günlərimiz olacaq.

Qaçıb Səkinə nənənin əlindən tutub otağa getdim. Yatağa uzandıqda ürəyimin qopan parçalarının bir-birinə bağlandığını hiss etdim. Deyəsən, qopub düşən parçalar geri dönürdü, ya da məni tərk etməmişdilər. Çox şey istəmirdim ki. Az da olsa sevgi istəyirdim...

****

Hər gün səhər tezdən qalxar, Səkinə nənəmin yanında dolaşardım, həm də oynayardıq. Bəzən olardı ki, məni də özü ilə aparıb surpriz hədiyyələrlə sevindirərdi. Hər gün xoşbəxtliklə oyanardım ki, Səkinə nənəmlə gəzintiyə çıxacağıq! Maqsud babanın çox işi olurdu deyə məni tez-tez gəzintiyə çıxara bilmirdi. Demək olar, bütün günümü Səkinə nənəmlə keçirər, əylənərdim. Günlərin necə tez keçdiyini bilməzdim. Sanki zaman əllərimdən qaçıb gedirdi. Axşamları Səkinə nənə samovar çayı hazırlayardı. Maqsud babanın tez-tez qonaqları gələrdi. Bu dadlı söhbətin havasında Aşıq Kamandarın səsi gələrdi. Bəzən olardı ki, səhərə kimi Aşıq Kamandar çalar, Maqsud baba qonaqları ilə şənlənərdi. Mən uşaq olduğumdan çox vaxt məclisin gedişatını görə bilmirdim, çünki tez yatırdım. Siz bilirsinizmi, hüzuru hiss etmək necə böyük xoşbəxtlikdir? Mən ən böyük xoşbəxtliyimi tapa bilmişdim. Artıq yalnız deyildim, çiyinlərimdə özümdən ağır yük daşımırdım. Maqsud baba və Səkinə nənənin şirin, dadlı-duzlu söhbətlərini dinləyib bəzən yuxuya dalardım eləcə.

***

Bu böyük xoşbəxtlik bir neçə il davam etdi. Həyatımda ən dərin boşluğu Maqsud baba ilə Səkinə nənə doldurdu. Bu ocağa sığındığım gündən bəri mən ən böyük xoşbəxtliyimi yaşayırdım. Bəzən qorxurdum ki, bu xoşbəxtlik əllərimdən qaçıb gedəcək...

Elə qaçıb getdi də...

Yenə bir yay axşamı idi. Səkinə nənə ilə həyətda gəzişirdik. Maqsud baba bir neçə günlük Bakıya gedəcəkdi. Artıq yola çıxmışdı. Ancaq nədənsə ürəyimdə böyük bir narahatçılıq vardı. Həmişə getməmişdən qabaq alnımdan öpüb, başıma sığal çəkib deyərdi ki, “Özünə yaxşı bax, Fəridə qızım. Bir gün mən yanında olmaya bilərəm. Məndən sonra çox göz yaşı tökmə. Bax, Səkinəyə də, sənə də bərk-bərk tapşırıram!”  Mən isə üzümü turşudar, hətta küsərdim. Bu gün də bir neçə il bundan qabaq Maqsud babanın məni tapmamışdan öncəki halımda idim. O dərin boşluğu hiss edirdim. Səkinə nənə süfrəni yığışdırırdı. Yaxınlaşıb söylədim:

-Səkinə nənə, gəl, mən də sənə kömək edim.

-Yox, balam, sən otur. Mən özüm edəcəyəm, -dedi.

Deyəsən, Səkinə nənə simamdakı narahatlığı hiss etmişdi. Əlindəkiləri yerə qoyub mənə yaxınlaşdı.

-Qızım, nolub? Nəsə narahatçılığın var?

Nə qədər gizlətməyə çalışsam da alınmadı. Göz yaşlarımı gizlədə bilmədim.

-Bir az hə. Maqsud baba çatıbmı görəsən?

-Gözəl qızım, bir neçə saatdan sonra çatacaq Bakıya. Zəng vuracaq. Sən niyə ağlayırsan?

-Bilmirəm. Səkinə nənə, olarmı sizə sarılsam?

-Can! Əlbəttə olar. Gəl!

Səkinə nənəni bərk-bərk qucaqlayanda bir az rahatladığımı hiss etdim, ancaq o boşluq keçməmişdi. Yenə yağış yağacaqdı, çünki göy üzünü qara buludlar almışdı.

-Gəl, qızım, keçək içəri. Mən də süfrəni yığışdırdım artıq. Əlini ver mənə, Fəridə, keçək içəri.

Səkinə nənə ilə əl-ələ tutub içəri keçdik. Divana uzandım. Sadəcə dincəlim deyə uzanmışdım, ancaq elə də yuxu aparmışdı məni.

Bir neçə saat sonra qəflətən qışqırıq səsinə oyandım. Səkinə nənənin hayqırtısını eşitdim. Otaqdan çıxıb, qaça-qaça həyətə düşdüm. Səkinə nənə dizlərinə döyə-döyə “Maqsuuud! Maqsud,bizi niyə qoyub getdin!” -deyə hayqırırdı. Qaça-qaça yanına gəlib Səkinə nənənin boynuna atlayıb həyəcanla soruşdum:

-Səkinə nənə, Maqsud babama nolub?

-Maqsud babanı itirdik, qızım! İtirdik!!!!, -deyə fəryad etdi.

... “İtirdik” kəlməsi qulaqlarımdan hələ də getməyib. Gözlərimdəki yaş bir anlıq qurudu.

-Necə yəni itirdik? Səkinə nənə?

Bu sözü dedikdən sonra huşumu itirdim. Çox yaşanan hadisəni xatırlamıram, ancaq xatırladığım tək şey var. O da Səkinə nənənin “Maqsud babanı itirdik”  sözünü söyləməsi idi. Oyananda başımın üstündə Səkinə nənənin saçlarıma sığal çəkərkən hönkür-hönkür ağladığını gördüm. Yataqdan qalxıb Səkinə nənənin göz yaşlarını kiçik barmaqlarımla silməyə çalışıb dedim:

-Səkinə nənə, Maqsud babam cənnətəmi getdi?

-Hə, qızım. Tanrı evinə getdi...

-Bəs biz? Bizi niyə tək qoyub getdi?

-Gözəl qızım, Maqsud baban bizim yanımızdan cismani olaraq ayrılıb. Onun ruhu yenə səninlədir, mənimlədir.

-Bəs mən indi kimə səhər oyanıb “Sağ-salamat, Maqsud baba”  deyəcəm? Kimdən o dadlı-duzlu söhbətləri dinləyəcəm?

Bu sözləri dedikdən sonra dərindən hönkürtü çəkdim. Artıq taqətim qalmamışdı. Başımı Səkinə nənənin çiyinlərinə söykəyib daha da bərkdən ağladım. Bu ağır itkinin ağrısını indi çiyinlərimdə deyil, bütün vücudumda hiss edirdim...

İllər, aylar keçdi. Artıq Maqsud babasız tam 5 il keçirdi. Mənim 15 yaşım vardı. Gənc qız olmuşdum. Artıq kimsəsiz Fəridə böyüyüb boya-başa çatmışdı. Bu 15 il ərzində çiyinlərimdə nə yük daşımışam ki? Mənim ən böyük yüküm Maqsud babanın itgisi oldu.

Məzarına gəlib yaxınlaşdım. “Məzar daşı” sözünü belə deməyə dilim gəlmir! Axı o ölməyib! Deyəsən, çox danışa bilməyəcəyəm. Bir az ruhu ilə söhbətləşdikdən sonra qayıdıb evə gəldim. Evə gəldikdə Səkinə nənə evdə yox idi. Nədənsə qəlbim səslədi ki, Maqsud babanın otağına keçim. Otağa keçdikdə stolunun yanındakı siyirməni açıb şəkillərə baxaram deyə düşündüm. Şəkillərin altında saralmış köhnə bir məktub parçası gördüm. Məktubun üstündə “qızım Fəridəyə” yazılmışdı. Bu Maqsud babanın məktubu idi. Məktubu açıb oxumağa başladım:

“Fəridə, qızım, sən bu məktubu yəqin ki, mən bu dünyadan köçdükdən sonra oxuyacaqsan. Məni bağışla, ancaq Tanrı artıq vaxtımın çatdığını deyir. Getməliyəm. Mən də getməmişdən öncə düşündüm ki, bu kiçik məktubu yazıb elə gedim. Bir azdan yola çıxacam. Başıma nə gələcək? Nə olacaq? Bilmirəm. İnsan ağır fikirlərlə yaşadıqda daha tez qocalar. Bunu unutma ki, özünü ağır fikirlərlə yükləmə. Bu sənə Maqsud babanın tapşırığıdır!

