Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günlərdə tanınmış rus yazıçısı Sergey Jitomirskinin tarixi mövzuda

yazdığı “Sirakuzlu alim” romanı nəşr olunub. Qədim yunan mütəfəkkiri Arximedin

həyat yolundan bəhs edən romanı Azərbaycan türkcəsinə yazıçı Vaqif Sultanlı

çevririb.

Qeyd edək ki,  Vaqif Sultanlıdan aldığı məlumata görə, “Srakuzlu alim” romanı Azərbaycan oxucularına ilk dəfə ötən əsrin səksəninci illərinin sonlarında təqdim edilib. “Kritika” yayın evinin illər sonar romanı təkrar nəşr etməsi əsərin mövzu-problem baxımından aktuallığından qaynaqlanır.

Əsərlərini daha çox sənədli-bioqrafik və elmi-fantastik üslubda yazmış Sergey

Jitomirskinin (1929-2004) “Yaradılmış maşınlar” (1977),  “Monqolustan və Tibet

tədqiqatçısı P.K.Kozlov” (1989), “Lənətlənmiş Atlantida” (1992),  “Qədim

astronomiya və orfizm”, “Epikur” (2001), “Romul və Rem” (2003), “Misir

hökmdarı” (2005) kimi roman və povestləri geniş oxucu kütləsinin marağını

çəkmiş, ədəbi tənqid tərəfindən yüksək dəyərləndirilmiş və müxtəlif dillərə

çevrilmişdir.

Sergey Jitomirskinin ilk dəfə 1982-ci ilə yayınlanan “Sirakuzlu alim” tarixi

romanı onun yaradıcılığında önəmli yerlərdən birini tutur. Arximedin həyat yoluna

işıq tutan əsər sadə, çəkici bir dillə yazılmış, alimin riyasiyyat və fizika sahəsində

qazandığı elmi uğurlar bədii səpkidə canlandırılmışdır. Romanın mühüm

özəlliklərindən biri burada yalnız baş qəhrəman kimi seçilmiş Arximedin həyat

yolunun deyil, bütövlükdə antik dönəmin əfsanə örtüyünə bürünmüş tarixi

mənzərəsinin yaradılmasıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün 

Yeganə Kərimzadənin “Bir köç gedir” məqaləsi təqdim ediləcək.

Yeganə KƏRİMZADƏ

BİR KÖÇ GEDİR...

Yolun tozu üzlərdən süzülən qurumuş göz yaşlarına hopub. Üst-başları eşalonun içində torpaq rəngindədi. Böyüklər səbirlə keçdikləri yolu dinləyir, körpələr ayrıldıqları evin istisinin həsrətindən ağlayır. Analar balalarına nağıl danışmağa çalışır...

Bəs sonra?..

Hara getdikləri məlum deyil, amma onları irəliyə aparan ümidə sarı üz tutublar.

Gözlərdə həsrət, arxada Vətən, qarşıda məlum olmayan olacaqlar...

Atamı tanıyandan onun gözlərində qəribə nəsə gördüm. Bəlkə, uşaq ağlımla onun adını bilməsəm də, illər sonra bunun adı mənə məlum idi. Bu, Vətən həsrəti idi ki, onun gözlərinə, ruhuna çökmüşdü. Hətta güləndə belə bu həsrət ondan gen düşmürdü.

Atam Kərimzadə Fərman İsmayıl oğlu 1937-ci il mart ayının üçündə İrəvanın Böyük Vedi rayonunda dünyaya gəlmişdi, evin sonbeşiyi və sevimlisi idi. Uşaqlıqda çox dəcəl olsa da, ağacların başından yerə enməyə həvəsi olmasa da, cənnət Vedinin hər rəngini, daşını, torpağını gözünə, ürəyinə köçürürmüş. Elə olmasaydı,"Qarlı aşırım" romanı o böyüklükdə şöhrət qazana bilməzdi (əsərdəki hadisələr Vedi rayonu və onun dağ kəndlərində baş verir).