Səni heç vaxt kimsənin əlinə qoymayım, qoruyum, boya-başa çatdırım deyə düşünürdüm. İndi isə Səkinə nənənlə birlikdə qalacaqsan. Bəlkə də bu məktubu oxuduqda sən artıq həddi-büluğa çatmış bir qız olacaqsan. Səni nə qədər də qorusam, kədərdən, acıdan qoruya bilmərəm. Qızım, zaman elə qəddardır ki, bizim bütün sevdiklərimizi əlimizdən alıb aparır. Səndən yeganə xahişim var ki, güclü ol! Səkinə nənəni incitməcəyindən tam əminəm, ancaq xahiş edirəm ki, mənim qara xəbərim gəldikdə ağlamayın. Bu ağrını yaşamağa artıq dözə bilmərəm...

Əziz övladım, Maqsud baban səni həmişədən çox sevib. Həmişə səni göz bəbəyim kimi qoruyacağıma söz vermişdim! Əgər bir gün yanında olmasam nə edəcəksən, necə bu insanlarla başa çıxacaqsan deyə düşündükdə dərd məni alıb aparır, amma sonra deyirəm ki, mənim qızım əzmkardır!

Bir azdan qatar gələcək. Cəfalı Səkinəmlə özünə yaxşı bax! Yadından çıxartma ki, Maqsud baban səni heç vaxt unutmur və unutmayacaq da!”

 Məktubda son cümləni oxuyub bitirdikdə göz yaşlarımın Maqsud babanın son yazdığı cümləni islatdığını gördüm.

“Maqsud baban səni heç vaxt unutmur və unutmayacaq da!”

Bir gün göylərdə görüşərik, Maqsud baba!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Poetik Qiraətdə bu gün yenə də Əlizadə Nuridir, bu dəfə “Allah, bu nə oynamaqdı?”

şeiri ilə. 

“Boğulmaqdan qorxur hamı-

Hamı dayaznan oynayır” -deyir şair. 

Gözəl poetik bənzətmədir, deyilmi? 

Xoş mütaliələr!

Allah, bu nə oynamaqdı?

Aşığa bax, gözü göynən

Barmağı saznan oynayır.

Üstünü çırpan bir uşaq

Oturub toznan oynayır...

Bu şərabdı, ya eşq camı?

Çıx qarşıla bu  edamı...

Boğulmaqdan qorxur hamı-

Hamı dayaznan oynayır.

Bu ömürdü, ya səfərdi?

Darıxıram,  çağır dərdi.

O nəğmə nə bəxtəvərdi-

Bir gözəl qıznan oynayır...

Yol dayandı... dayan, adam,

Sənin deyil o yan, adam.

Bəxtiylə oynayan adam

Elə bil köznən oynayır.

Hara gedim, hara haqdı?

Mən axsağam, yol ağsaqdı?

Allah, bu nə oynamaqdı-

Göz yaşı göznən oynayır?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Cavanşir Yusiflinin “Bədii mətnin dəyəri və təhlil rakursu“ məqaləsini təqdim edirik. 

İndi bədii mətnlərin düzgün, yaxud düzgünə yaxın dəyərləndirilməsi problemdi. Bunu bütün portal yazılarından, həm də hamının gözünün dikdiyi, amma tez bir zamanda gözdən düşən akademik yazılardan asanca sezmək mümkündür. Bizdə inkişaf təqribən dairə üzrə gedir (ancaq bu, hermenevtik dairə, yaxud qövs, ən yaxşı halda isə, hermenevtika üfüqü deyildir - !), bir dövrdə, zaman çərəyində hansı məqamasa yetişirik, sonra yenidən dairənin ən aşağısına düşür güzarımız. Birdən görürsən ki, bədii mətnlər dərindən-dərinə təhlil edilir və həmin analizə layiq mətnlər başqa daha gözəl mətnlərin yaranmasına təkan verir. Amma qəfildən işıqlar sönübmüş kimi hər şey dəyişir, yüz ildi yanından keçdiyin divarı yoxlaya-yoxlaya gedirsən, sanki yer üzündəki bütün ciddi sözlər hamının birdən yadından çıxıb, nə qədər cahilliyi nişan verən işarə var, yol üstədi, yaxud yol işarələridi. Bütün ciddi şeylər sərhədi keçib, həmin o qaranlıqda "Gün keçdi" filmindəki içərişəhərli qoca kimi divarı yoxlaya-yoxlaya onları axtarırıq, son dəfə vidalaşmaq üçün. Bir vaxtlar bizi kövrəldən şeylər olur ki, bizi ağlada, faciə labirintinə sala bilər. İşlər yaxşı gedəndə hamı düşünür ki, görəsən, Sabir, Mirzə Cəlil bu milləti niyə təhqir edirmiş, işlərin ahəngi pozulan kimi onları arzulasaq da, tapa bilmirik, halbuki bu nəhəng kişilər heç hara getməyib, sərhədi keçməyiblər...

İctimai, sosial sferada müzakirə edilən mövzular dəhşət saçır, sən demə, hamı eyni virusa yoluxubmuş.

2

Milli ədəbiyyat tarixinin oxunmasında, dərkində hər yeni dövr, yaxud hər qərinə və ya əsr yeni-yeni rakurs və parametrlərin meydana çıxması ilə şərtlənməlidir. Ədəbiyyat tarixi axı təkcə faktlar deyildir, həm də qəribə görünsə də, onlardan asanca vaz keçməkdir, yadda saxlayıb vaz keçmək, dərinliyə enə bilmək üçün dünyanı, bədii dünyanı daha başqa gözlə oxuya bilmək üçün hər dövr öz prinsiplərini hazırlamalıdır. Ancaq belədirmi?

Resenziya qəlibində monoqrafiya olarmı?

Bədii əsərə təkcə məzmun baxımından yanaşmaq hansı dövrdə qalıb?

Mətnlər oxunmur, yaxud üstündən keçilir, səthinə toxunulur və unudulur. Belədə o əsərlərdən yazmaq nəyi dəyişdirə bilər ki?

Mütaliə və ardıcıl, birnəfəsə və sistemli oxu yeni müşahidələrin yaranmasına təkan verir. 

Heç bir bədii-estetik dəyəri olmayan roman və onların müəlliflərinin akademik səviyyədə təqdimatı.

3

...Bəzən bir bədii mətni dəyərləndirmədə fikirlər çalpaşıq düşür, ayrılır, ziddiyyət yaranır;

bəzən bir mətni dəyərləndirmədə fikirlər "stereotip dəryasında" birləşir, nəhayət ("orijinal əzbərçilər"); bəzən dəyəri insanın aşıb-daşan biliyi müəyyənləşdirir, fəhm bu işdən "qovulur".

Amma... bu ikisi - biliklə fəhm qovuşanda sən o bədii mətni düzgün dəyərləndirə bilirsən, həm də başqalarının sənin rəyinə tərs gələn düşüncələrinə də ərazi, məkan, yer... saxlayırsan; onlar olmasa, sənin verdiyin qiymətin bir mənası qalmaz...

Fəhm bilikdən qabaqda gedə bilər, bu da var - yəni ədəbiyyat həm də bizim bir-birimizə danışa bilmədiyimiz şeylərdir...

Fəhmi dayaz olan adamlar bədii mətnlərdə səhvlər, "tutmayan yerlər" axtarır.

Şahmarın "Fəhmli Əliş" hekayəsi yadınızdadırmı?

Başqa bir hekayəsində dükana gələn müfəttişi yeyib-içməyə aparır motosiklin belində, yaxşı da içirlər, qayıdanbaş yolda birdən fəhm edir ki, müfəttiş düşüb.

Səhv axtaran filoloqlar çoxdu, lap çox.

Bir də fikir oğruları var.

Bu barədə sonra.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

1.

Futbolçu Belamor Daşdəmirov qırmızı vərəqə aldı. Ondan bunun səbəbini soruşanda belə izah etdi:

-Mən folkloru çox sevirəm və dərin bilicisiyəm. Folklora görə çox fit çalan adam kasıb qalar. Mən hakimə bunu xatırlatdım, o da qırmızı vərəqə göstərdi.

2.

Elan:

Diqqət! İki işıqlı gələcəyi bir işıqlı bugünə dəyişirəm.

3.

Bütün kiloqramlıq qabıaşdırmaları 900 qram, yarımkiloluqları 450 qram edənlər həmin o şəxslərdir ki, sovetin də vaxtında tərəzilərə maqnit yapışdırıb çəkidə aldadırdılar. İntəhası, o vaxtlar bunu görə adamlar həbs edilirdi, indisə azad bazardır.

4.

Biz bu zenbuddizm barədə nə bilirik? Heç nə. Heç bu heç nəyi də tam bilmirik.

5.

Məni almaq çətin, itirmək asandır, istifadəm isə mümkünsüzdür.

(Ali təhsil barədə diplomun xarakteristikası)

6

1985-ci ildə Gədəbəyin Cicimli kəndində yaşayan İltifat Hümbətovun tut arağı çəkın aparatı müsadirə olundu.

2024-cü ildə İltifat kişi öz aparatını Bakıdakı “Modernləçdirilmə və nanotexnologiyalar” sərgisində gördü. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağla Təbrizdə yaşayıb yaradan Arda Xaninin  şeirlərini təqdim edir. 

AD GÜNÜM

Mən nə yaşamışam?! Neçə yaşım var?!

Yaşamaq illərdir yorur qəlbimi.

Yaşımın üstünə artırdı ancaq,

Xəyalım saçı ağ bir uşaq kimi.

Başımda dünyalar oynayır mənim,

Baxışım yenə də süzülür, axır.

Güzgüdə qorxduğum cansız bir şəkil,

Mən ona baxmıram, o mənə baxır.

Gördüyün bu insan mənə bənzəmir,

Mən hələ özümdən nəsə bilmirəm.

Mənim həsrətimi kağızlar bilir,

Danışa bilmirəm, susa bilmirəm.

Bir otaqdır, bir mən, bir də siqaret,

Çəkirəm ölümə nəfəs-nəfəs can!

Pəncərə önündə şeir oxuyur,

İçimdə illərdir yalnız yaşayan.

Yaşadım deyirəm! Neçə yaşım var?!

Özümlə edirdim mən, inad günüm.

Üzgünəm, yorğunam, biraz ümidsiz,

Və bu gün deyəsən, mənim ad günüm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün 

filologiya elmləri doktoru, professor"Qərbi Azərbaycan İcması"nın İrəvan şəhəri üzrə sədri  Fəridə Səfiyevanın “Əqidəsinə sadıq alim” məqaləsi təqdim ediləcək.

Fəridə SƏFİYEVA                                                                          

ƏQİDƏSİNƏ SADİQ ALİM

Müasir dövrdə ilk peşəkar filosofumuz olan Heydər Hüseynov  Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi fikrinin əsas inkişaf mərhələlərini müəyyən etmiş, mədəni və ədəbi irsimizin fəlsəfi qaynaqlarını araşdırmışdır.                                                                                                          Heydər Əliyev

Azərbaycan fəlsəfə tarixinin banisi, milli fəlsəfə və ictimai fikir tarixi haqqında ilk fundamental əsərin və azərbaycanca yazılmış dərsliklərin müəllifi, Azərbaycan fəlsəfə məktəbinin yaradıcısı,SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının sədr müavini,Marks-Engels-Lenin institutununAzərbaycan filialının direktoru, ADU-da Fəlsəfə bölməsinin və kafedrasının yaradıcısı, müdiri, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti akademikHeydər Hacı Nəcəf oğlu Hüseynov 1908-ci il aprelin 3-də Azərbaycanın qədim şəhəri olan İrəvanda anadan olmuşdur. Hüseynovlar ailəsi İrəvanın sayılıb-seçilən ailələrindən idi. Onların şəhərdə – Təpəbaşı məhəlləsində ikimərtəbəli evi, "Dəlmə bağları"nda böyük meyvə bağları var idi. Atası Hacı Nəcəf Kərbəlayı Hacı Hüseyn oğlu  ticarətlə məşğul olur, rus tacirləri ilə, xüsusilə Novqorod şəhəri ilə sıx əlaqə saxlayırdı. O, Məşədi Gülsüm Məmmədəli qızı  Fərəcova adlı xanımla ailə qurur və bu izdivacdan onların altı uşağı dünyaya gəlir. Heydər ailənin sonbeşiyi idi.

1909-cu ilə qədər  ailə xoşbəxt, rahat həyat sürür. Hüseynovların üç böyük oğlu İrəvan Gimnaziyasında oxuyur (İrəvan Gimnaziyası 1881-ci ildən fəaliyyət göstərirdi), ata və analarının onlarla bağlı arzu və istəklərini reallaşdırmağa çalışırdılar. Hacı Nəcəf və Məşədi Gülsüm dindar idilər: namaz qılır, oruc tutur, müqəddəs ocaqları ziyarət edir, xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdular.

Heydərin bir yaşı olanda Hacı Nəcəf cərrahiyyə əməliyyatı zamanı vəfat edir. Bu itki ailəni nə qədər sarsıtsa da, onlar  özlərində yaşamağa güc tapır və ailə başçısının qoyduğu işləri davam etdirirlər. Sözsüz ki, ağırlıq daha çox ailənin böyük oğlu Yusifin üzərinə düşür. Bu dövrdə onun artıq öz ailəsi var idi. Ailəsinin, anasının, kiçik qardaşlarının və bacısının qayğısını çəkmək, onları dolandırmaq üçün Yusif çox çalışmalı idi.

Deyirlər, dərd gələndə batmanla gəlir. Sən demə, qarşıda bu ailəni gözləyən faciə tezliklə onlara Hacı Nəcəfin ölümünü unutduracaqmış.

Birinci Dünya müharibəsi illərində Şərqi Anadolunu ələ keçirmək istəyən Rusiya 1917-ci ilin noyabrında baş verən hakimiyyət çevrilişi ilə əlaqədar öz silah-sursatını hərbi xidmət keçən 150 min erməni əsgərinə və könüllülərdən ibarət 4 erməni drujinasına (10 min adamlıq) təhvil verərək qoşunlarını geri çəkməyə məcbur olur. Bu, ermənilərin Şərqi Anadoluda  müstəqil dövlət yaratmaq arzusunu ürəklərində qoyur. Onlar niyyətlərini Cənubi Qafqazda həyata keçirmək məqsədilə qoşunu İrəvan quberniyasına və ona bitişik ərazilərə yönəldir. Yerli əhaliyə divan tutulur.   İrəvan quberniyasında və Zəngəzurda əsl soyqırım həyata keçirilir. Tarixdən öyrənirik ki, 1918-ci ilin mart ayınadək erməni silahlı dəstələri 198 kəndi darmadağın edir, həmin qəzalarda təqribən 135 min nəfər azərbaycanlını öldürür. Köməksiz qalan əhali qaçmağa üz tutur. Əhalinin böyük hissəsi  Türkiyə, İran, Azərbaycan və Gürcüstanda məskunlaşır.

         Soyqırım Hüseynovlar ailəsindən də yan keçmir, Yusif ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülür. Məşədi Gülsüm  övladları və Yusifin yetim qalmış uşaqları ilə birlikdə vətəni tərk etməyə məcbur olur. Hüseynovlar ailəsi əvvəlcə  Batumi şəhərinə, oradan isə Stavropola köçür. Burada da erməni təzyiqi və şəraitsizliklə qarşılaşdıqları üçün 1920-ci ildə, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıya köçürlər. Bu vaxt Heydərin artıq 12 yaşı var idi. Lakin ailələrində baş verən faciə və qaçqınlıq üzündən o hələ məktəbə gedə bilməmişdi. Hüseynovlar ailəsi İçərişəhərdə, Dvorsovaya 26 ünvanında kirayə ev götürürlər. Gülsüm xanım  kiçik oğlunu 18 saylı məktəbə qoyur. Ailənin çətin vəziyyətdə yaşamasına baxmayaraq, Gülsüm xanım gen yaddaşından gələn ənənəni – xeyriyyəçiliyi davam etdirir, İçərişəhər məscidinə su çəkdirir.

Məktəb mühiti, orada hökm sürən abu-hava H.Hüseynovun daxili  imkanlarının açılmasına, istedadlarının üzə çıxmasına yardımçı olur. Burada o, şeir yazmağa başlayır, divar qəzetini redaktə edir, humanitar elmlərə xüsusi maraq göstərir. Onun zəhmətkeşliyi, məsuliyyətliliyi müəllimlərinin gözündən qaçmır.

H.Hüseynovun böyük qızı Sara xanımın yazdığına görə, 18 nömrəli məktəbdə atası ilə yanaşı, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Əfrasiyab və Şəmsi Bədəlbəylilər, Əbülfəz Qarayev, Məmmədağa Şirəliyev, Hüseyn Bakıxanov kimi mütərəqqi gənclər oxuyur, Feyzulla Qasımzadə, Hənəfi Zeynallı, Atababa Musaxanlı kimi dövrün ziyalıları dərs deyirdi.

Yenə həmin mənbədən öyrənirik ki, Heydər Hüseynov Mikayıl Müşfiqlə bir sinifdə oxuyub. Bu haqda Fuad Qasımzadədən müsahibə alan jurnalistin yazısından da məlumat əldə edirik: "Bakıdakı 18 saylı məktəbdə Mikayıl Müşfiqlə bir sinifdə oxuyublar. Fuad Qasımzadə danışırdı ki, Heydərin çox gözəl xətti var idi... Müəllimlərinin (Feyzulla  Qasımzadə-F.S.) ad günündə qərarlaşdırırlar ki, Heydər Müşfiqin şeirlərini gözəl xətlə köçürsün və bunu siniflərinin adından müəllimə hədiyyə etsinlər. Həmin zərif xətli dəftər indi də Qasımzadələrin arxivində qalır".

Məktəbi bitirdikdən sonra Heydər Hüseynov Bakı Pedaqoji Texnikumunda oxumağa başlayır. Bu illərdə komsomol sıralarına qəbul olunur.  Maddi çətinlik çəkən ailəsini dolandırmaq məqsədilə o, kitabxanada işə düzəlir, 16 yaşından fəhləlik edir.