Atam nədən danışsa da, yenə gəlib Vediyə bağlanırdı – adət-ənənələri, Novruz bayramı oyunları, babam və nənəm, əmim və bibilərim, saysız qohum-əqrəba – bu söhbətlər. Həmin anlarda onun üzündən qəribə işıq süzülərdi, gözləri uşaq kimi saf olan atam, bəlkə də, hansısa bir dəcəlliyini yadına salıb gülümsəyərdi, amma bu təbəssümdə həsrət vardı...

Onunla birgə Azərbaycanı qarış-qarış gəzirdik biz balaları. Bəzən yollarda yol kənarına pul qoyardı. Əvvəl səbəbini başa düşməzdim. Amma sonra... – Vedidən köçürüləndə onları eşalonlara yükləyib (bəli, yükləyib) naməlum istiqamətə yola salmışdılar. Yollarda ölən əqrəbaları, qonum-qonşuları eşalonu saxlayanda izsiz, adamsız çöllərə atıb gedirmiş Stalin rejiminin əsgərləri. Ağlaşmalara, imdad istəyən adamlara fikir vermirlərmiş. Ölülərini basdırmağa icazə yoxmuş. – Yollara qoyulan pullar ölənlərə dua oxunması üçünmüş. Yaddaşını yandırıb-yaxan acını özündən bu cür çıxarırdı atam...

Atamla dəfələrlə yol yoldaşı olmuşdum. İlk uzaq səfərimiz Moskvaya olmuşdu. Onda beşinci sinifdə oxuyurdum. Son səfərimiz isə Vediyə oldu...

1986-cı ilin yay ayları idi. Şlaqbaumun o tərəfi Vətən idi.

38 il əvvəl Vətən mənim üçün yalnız Azərbaycan və Bakı idi. Burada doğulub böyümüşdüm. Hər küçəsi əziz idi mənə. İnsanlarını sevirdim. Bakı ürəyim idi. İndi də elədi. Amma ata ocağını görəndən sonra bu məhəbbət iki olub içimdə birləşsə də, yurd həsrətinin nə olduğunu anladım.

Ağrı dağı əzəməti ilə gözümüzdə boy verirdi. Başındakı buram-buram buludlar buxara papağa bənzəyirdi. Vedi Ağrı dağının ətəyində yerləşir, düşünərsən: əlimi atsam, çataram ona, amma yox, get ki, çatasan...

Atam danışır: Bax, qızım, bura Ağrıgörünməzdi (Vedidəki yeganə kiçik çökəkdir ki, Ağrı dağı orada görünmür), bura Əli daşıdı (İri Qara meteor daşı; ermənilər onun üstündə pivəxana tikiblər), Sarı dolama qəbiristan...

Hanı qəbirlərin, Sarı dolama,

Onlar ki, əbədi yatmalı idi

İgid yuxumuzda minib atlara,

İqlimdən-iqlimə çapmalı idi...

(Fərman Kərimzadə "Sarı dolama" şeiri).

Ermənilər Sarı dolama qəbiristanını kotanlamışdılar. O vaxt hələ 1986-cı il idi. Torpağın altından qədim baş daşları boylanırdı (İyirmi dörd yaşım vardı, onda atamın göz yaşları ürəyimi parçalayırdı, gücüm hönkürməyə çatmışdı). Vedi çayının sağ sahilindəki yurd yeri daşlarını göstərir atam: Dəhnəz kəndinin qalıqlarıdı. Ermənilər xaraba qoydular kəndi (dərindən ah çəkir), bax bu yol bizim evə aparır. Səni ora aparmağa qıymıram, babanın evində yadları görməyini istəmirəm...

Tez cavab verirəm: Əzizi - qardaşımı aparmısan axı...

Atam tam ciddi cavab verir: Əziz kişidi.

"Əziz kişidi"– bu sözlə bütöv fikrini izah eləmişdi. Dədə yurduna, ana-bacılara, Vətənə oğullar sahib çıxmalıdı. Daha dinmədim.

Dağlara tərəf üz tutmuşduq. Vedi çayının sahili boyu irəliləyirdik. Bu cənnət Vətən torpağının hər daşı necə də ona əzizdi və bu doğmalığı mənə də ötürürdü.

– Bax, qızım, Abbasqulu bəyi burada vurublar.