Heydər Hüseynov təhsilini davam edə-edə pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olur. Maştağada yerləşən 17 saylı məktəbin  fəhlə fakültəsində  Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, kimya, riyaziyyatdan dərs deyir. Bir müddət Lenin adına kombinatda, Tibb texnikumunda müəllimlik edir. Oxuduğu, işlədiyi hər bir yerdə zəhmətkeşliyi, ictimai işlərdə fəallığı ilə seçilir.

Hələ gənc yaşlarından həyatın çətin üzü ilə qarşılaşan, ağır uşaqlıq, gənclik dövrü yaşayan Heydər 18 yaşında həyatdan daha bir zərbə alır. 1926-cı il aprelin 25-də anası Məşədi Gülsüm  kəskin böyrək çatışmazlığından 60 yaşında vəfat edir.

Ailəsinin bütün qayğılarını hələ bərkiməmiş çiyinlərində daşımalı olan Heydər təhsilinə fasilə vermədən daha gərgin işləməli olur. 1931-ci ilə kimi 59 saylı məktəbdə dərs deyir, komsomol katibi olur. Humanizmi, insanpərvərliyi, ciddiliyi, dərin biliyi ilə həm şagirdlərin, həm də iş yoldaşlarının hörmətini qazanır. Görkəmli alim, pedaqoq Feyzulla Qasımzadə bu istedadlı, işgüzar gənci daim nəzərində saxlayır, onun bacarıqlarını düzgün məcraya yönəltməyə və inkişaf etdirməyə çalışır. 1929-cu ildə Feyzulla Qasımzadə "rabfak"ın tələbələri üçün  ədəbiyyat dərsliyinin hazırlanmasına 21 yaşlı Heydəri də cəlb edir.  (H.Hüseynovun böyük qızı Sara xanımın dediyinə görə, F.Qasımzadə atası haqqında "Heydər başımın tacıdır" deyirdi.) 1930-cu ildən H.Hüseynov artıq fəlsəfədən dərs deməyə başlayır.

1927-1931-ci illərdə Heydər  Lenin adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin  şərqşünaslıq fakültəsinin linqvistika ixtisasının tələbəsi olur. Universitetdə oxuduğu illərdə ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnir, dövrünün görkəmli alimlərindən dərs alır. Azərbaycan dilindən ona Bəkir Çobanzadə, Əbdürrəhin bəy Haqverdiyev, fəlsəfədən Mikayıl Hüseynov, Cahangir Nağıyev, ərəb dilindən Uaruar, fars dilindən Bəndəli ibn Səlıb əl-Cauzi, Əhməd Bəni Trinc, linqvistikadan A.R.Zifeldt-Simumyagi, Şərq incəsənəti tarixindən V.M.Zummer dərs deyir. Bu müəllimlərin bir qismi Azərbaycan Demokratik Respublikası-nın rəhbərləri tərəfindən müxtəlif ölkələrdən dəvət olunmuşdu. Belə məşhur alimlərin tələbəsi olmaq, sözsüz ki, H.Hüseynovun savadlı bir kadr kimi yetişməsində böyük rol oynayır.

Hələ məktəb illərindən yaradıcılığa meyil edən H.Hüseynov universitetdə oxuduğu dövrdə qələmini sınaqdan keçirir, H.Heydər, H.Hüseynzadə imzaları ilə müxtəlif mətbuat orqanlarında ("İnqilab və mədəniyyət", "Gənc işçi") şeirlər çap etdirir, ədəbiyyatla bağlı dərsliklər yazır, müəllimlərinin sevimlisinə çevrilir.

H.Hüseynovun tələbəlik dövründə yazdığı "Atəşgah" şeiri professional cəhətdən mükəmməl olmasa da, məzmunu, obrazlılığı ilə diqqəti cəlb edir. Şeirin çox maraqlı tarixçəsi var: 1930-cu ildə Şərq fakültəsinin professoru Zummer tələbələrini Suraxanı Atəşgahına aparır. Bu müqəddəs ocaq haqqında məlumat verən professor şeirə həvəsi olan tələbələrinə Atəşgaha aid şeir yazmağı tövsiyə edir. Səhəri gün 22 yaşlı H.Hüseynov "Atəşgah" şeirini müəlliminə təqdim edir. Özü də o bu şeiri sevimli müəllimi professor Zummerə ithaf edir.

1931-ci ildə H.Hüseynov "Zəngi" şeirlərini yazır. Başlanğıcını Göyçə gölündən götürən, İrəvan şəhərindən axıb sonda Araza tökülən Zəngi çayı H.Hüseynovun uşaqlıq illərinin həm xoş, həm də acı günlərinin şahidi idi. Şeir özündə müəllifin doğma yurdu ilə bağlı nisgilini, sevgisini, dünəni, bugünü daşıyır:

Aylar, illər boyu aşıb-daşarsan,

İçində çınqıllar oynaşar, Zəngi,

Qayalar üstündən yel tək aşarsan,

Qoynunda köpüklər qaynaşan Zəngi.

Daşnaklar zülmündən, bəylər əlindən

Qəlbinə sancılan zəhərli tikan

Bu gün çıxarılmış, azad bir ölkən

Kimi qanadlanıb coşasan, Zəngi.

1931-ci ildə H.Hüseynovun zəngin tələbəlik illəri sona yetir.Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin ən fəal və istedadlı məzunu kimi Heydər Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutununfəlsəfə şöbəsinin aspiranturasına göndərilir. Bir il burada təhsil alıb fəlsəfə üzrə qazandığı bilikləri daha da təkmilləşdirən H.Hüseynov Sənaye İnstitutuna və Sovet Ticarəti İnstitutuna fəlsəfə müəllimi vəzifəsinə təyin olunur. Marksizm-Leninizm fəlsəfəsini aydın dildə tədris edən gənc müəllim tez bir zamanda tələbələrin sevimlisinə çevrilir.

         1934-cü ildə Heydər Hüseynov tacir Süleyman Abdullayevin qızı Tale xanımla ailə həyatı qurur. Onların tanışlığı barədə Heydər Hüseynovun ikinci qızı Leyla xanım müsahibələrinin birində məlumat verir: "...Aralarında 4 il fərq var idi. Atam 1908-ci ildən, anam isə 1912-ci ildən idi. Atam Mirzə Ələkbər Sabirin oğlu Məmmədsəlim ilə dostluq edirdi. O, çox maraqlı insan idi, yumorlu, yüksək intellektli. Anam bizə ətraflı danışmırdı, ancaq bilirəm ki, onları Məmməd-səlim tanış etmişdi. Anam Tale ziyalı ailədən idi. Atası Süleyman Abdullayev Müsavatın üzvü idi. Yaxşı yaşayırdılar. 1937-də babamı güllələdilər. Sonradan o bəraət qazandı. Bəraət kağızını anama verən atam  deyirmiş: "Bilirsiniz, çox adamlar dözməyib bir çoxlarının "vətən xaini" olması haqqında kağızlara imza atdılar. Atanızla fəxr edin, o, heç bir kağıza qol çəkməmişdi".

1936-cı ildən etibarən Heydər Hüseynov Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası komitəsində işləməyə başlayır.  Həmin komitədə əvvəlcə elmi işçi, sonra elmi katib kimi fəaliyyət göstərir. Komitə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutuna çevrildikdən sonra həmin institutun direktoru vəzifəsinə təyin edilir. Bu illərdə onun elmi fəaliyyəti çox geniş olur. İnstitutun əməkdaşları ilə birlikdə lüğətlərin tərtibi üzərində işə başlayır, ədəbiyyatla bağlı ilk məqalələrini çap etdirir. Vaxtilə ənənəsi Ruhulla Axundov tərəfindən qoyulmuş lüğət tərtibi işini həvəslə yerinə yetirən H.Hüseynovun rəhbərliyi ilə 1939-cu ildə "Rusca-azərbaycanca lüğət", "Rusca-Azərbaycanca məktəbli lüğəti", "İzahlı Azərbaycanca – rusca lüğət" çap olunur.

1935-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının açılışırespublika üçün əlamətdar hadisələrdən biri oldu. Filial  mövcud olduğu dövrdə, xüsusilə müharibə illərində çox böyük işlər görür: "Statusun artması Azərbaycan filialının tərkibində ayrı-ayrı elmi-tədqiqat institutlarının yaradılmasına imkan vermişdir. Geologiya İnstitutu, Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu, Coğrafiya İnstitutu, Neft və Kimya İnstitutu məhz həmin tarixi mərhələdə açılmışdır. Elmi-tədqiqat institutları səviyyəsində aparılmış tədqiqatlar daha sistemli və ardıcıl olmuş, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının və mədəni mühitinin tələblərinə cavab verərək Azərbaycanda gedən inkişaf proseslərinə özünün müsbət təsirini göstərmişdir".

SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialınıntəşkilində və inkişafında böyük xidmətləri olan Heydər Hüseynov ilk vaxtlar filialın sədr müavini, 1944-cü ildən sədri olur. SSRİ EA-nın prezidenti V.L.Komarov, vitse-prezidentləri O.Y.Şmidt, İ.İ.Meşaninov onun işini yüksək qiymətləndirirdilər.

Filialın fəaliyyəti dövründə fəlsəfə üzrə aparılan tədqiqatların səviyyəsi və istiqamətində keyfiyyətcə dəyişiklik baş verir. "Maarif və mədəniyyət", "Revolyusiya və kultura" jurnallarının fəlsəfə bölmələrində xarici filosofların əsərlərinin tərcümələri, yerli mütəxəssislərimizin yeni məqalələri çap olunur.  Aspirantura şöbəsi yaradılır yeni alim ordusunun yetişdirilməsi üçün lazım olan ədəbiyyatlar Azərbaycana gətirilərək tərcümə edilir, ana dilində dərslik və dərs vəsaitləri yazılır, rayonlarda elmi bazalar yaradılır elmi sessiyalar keçirilir. Görkəmli şəxsiyyətlərin: Nizaminin, Mirzə Fətəli Axundovun, Üzeyir Hacıbəyovun yubileyləri keçirilir.

Təşkilati işlər H.Hüseynovun elmi yaradıcılığına mane ola bilmir. 1939-cu ildə o, Tiflis Dövlət İnstitutunda "M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri"adlı dissertasiya müdafiə edir. Müdafiə çox uğurla keçir, dövrün görkəmli alimləri: akademik K.S.Bakradze, Daneliya, Danaşiya, Xaçapuridze, Dmitrev H.Hüseynovun elmi əsəri barədə yüksək fikirlər söyləyirlər.

H.Hüseynov ictimai, elmi fəaliyyətlə yanaşı, milli kadrların yetişdirilməsiistiqamətində də xeyli işlər görür. Xüsusilə fəlsəfə məktəbinin yaranması məqsədlə o, respublikanın bütün elmi potensialını səfərbər edir, istiqamətləndirir. H.Hüseynov ətrafına bu sahədə fəaliyyət göstərə biləcək alimlər ordusu toplayır.

Heydər Hüseynov, Cahangir Nağıyev, Əhməd Kazımov, Əlisöhbət Sumbatzadə universitetlərdə fəlsəfənin Azərbaycan dilində tədrisini həyata keçirən ilk filosof nəsli olur. Özünün "Şərəfli vəzifə"adlı məqaləsində (Kommunist, 4 dekabr, 1940) H.Hüseynov gənc alimlərin hazırlanmasına dair fikirlərini bölüşür.

H.Hüseynovun  tələbələrindən Cəmil Əhmədli müəllimi haqqında deyir: "Azərbaycan xalqının ictimai və fəlsəfi fikir səmasında parlaq bir kometa peyda oldu. Bu, XX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan fəlsəfə elminin sürətlə inkişafında, fəlsəfə kadrlarının hazırlanmasında, fəlsəfənin digər elm sahələri ilə əlaqələndirilməsində, biliyin müxtəlif sahələrində elmi terminologiyanın yaradılmasında müstəsna dərəcədə yüksək xidmətləri olan Heydər Nəcəf oğlu Hüseynov idi".

1940-cı ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə H.Hüseynov elm və pedaqoji sahələr üzrə yeni kadrların yetişdirilməsində göstərdiyi səyinə görə "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olundu.

Müharibə bütün sahələri olduğu kimi, elm sahəsini, alimlər ordusunu da səfərbər edir. SSRI Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı işini dövrə, şəraitə uyğun yenidən qurur, akademiyanın elmi bazalarının yaradılması, institut və şöbələrin daha sıx və əlaqəli əməkdaşlığının təmin edilməsi, səyyar elmi sessiyalar keçirilməsi, mövzuların seçilməsi istiqamətində xeyli işlər görür. Sözsüz ki, bütün bunların həyata keçməsi filial rəhbərlərinin, o cümlədən Heydər Hüseynovun təşkilatçılıq bacarığından asılı olur.Alim bu ağır dövrdə filialının işi barədə "SSRİ EA Azərbaycan filialı müharibə günlərində", "Azərbaycan alimləri Vətən müharibəsi günlərində","Alimlərimiz Vətən müharibəsi günlərində" məqalələrini çap etdirir.

"Hər şey cəbhə üçün" şüarı altında Azərbaycan ziyalılarının  bir qrupu 1941-ci ildə cəbhəyə yollandı. 29 dekabr tarixində "Pravda" qəzetində Azərbaycanın partiya nümayəndələrindən ibarət qrupun Cənub cəbhə xəttinə yeni il hədiyyəsi aparması haqqında yazı çıxır. Azərbaycan nümayəndələri cəbhəyə iki vaqon isti paltar, ərzaq, Azərbaycan torpağının nemətlərini, Sovet İttifaqı qəhrəmanı İsrafil Məmmədovla bağlı kitab və vərəqələr aparır. Nümayəndə heyətinin arasında S.Vurğun, R.Rza, Azərbaycanın Mərkəzi Kamitəsinin katibi D.Məmmədov, Komsomol katibi B.Seyidzadə, EA-nın Azərbaycan filialının rəyasət heyətinin sədr müavini H.Hüseynov da olur. Novorossiysk döyüşçüləri ilə görüşdə S.Vurğun, R.Rza şeir oxuyur, H.Hüseynov ədəbiyyatdan və fəlsəfədən məruzələrlə çıxış edir, faşizmin fəlsəfəsindən danışırdı.

Müharibə illərini Heydər Hüseynovun yaradıcılığının və ictimai xadim kimi  fəaliyyətinin ən məhsuldar dövrü hesab etmək olar. Bu illərdə alimin xeyli sayda elmi əsəri işıq üzü görür, Akademiyanın elmi bazalarının Qarabağda, Naxçıvanda, Gəncədə, Şamaxıda, Qubada yaradılması, Azərbaycanın rayonlarında 9 elmi sessiyanın keçirilməsi onun rəhbərliyi ilə baş tutur. Üzeyir Hacıbəyovun yubileyinin təşkilində, Əliağa Şıxlinskinin "Xatirələrim" kitabının yazılmasında da Heydər Hüseynovun böyük xidməti olur.

1941-ci ilin martında SSRİ Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti O.Y.Şmidt Bakıya gəlir. Filialın institut və bölmələrində olan O.Y.Şmidt burada aparılan işlərə, təşkilatçıların fəaliyyətinə yüksək qiymət verir, onun başqa respublikalardakı filiallara nümunə olduğunu deyir: "Azərbaycanın elm adamları müharibə illərində özlərini çox yaxşı göstərdilər... Heydər Hüseynovun başçılığı altında AzFAN Akademik müəssisələrə layiq olan  gözəl iş qabilliyyəti nümayiş etdirən güclü elmi mərkəzə çevrilib".

Məhz SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının müharibə illərindəki fəaliyyəti gələcəkdə müstəqil Elmlər Akademiyasının yaranmasına təkan verdi. Azərbaycan EA-nın yaranmasında gənc alimlərdən görkəmli kimyaçı Y.Məmmədəli-yev, geoloq Ə.Əlizadə, yazıçı M.İbrahimov, şair S.Vurğun, memarlar M.Dadaşov, M.Useynov və b. böyük işlər gördü.

1944-cü ildə Üzeyir Hacıbəyovun 60 illiyi ilə əlaqədar respublikada silsilə tədbirlər keçirilir. Bəstəkarın yubileyi ərəfəsində AZFAN H.Hüseynovun rəhbərliyi altında böyük tədbirlər planı hazırlayır. Alimin təklifi ilə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 14 sentyabr 1945-ci il tarixli fərmanına görə,  İncəsənət İnstitutuna Üzeyir Hacıbəyovun adı verilir.

Leyla xanımın xatirələrindən məlum olur ki, Heydər Hüseynovla Üzeyir Hacıbəyov arasında sıx dostluq olmuşdur. Özü yaradıcı adam olduğundan istedadlı insanlara xüsusi həssaslıqla yanaşan H.Hüseynov evində işləmək üçün şəraiti o qədər yaxşı olmayan bəstəkara bağında xüsusi otaq ayırır. Leyla xanımın xatirələrindən: "Yaz vaxtı idi. Biz atamla bağa getmişdik. Atam Üzeyir bəyə təklif etdi ki, bağda ayrıca otaq var, sənin üçün ayıra bilərik. Orada rahat işləyərsən. Üzeyir bəy razı oldu, ancaq sonra nə səbəbdənsə gələ bilmədi".

H.Hüseynovun Azərbaycan xalqı qarşısında xidmətlərindən biri və deyərdim ki, çox qiymətlisi onun "rus artilleriyasının allahı" sayılan Əliağa Şıxlinskinin xartirələrinin yazdırılması ilə bağlıdır.

"General Əliağa Şıxlinski və silahdaşları" kitabının müəllifi Şəmistan Nəzərli yazır: "Şöhrətli sərkərdəmiz Əliağa Hacı İsmayılağa oğlu Şıxlinskidən  danışanda filosof-alim Heydər Hüseynovun xidmətlərini unutmaq haqsızlıq olardı. Generalın "Xatirələrim" kitabının yazılmasında ən müstəsna rolu olan ilkin şəxs Azərbaycan Elmlər Akademiyasının akademiki Heydər Hüseynovdur. "Xatirələrim" Azərbaycan tarixində yeganə və ilk hərbi memuardır". 