Gözlərini yumur. Abbasqulu bəylə birgə atamın bircə dayısı Xəlili də qətlə yetiriblər bu dərədə. Bəlkə, onu düşünür...

Nənəm Qəmər xanım can verən dəqiqəsinə kimi qardaş dedi. Xəlilin – qardaşının şəklini gətirib onun qucağına qoyandan sonra canını tapşırdı qadın. O vaxt balaca olsam da, bunu özüm gözlərimlə görmüşdüm. Atam isə bu həsrəti içində gəzdirirdi.

Bu vaxt dağdan xırda daşlar səpələnib çaya düşür. Yuxarı baxırıq – heyranlıqla içimi çəkirəm, – ata, dağ keçilərinə bax!

Atam söhbətimizin, kədərimizin məcrasını dəyişən dağ keçilərinə baxır və gülümsünür: səni salamlamağa gəliblər.

Yol yoldaşımız olan atamın uzaq qohumu olsa da, yaxın dostu Əli müəllim dillənir: dağ keçiləri belə bu torpağın əsl sahiblərinin kim olduğunu bilir...

– Əli, toylarda, məclislərdə bu fikri camaata dönə-dönə başa salın ki, bu torpaqlar onlarındı. Burada qonaq deyillər.

–  Deyirik, əmioğlu, təbliğat aparırıq.

Mən onlardan aralanıb Vedi çayının sahilindən daşlar – Vətən daşları yığıram. Hava sakitdi, Vedi çayı dupduru, sakit-sakit axır. Dağ keçilərinin dırnağının altından çıxan daşlar çaya düşüb suyu ətrafa sıçradır. Ağaclar yamyaşıldı, quşların səsi ruhu dincəldir. Atam Əli ilə söhbət edə-edə çayın yanındakı gözü tutulan bulağı təmizləyir. Az keçmir ki, bulaq qaynamağa başlayır. Atamın əsərindəki o söz yadıma düşür: "Çay da səsə gələr bala"(88-ci il köçürülməsi vaxtı Vedi çayı qurumuşdu)...

Bulaqları gur idi,

Nurdan doğan nur idi.

Qəhrəmandan zor idi,

Bu çay niyə qurudu...

(Fərman Kərimzadə "Bu çay niyə qurudu" seiri).

Həmin günün axşamı atamı güclə göy otların üstündən qalxmağa məcbur edirəm. Səsimə səs vermədiyi üçün çox qorxuram, dönə-dönə "ata, ata, ata!" deyirəm.

Çox gec ayağa durur, qorxma, qızım, qorxma, – deyir. – Kaş ömürlük ölüb burada qalaydım, – sözünü pıçıltıyla desə də, bu sözü eşidirəm.

Onu itirmək qorxusu həmin gün içimə çökür. Yalnız bircə dəfə səssizcə fəryad edirəm. –  A..t..a!..

İlk dəfə sükutun fəryadını o an yaşayıram. O isə qolunu çiynimə salıb gülümsəyir, – atana fikir vermə...

Sonrakı iki ili, demək olar, Vedidə keçdi, yollar onu yormuşdu, saçları dümağ idi.

Yeni köç başlamışdı. Gecə-gündüz bilmədən İrəvandan didərgin salınan həmvətənlərinin yanında idi.

"El içində, öl içində" məsəli dilinin əzbəri olmuşdu. Canından çox sevdiyi balalarını belə aylarla görə bilmirdi. Arada bir-iki kəlmə imkan olanda ev telefonu ilə danışardıq. Həmin gün 17 mart 1989-cu il yenə Tərtərdə idi. İrəvandan köçənlərin bir qismini Bəyim Sarov kəndinə yerləşdirmişdi. Onların problemləri ilə məşğul olurdu. Və bir anda hər şey dəyişdi. Arzusuna çatmışdımı el içində?

Həmin ilaxır çərşənbə günü Bakıda evimizin eyvanına göyərçinlər qonmuşdu.