H.Hüseynovun general Əliağa Şıxlinski şəxsiyyətinə marağı 1939-cu ildə  general-mayor Yevgeni Barsukovun  kitabı ilə tanış olandan sonra yaranır. Belə ki, müəllif "Rus artilleriyası Birinci Dünya müharibəsində" kitabında həmyerlimizin hərb tarixinə gətirdiyi yeniliklər, göstərdiyi qəhrəmanlıqlar haqqında geniş məlumat verirdi. Ə.Şıxlinskini tapmağın, onunla tanış olmağın vacibliyini düşünən H.Hüseynov aspirantlarına generalın harada yaşadığını araşdırmağı tapşırır. Həyat yoldaşı Nigar xanımın ölümündən sonra, demək olar ki, hamı tərəfindən unudulan Ə.Şıxlinski Cəfər Cabbarlı küçəsində balaca, soyuq bir evdə tək-tənha yaşayırdı.

Həmin dövrdə çar ordusunda xidmət etmiş artilleriya generalı Əliağa Şıxlinski haqqında danışmaq, onunla ünsiyyət yaratmaq, demək olar ki, yasaq edilmişdi. Xalq yazıçımız İsmayıl Şıxlı xatirələrində bu haqda deyir: "Mən Əliağa Şıxlinskini görə bilmədim. 1937-ci ildə Bakıya gələndə atam demişdi ki, belə bir qohumumuz var. O zaman Lenin adına APİ-də hərbi kafedranın müdiri kapitan Tarıverdiyev idi. O, familimi görüb, məni çağırıb dedi ki, generalın qohumusanmı? Dedim ki, bəli. Dedi, mən məsləhət görmürəm, bunu başqa yerdə deyəsən, çünki səni məktəbdən qovarlar".

O təhlükəli zamanda heç kimin, hətta qohumlarının döyə bilmədiyi qapını vəzifə adamı, SSRİ EA Azərbaycan filialının sədr müavini H.Hüseynov döyür. Yenə də özündən daha çox milli mənafeyi nəzərə alır. Yenə də təəssübkeşlik, insanpərvərlik sayıqlığı, ehtiyatı üstələyir. Bununla da H.Hüseynov çətin qocalıq həyatı yaşayan, gözü pis görən, qulağı ağır eşidən, əlləri əsən Şıxlinskinin həyatına rəng qatır. Alim generala gələcək naminə memuarlarını yazmağı təklif edir. Ə.Şıxlinski razılaşmır. Xəstəliyini səbəb gətirir. Bu memuarların əhəmiyyətini, gələcək üçün dəyərini, qiymətini başa düşən H.Hüseynov generala çıxış yolu təklif edir. Təklif edir ki, o diktə eləsin, Elmlər Akademiyası tərəfindən göndərilən bir nəfər yazıya alsın. Razılaşırlar. Bu müddətdə H.Hüseynov tez-tez generala dəyir, bu qeyri-adi insanla ünsiyyətdən xüsusi zövq alır. Sonralar Heydər Hüseynov yazacaq: "General Əliağa Şıxlinski ilə yaxından tanış olanlar, onun maraqlı söhbətlərinə qulaq asanlar bilirlər ki, bu təvazökar və səmimi insan nə qədər ağıllı və ibrətli bir şəxs idi".H.Hüseynov haqlı idi. "Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi" əsərinin, "Şıxlinski üçbucağı", "Şıxlinski formulu" adı ilə hərb tarixinə düşən yeniliklərin  müəllifi general-mayor  Ə.Şıxlinski qeyri-adi istedad sahibi idi. O, dilçiliklə, terminologiya ilə də dərindən maraqlanır, hərbi lüğətin tərtibi ilə məşğul olurdu. Belə ki, 1926-cı ildə Ə.Şıxlinski rus, ərəb və latın əlifbası ilə "Rusca-türkcə qısa hərbi lüğət" kitabını nəşr etdirir.

General-mayor  Ə.Şıxlinski göstərdiyi xidmətlərə görə bir çox yüksək mükafatlara layiq görülmüşdü: Fransanın generallara məxsus fəxri "Legion ordeni" və zabitlərə verilən "Legion xaçı".  Ə.Şıxlinski bu cür yüksək ordenlərə layiq görülən yeganə azərbaycanlı idi.

Memuarlar hazır olanda H.Hüseynov kitaba ön söz yazmaq üçün Yevgeni Barsukova müraciət edir. Y.Barsukov çox böyük həvəslə bu işi yertinə yetirir. Onun yazdığı ön sözdən bir hissəni diqqətinizə çatdırıram: "...Təbiət Əliağaya böyük ağıl, hərbi məharət, istedad, mərdlik, nəcib sifətlər, vətənin müdafiəsi üçün çox faydalı olan müstəsna bir qabiliyyət vermişdi. Hərbi işə bəslədiyi məhəbbət, göstərdiyi fədakarlıq, topçuluğu dərindən bilmək, xüsusilə bu sahədə yaradıcılıq istedadı – bütün bunlar Əliağa Şıxlinskiyə xidmət sahəsində sürətlə irəliləməyə və köhnə rus ordusunun topçu komandirləri arasında görkəmli yer tutmağa imkan vermişdi". 

Əfsuslar olsun ki, "Xatirələrim" kitabını görmək Ə.Şıxlinskiyə nəsib olmur. 1943-cü il avqustun 18-də Əliağa Şıxlinski 80 yaşında vəfat edir. Generalın  dəfn mərasiminin təşkilini də Heydər Hüseynov öz üzərinə götürür. Ə.Şıxlinskini generallara layiq hörmətlə dəfn edirlər. Ş.Nəzərli: "Dəfn mərasimini Bakı Hərbi Qarnizonundan çağırılmış alay orkestri müşayiət etdi. Qəbri üstündə topdan və avtomatlardan yaylım atəşi atıldı. "Artilleriyanın allahı"nı görkəmli sərkərdələrə məxsus hərbi qaydada torpağa tapşırdılar. Heydər Hüseynovun özü, generalın yetirmələri və qohumları son vida nitqi söylədilər".

27 mart 1945-ci ildə  "Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının yaradılması haqqında" 316 saylı qərar qəbul olundu. Azərbaycan SSR  Elmlər Akademiyasının Nizamnəməsi təsdiq edildi. Elmlər Akademiyasının 15 nəfərdən ibarət ilk təsisçiləri – akademiklər müəyyən olundu.SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik V.L.Komarov Azərbaycan rəhbərliyinə göndərdiyi xüsusi məktubda Əşrəf Əlizadə, Mirəsədulla Mirqasımov və Mustafa Topçubaşovdan birinin yeni yaradılacaq akademiyanın prezidenti olmasını təklif etmişdi. Məktubda həmçinin Heydər Hüseynovun akademiyanın vitse-prezidenti vəzifəsinə namizədliyi məqsədəuyğun sayılmışdı.

1945-ci il martın 31-də Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvlərinin birinci Ümumi yığıncağı keçirildi. Yığıncaqda Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının rəhbər heyəti seçildi. Akademik M.A.Mirqasımov yekdilliklə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının prezidenti, H.Hüseynov və Ş.Əzizbəyov Akademiyanın vitse-prezidenti, akademik M.S.Qaşqay akademik-katib seçildi.

1946-cı ildə Bağırovun təqdimatı ilə Heydər Hüseynov Marks-Engels-Lenin İnstitutunun(sonralar Partiya Tarixi İnstitutu adlanırdı) Azərbaycan filialının direktoru təyin olunur. Filialın direktoru olduğu müddətdə alim institutun işində bir çox dəyişikliklər edir. Onun təqdimatı ilə dəyərli alimlər  Zülfəli İbrahimov, Miryusif Mirhadıyev, Məmməd Qazıyev  işə dəvət olunur, institutun  direktor müavini milliyyətcə erməni A.Petrosyan tutduğu vəzifədən azad edilir.

Heydər Hüseynovun təşəbbüsü ilə 1945-ci ildə ADU-nun tarix fakültəsinin nəzdində Fəlsəfə bölməsi,1947-ci ildə filologiya fakültəsinin nəzdində Məntiq və psixologiya bölməsi yaradılır. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İctimai Elmlər Bölməsi tərkibində Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun  fəaliyyətə başlaması Hüseynovun savadlı elmi kadrlar yetişdirmək və fəlsəfə məktəbini yaratmaq arzusunun reallaşmasına doğru böyük bir addım idi.Savadlı mütəxəssislərə böyük ehtiyac olduğu bir zamanda  H.Hüseynov fakültə üçün tələbə seçimi ilə şəxsən məşğul olur.  Dünyagörüşlü gənclərin tədrisə cəlb olunması məqsədilə rayonlara gedir, çıxışlar edir, qəbul imtahanlarında şəxsən iştirak edirdi.