Atamın son köçü el-el, oba-oba evimizə doğru gəlirdi. Xalq öz yazıçı oğlunu izdihamla yola salırdı. Gənc yaşında ayağında qaloş və sırıqlıyla Bakıya oxumağa gələn atamı 52 yaşında xalq böyük izdihamla Binəqədi qəbiristanına yola salırdı.

İyirmi Yanvardan dairə vurub geri, Tbilisi prospekti ilə Binəqədiyə doğru gedən maşın bir dəqiqəyə kimi düz evimizin tuşunda dayandı. Sanki atam yoldan bizə vida edirdi. Sonra maşın karvanı yola düşdü. Göyərçinlər də maşınların ardıyca uçdular. Bu, atamın son köçü idi.

Yeddi gün sonra isə Vedidə Vedi çayının sahilindən yığdığım xırda çay daşlarını atamın ayaqlarının altında torpağa tapşırdım. Düşündüm ki, özü Bakı torpağında uyusa da, ayaqları altında on iki yaşından həsrətini çəkdiyi Vətən – Vedi dağlarıdı...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun təşkilati  dəstəyi ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalında həyata keçirilən “Güney Azərbaycan Ədəbiyyatının təbliği” layihəsində bu gün sizlərə Solmaz Cəmalinin hekayəsi təqdim ediləcək. 

Son bir ildə böyük oxucu auditoriyası toplayan və hər iki Azərbaycanda sevilərək izlənən layihənin koordinatoru Təbrizdə yaşayıb yaradan şair, yazar və tərcüməçi Əli Çağladır.

BU CƏHƏNNƏM, O CƏHƏNNƏMDƏN DAHA YAXŞIDIR! 

1

- Bu xaraba otaqdan bi çölə çıx dənə. Gülsara xala yenə səni soruşur. Day üzüm də gəlmir deyəm kitab oxuyur. Deyir hay düşüb qızın boşanır. Görürsən?! sözlərimi qulağında sırğa eləmədin, bu da axırı. 

Anam hirsli-hirsli yuxarıdan aşağı məni süzür. Acı baxışları ilə az qalır məni deşik-deşik eləsin... Yan dövrəmə nifrətlə göz gəzdirir. Dirsəklərimi söykədiyim masanın üzərindən götürüb oturacaqda dik otururam. Gözümü oxuduğum kitabın sətirlərindən alıram. Əllərimlə hər iki yandan saçlarımı yığıb başımın arxasında topalayıram. “O arvad heç nəyin ağını, bozunu bilmədi. Həmişə qazanı qarışdırır, çaxnaşma salır. Qüruru, bicliyi, sayğısızlığı yerə-göyə sığmır.” Deyirəm. 

- Düşmüşük ağızlara; ancaq sənin ağzından hələ də Gülsara xala düşmür. Niyə başa düşmürsən? Südəmər uşaq da bildi bunu, sən bilmədin. 

Kürəyini dayadığı divardan götürüb mənə sarı gəlir. Masanın üzərindən oxuduğum kitabı qaldırıb əllərini altdan onun hər iki tərəfinə qoyur; şappıltı ilə bağlayıb masamın üzərinə tullayır. Ürəyimdə incə-incə ağrılar dolaşır. 

- Özüzü aldatmayın, ortada mənim qız doğulmağımdan başqa bir problem yoxdu. Siz hələ də yüz il bundan qabağın dəbinə uyub onun-bunun sözüylə qızlarızın günün tutusuz göy əskiyə. Alı qızı onu deyir, Oruc qızı bunu deyir. Özəl sözlərizibelə onnan-bunnan paylaşırsız. 

Danışdıqca içimdə əsirdim. Nəfəsim güclə çıxırdı. 

- Oturub onun-bunun dalınca danışmaq hünər deyil. O arvadın, bu arvadın ayaqqabısından, donundan danışmağı elə hamı bacarar. 

Sağ əlimi alnıma qoyub ehmalca hövkələyirəm. Əl atıb özümü saçlamaq istəyirəm. 

- Beş yaşımdan hey gözünü ağartdın, dilini dişlədin. Dedin ucadan gülmə; Orucun qızı divarın deşiyindən görər, Hacı Cəlil eşidər. Oynama! Alı qızı nə deyər adama?! Onu geymə, bunu geymə. 