1947-ci ildə H.Hüseynov AzərbaycanAli Sovetinə üzvseçilir. 1948-ci ildə H.Hüseynov 4 cildlik "Tam rus-Azərbaycan lüğəti"nə görə Stalin mükafatına layiq görülür. Həmin ilalim Azərbaycan K(b)P MK Bakı Komitəsinin 5,6 may ayında keçirilmiş plenumunun qərarı ilə Bakı Şəhər Partiya Komitəsi Bürosunun üzvü seçilir.

H.Hüseynovun uğurları ona çoxlu dostla bərabər, düşmən də qazandırır. Alimin yuxarı vəzifələrə çəkiləcəyi ilə bağlı xəbərlər bir çoxlarına rahatlıq vermir. H.Hüseynovu Bağırovun gözündən salmaq üçün hər vasitəyə əl atılır. Ailəsi ilə bağlı faktlar dərindən araşdırılmağa, alimə qarşı kompromatlar yığılmağa başlanır. H.Hüseynovun qardaşlarının Türkiyə vətəndaşı, qayınatasının "xalq düşməni" olması qabarıq, şişirdilmiş şəkildə Mircəfər Bağırova çatdırılır. Düşmən istəyinə nail olur: həqiqətləri gizlətməkdə ittiham edilən H.Hüseynova töhmət verilir.

1949-cu ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nəşriyyatı tərəfindən H.Hüseynovun "XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən"kitabı nəşr olunur.Əsərlə tanış olduqca o mürəkkəb dövrdə Azərbaycan aliminin milli təəssübkeşliklə apardığı tədqiqatlarındakı cəsarətinə valeh olmaya bilmirsən. Dövrün diktəsindən gələn ideoloji məqamlar və təhlillərdəki bəzi təhriflər, fikrimcə, əsərə diqqətlə yanaşan oxucu üçün yamaq təsiri bağışlayır. Əsas məsələ alimin Azərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, fəlsəfəsi ilə bağlı ona qədər deyilməyən fikirləri, arxiv sənədlərinə, ilkin mənbələrə, əlyazmalara əsaslanan mülahizələridir.

Deyirlər, kitabların da insanlar kimi taleyi olur. Bu kitabın da taleyinə müəllifinin son sevinci və son ağrısı olması yazılıbmış.Heydər Hüseynov  özü bunu əvvəlcədən hiss edir və hələ əsər cəmiyyətdə yayılmamış deyirdi: "Bu kitab ya məni göylərə qaldıracaq, ya  yerə vuracaq".

Kitabın ön sözündə H.Hüseynov yazır: "Müəllifin məqsədi oxucuları ən ümumi şəkildə, detallara varmadan Azərbaycanın qədim və orta əsrlər mədəniyyət tarixinin  elə əsas məqamları ilə tanış etməkdir ki, onlarsız XIX əsr mədəniyyəti keçmişdən təcrid olunmuş olar və ona gorə Azərbaycan xalqının mənəvi inkişafının yeni mərhələsi kimi dərk oluna bilməz". 

İtən, qırılan varislik bağlarını bərpa etmək, qədim kökləri olan bir millətin mədəniyyətini dünyaya çatdırmaq kimi müqəddəs missiyanı boynuna götürən alim, sözsüz ki, özünü böyük təhlükə qarşısında qoyurdu. Millətlərə qismən azadlıq verən dövlətin hər belə yeniliyə reaksiyasını əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün deyildi. Xırda bir "xəta" böyük bəlalara səbəb ola bilərdi. Bunu Heydər Hüseynov da bilirdi, onunla bir "cəbhə"də olan ziyalılarımız da. 

"XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabı yazılan vaxtda məlum hadisələrə münasibət dəyişməyə, müharibə dövründə verilən nisbi azadlıq, ilıqlaşma müharibədən sonra yenidən məhdudlaş-mağa, sərtləşməyə, repressiyaların növbəti fazasına keçməyə başlamışdı.

H.Hüseynovun "XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabında  görkəmli maarifçi-alimlər A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, Mirzə Kazım bəy, M.F.Axundov və H.Zərdabinin həyatı, mühiti, ictimai-fəlsəfi görüşləri yer alırdı. Mirzə Kazım bəyə həsr olunmuş hissəyə: "Şamilin adı özündə çoxlu tarixi və vətənpərvərliklə bağlı fikirlər ehtiva edir... O, qəhrəmandır, qəhrəmanların yaradıcısıdır" epiqrafını seçməsi H.Hüseynovun taleyində öz mənfi rolunu oynayır. Alim tənqidlərə, təzyiqlərə tuş gəlir. 600 səhifəlik  kitabın cəmi bir neçə səhifəsini əhatə edən məqalənin onu məhvə sürükləyəcəyini alim bilmirdi və bilə də bilməzdi. Bəlkə də, bu, alim üçün artıq çoxdan ciddi-cəhdlə hazırlanmış "məhv edilmə" planının həyata keçirilməsinə bir bəhanə idi. Çox güman ki, belə idi.

Qayıdaq kitabın təzəcə işıq üzü gördüyü məqamlara. Qeyd etmək lazımdır ki, H.Hüseynovun bu əsəri cəmiyyətdə böyük əks-səda doğurdu.  Bunların canlı şahidi professor M.Mirhadıyev yazırdı: "H.Hüseynovun kitabı tez bir vaxtda bütün Sovet İttifaqına yayıldı. Filosofların, tarixçilərin, ədəbiyyatçıların, ictimai elmlər sahəsində çalışan mütəxəssislərin yüksək qiymətini aldı". 

Ağır zəhmət bahasına başa gəlmiş əsərinin sevincini yaşayan H.Hüseynov onu bir çox tanışları kimi, SSRİ Yazıçıları İttifaqının baş katibi, Stalin Mükafatı üzrə Komitənin sədri A.Fadeyevə də göndərir. H.Hüseynovla A.Fadeyevin dostluğu hələ 1947-ci ildə, Nizaminin 800 illik yubiley tədbirləri zamanı başlamışdı. O vaxt Moskva nümayəndə heyəti tərkibində Bakıya gələn A.Fadeyev mədəniyyəti, biliyi, işgüzarlığı ilə seçilən H.Hüseynovu çox bəyənir. Sonradan onların əlaqələri dostluq münasibətinə keçir.

H.Hüseynovun "XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabı ilə tanış olan Fadeyev onu bəyənir və Stalin mükafatına təqdim edəcəyini bildirir.

Fərziyyələrə görə, məhz bu fakt – H.Hüseynovun kitabının respublika rəhbərindən xəbərsiz SSRİ-nin ən ali mükafatına təqdim olunması Bağırovu bərk hiddətləndirir. Bu addımı özünə nümayişkaranə sayğısızlıq hesab edir. H.Hüseynovu yanına çağırıb kitabı onun başına çırpır. Bununla da H.Hüseynovun taleyi həll olunur, "kitabı bağlanır". – Bu, cəmiyyətdə olan fikirlər idi.

Arxiv sənədlərini vərəqlədikcə, tədqiqatçıların fikirləri ilə tanış olduqca vəziyyətin heç də birmənalı olmadığı qənaətinə gəlirsən. M.İbrahimovun xatirələrindən:"Kitabı SSRİ Yazıçılar İttifaqı Dövlət Mükafatına irəli sürəndə respublikanın rəhbər təşkilatları buna etiraz etmədilər. Mükafatlar komitəsində müzakirə zamanı danışanlar kitabı təriflədilər. Həm açıq, həm də gizli səsvermədə əsər mükafata layiq görüldü. Bu münasibətlə Heydər Hüseynovu təbrik edənlər saysız-hesabsız idi".

Tədqiqatçı Ramiz Əhmədov yazır: AKP MK kitabın mükafata verilməsini məsləhət görmürsə, bundan Azərbaycan partiya və dövlət səlahiyyətlərinin və elmi ictimaiyyətin xəbəri yoxdursa, onu ən yüksək dövlət mükafatına kim və nə məqsədlə təqdim etmişdi? Bu, M.Bağırovun təqdiri və razılığı olmadan mümkün olmazdı".

Tədqiqatçı tamamilə haqlıdır. Arxiv sənədlərini araşdırdıqca göz önündə tamam başqa bir mənzərə canlanır. Burada bir sənəd – Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun, Nizami muzeyinin və Azərbaycan SSR EA-nın Tarix İnstitutunun 21 sentyabr 1949-cu il Elmi Şurasının birgə iclasınınprotokolu diqqətimizi cəlb etdi. Gündəlikdə qoyulan əsas məsələ Heydər Hüseynovun "XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" əsərinin Stalin mükafatına təqdim olunması barədə idi. Bu protokol H.Hüseynovun kitabının elmi ictimaiyyətin xəbəri olmadan Stalin mükafatına təqdim olunması barədə fikri  tamamilə alt-üst edir.

Sual doğur: bəs əslində, həqiqət necə idi? Həqiqət isə çox sadə – alimin müvəffəqiyyəti müəyyən dairələrdə narahatlıq doğurur, Bağırovun ona olan rəğbəti qıcıq oyadırdı.

H.Hüseynovun tələbəsi olmuş İrşad Əliyev:"O vaxt Heydər müəllim universitetdə fəlsəfə kafedrasının müdiri, Partiya Tarixi İnstitutunun direktoruydu. Həm də çoxlu elmi şuraların, redaksiyaların üzvüydü. Mərkəzi komitənin elm, təhsil, mədəniyyət sahəsinin bütün ağırlıqları onun üstünə düşürdü. Heydər müəllim Bağırovun da hörmətini qazanmışdı. O dövrdə Mərkəzi Komitədə bu sahədə rəhbərlik eləyən katiblər, şöbə müdirləri qorxurdular ki, nə vaxtsa yerlərini ona verməli olacaqlar. Məqam axtarırdılar onu Mircəfər Bağırovun gözündən salsınlar..."

Fevralın 14-ü Moskvaya, Ali Sovetin sessiyasına getməyə hazırlaşan alimi gecə saat 2-də MK-ya çağırır, Türkiyənin və İngiltərənin casusu Şamil haqqında əsər yazmaqda ittiham edirlər. Fevralın 15-i isə Akademiyaya gələn H.Hüseynov müavini Y.Tokarjevskinin onun yerində oturduğunu, seyfindən sənədlərinin, partiya biletinin götürüldüyünü görür. Alim başa düşürdü ki, "yuxarı"da artıq onun taleyini həll etmişlər və onun üçün "artıq hər şey bitmişdir". Bu mənəvi basqılara tab gətirə bilməyən alim 1950-ci ilin mart ayının əvvəlində  akademiyadakı iş otağında hər iki biləyinin damarlarını kəsir. H.Hüseynovu xilas etmək mümkün olur. Alimin bu hərəkəti  düşmənlərinə daha bir fürsət verir. Onlar H.Hüseynovun bu addımını partiyaya qarşı protest kimi qiymətləndirir və Bağırovun gözündə onu daha da nüfuzdan salırlar. 

H.Hüseynova qarşı kampaniya vüsət alır. Alim tutduğu bütün vəzifələrdən uzaqlaşdırılır. "Partiya qeydiyyatında olduğu institut onu partiyadan, Akademiyada isə EA-nın həqiqi üzvlüyündən çıxardırlar. Yerlərdə onun adının yamanlanmasına çalışırlar. Azərbaycan K(b)P MK-sı onu Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsindən çıxarır...".

H.Hüseynovun "XIX əsr Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabını aşağılamaq istiqamətində işlərə start verilir. Bağırov "özbaşınalığa" yol vermiş alimi cəzalandırmaq, onu tarixi həqiqətləri düzgün qiymətləndirməməkdə, müridizmi mürtəce bir cərəyan kimi verməməkdə suçlamaq qərarına gəlir. Materiallar toplamaq üçün bir qrup alim Moskva, Leninqrad və başqa şəhərlərin arxivlərinə göndərilir. H.Hüseynovun əsərinə müsbət rəy verənlər, mətbuatda çıxış edənlər tənqid atəşinə tutulur, təqib olunur.

İttifaq miqyasında Şamilə qarşı kampaniya başlayır."Literaturnaya qazeta" 27 iyul nömrəsində yazır: "...Qafqaz xalqlarının tarixində müridizmin və Şamilin rolunun saxta, tarixə zidd konsepsiyalarının ifşa olunması istər, alimlərimiz üçün istərsə də ədəbiyyatçılar üçün böyük və mühüm dərsdir. Azərbaycanın partiya və ictimai təşkilatları müridizm və Şamil hərəkatının ifşa edilməsində fəxri rol oynamışlar".

 İyulun 14-də Filarmoniyanın yay salonunda ziyalılarının yığıncağı keçirildi. "...hamı bilirdi ki, bu yığıncaq Heydər Hüseynovun "ifşa olunması"na, "pislənməsi"nə həsr olunmuşdur".

Tədbir iki gün çəkir. Mənbələrə görə, zalda iki minə yaxın adam – alimlər, ədəbiyyat, incəsənət, tibb işçiləri, yaradıcı kollektivlərin rəhbərləri və aparıcı mütəxəssislər toplaşır, ezamiyyətdə, məzuniyyətdə olanlar geri çağırılır. Deyilənə görə, H.Hüseynov yığıncağa gəlsə də, içəri buraxılmır. Mircəfər Bağırov "Azərbaycan ziyalılarının növbəti vəzifələri haqqında" mövzusunda məruzə edir. Məruzənin II hissəsi bütövlükdə H.Hüseynovun "XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" kitabının müəllifinin "burjua millətçisi, ciddi siyasi səhvlər buraxan alim kimi "ifşa"sına həsr olunur.İclas Bağırovun məruzəsi ətrafında müzakirələrlə davam etdirilir. Çıxışçılar  alimi və onun kitabını ittiham etməkdə bir-biri ilə bəhsə girir: "Şamil hərəkatını mütərəqqi bir hərəkat kimi qələmə vermək, Heydər Hüseynovun antimarksist, zərərli kitabında olduğu kimi göstərmək – panislamizmə, pantürkizmə xidmət etmək bugünkü qaniçici  imperializmin dəyirmanına su tökmək deməkdir" və ya "Tənqidimizdə liberalizm, dostbazlıq, qorxaqlıq, sovet tənqidçisinə yaraşmayan sifətlər, ailəçilik uzun zaman özünü göstərmişdir. Belə olmasaydı, ədəbiyyatımızın inkişafı üçün zəruri olan məsələləri unudub Heydər Hüseynovun burjua millətçiliyini təbliğ edən "XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" adlı zərərli kitabına mədhiyyələr yazılmazdı". M.Bağırov istədiyinə nail olur. O, sayğısızlıq göstərən hər bir kəsə təkcə respublika deyil, ümumittifaq səviyyədə cəza verə biləcəyinə qadir olduğunu nümayiş etdirmişdi. Sara xanım o günləri belə xatırlayır: "Atam  tamam qocalmışdı. Ancaq gözləri gözəlliyini saxlamışdı. Yeddi ay öz evindən çölə çıxmadı ki, həbs edəsi olsalar, küçədə, camaatın gözü qarşısında olmasın. Bir kimsəni güdaza verməmək üçün dostlarının heç biri ilə əlaqə saxlamırdı. Yalnız ən yaxın dostu Məmməd Arifə zəng edirdi. Səsini eşidincə dəstəyi asırdı. Çünki onun telefonuna qulaq asırdılar. Bu cür gərginlik içində yaşaması, nəhayət, onun son addımı atmasına səbəb oldu".

Avqustun 13-də H.Hüseynovun  qardaşı Yaqubu həbs edirlər. Bu, əsəbləri tarıma çəkilmiş alim üçün sonuncu damla olur. O, tezliklə həbs olunacağına şübhə etmirdi.  Nigarançılığı ailəsindən – üç qızından idi. İndi onlar "xalq düşməninin ailəsi" damğası ilə yaşamağa məhkum olacaqdılar. İçini yandıran, ona yaşamağa imkan verməyən əzablara son qoymaq üçün H.Hüseynov avqustun 15-i bağ evində intihar edir.Alimin qızı Leyla xanımın xatirələrindən:"Plenumdan sonra deyirdi, mən yaşamayacağam. Qorxuram ki, bir gün gəlib sizi aparacaqlar. Bunu görməkdənsə, ölüm yaxşıdır". Biz uşaq olsaq da, çox şeyi başa düşürdük. Atamı tək qoymamaq üçün hamımız bir otaqda yatırdıq. İntihar etməmişdən əvvəl, gecə atam bizim üzümüzdən öpdü. Gördüm ki, gözləri yaşarıb. Səhərə yaxın anamın qışqırığını eşitdik".

Ömrünü xalqının maariflənməsinə, elmin inkişafına sərf edən böyük ziyalı, görkəmli alim və şəxsiyyət H.Hüseynov 42 yaşında həyatla vidalaşır. Alimin sənədləri məhv edilir, onun yaddaşlardan silinməsinə, unudulmasına hər cür səy göstərilir. Lakin son sözü zaman deyir. Stalin-Bağırov rejiminin süqutu bir çoxları  kimi, H.Hüseynovun, Şamilin üzərindən qara pərdəni götürür. Hər iksi bəraət alır. Adları hörmətlə çəkilir: "O vaxt ki bəzi insanlar, o cümlədən dağıstanlılar (Şamilin həmvətənləri) imamın ağ çalmasını çirkaba batırırdı, sonradan onu təmizə çıxaran məqalələr yazırdılar. Bir azərbaycanlı isə başqa yol seçdi.  Hafizələrdə o, təmiz adam kimi qaldı" (Donoqo Hacı Murat).

H.Hüseynov kommunist ideologiya-sının, marksist-leninçi fəlsəfənin yetirməsi olsa da, ömrü boyu  milli varlığına bağlılığını itirmədi,  cəmiyyətinin verdiyi bütün imkanlardan məhz millət üçün, xalq üçün istifadə etdi. Şərəfli bir ömür yaşadı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2024)