Nə zaman ağladığımı, gözümün yaşı necə üzümdən boynuma axıb getdiyini bilmirdim. 

- Sağ-solumu tanımadan məni bibim oğluna verdiz; anadan olcaq bizi deyilgi etmişdiz. Mən hələ təzə-təzə, uşaqlığımda, qohumlarımızın mənləonu bir yerdə gördüklərində qaş-göz oynatmalarının, şuxluq dolu gülüşlərinin nədənini anlayıram. 

Günəş alovlanmışdı. Yumşaq əsintibacanın tül pərdələrini yüngül-yüngül tərpədirdi. 

- Arvad acı bağırsaq kimi uzatdıqca uzadır. Qırmızı-qırmızı belə sözün yetirir sanki Rza sənə görə arvadın boşayır. O da qorxu dənə yazıq arvad... 

Anam əllərini hövkələyə-hövkələyə titrək səslə davam eləyir. 

Oturduğum yerdə eləcə quruyub-qalıram. Bir neçə anlıq masamın üzərində tikanlı, yarpaqsız, ətli gövdəsi olan kaktus gülümə gözüm sataşır. Açıq bacadan cırıltıları içəri dolub otağın səssizliyini pozan cırcıramaların səsi, qəfil hönkürtümün içində itir. Anam əl-ayağını itirir: 

- Qızım qınama bizi. Biz də gözümüzü açıb belə görüb öyrənmişik. Başıva dönüm ay bala, day sənə heç nə deməyəcəm. 

Qıvraqca qapıdan çıxarkən: “Aynaz, bax, ağlama ha! Əyəm bir də sənə bir söz dedim, nə desən de.” Deyib gedir. 

2

Qardaşımla anamın pıçıltılarını duyuram. Məni görüncə səsləri ucalır: 

- Hələ başı açıq şəklini qoyur instagrama, telegrama! Sənin ixtiyarın kaşki məndə olurdu! 

Qardaşımın gözlərindən nifrət fışqırır. 

- İndiyə kimi bu qədər kitab oxuyubsan, nolub? Boynundan medal asıblar? Cibini pul ilə doldurublar? 

Anam hər zamankı kimi sərt baxışlarını gözlərimə tuşlayır; gözlərini bərəldir. Əllərini ölçə-ölçə dodağını dişləyir: 

- Mən olsam kitabla özümü öldürmək yerinə qəşəng duraram mahnını qoyaram, qızımla oynayıb dingildədərəm. Gedib-gəlib meyvədən yeyərəm, qızımı yedirdərəm. A qız elə bilirsən arvadsan? Sən heç ... da deyilsən. 

Ürəyimdəki ağrı, bütün canıma dolaşıb ayaqlarıma axır. Aşağı səslə mızıldanıram: 

- Məni assaz da, kəssəz də, o dediklərizi sevmirəm. 

Çöküb oturduğu yerdən sıçrayıb üzbəüzümdə durur. Nəfəsini dərmədən bir düzünə danışır: 

- Ay qız hamı sənin ucuz, kəndli modeldə olan pal-paltarını danışır ey... 

Anamın ağzı köpüklənirdi, damcıları üzümə sıçrayırdı. Amacı məni şaqqalamaq olduğu üçün istədiklərinizorla beynimə yeritmək istəyirdi. Onun bu halını görəndə uşaqlığımda məni qəfəsdə saxladığını xatırlayarkən, həmin qorxu məni çulğayırdı... Xatirələr görüntü kimi gözümün önündə boylanıb özü-özünə dalğalanmağa, itib-tapılmağa başlayır. 

Bir gün olmadı anamla qardaşımın yerinə özüm bazara gedəm. İstədiyim pal-paltarı bəyənib sevərək alam. Heç elə bil, bizlərlə onların arasında bu boyda zaman məsafəsi yox idi. Ancaq və ancaq geyimlərimiz dəyişmişdi. 

3 

Gün batmaq üzərədir. Yer üzü ala-bula olur. gün ərzində səsləri çıxmayan qaranquşların yeyin uçuşlarını seyr edirəm. Eyvanda toplanıb ordan-burdan danışırlar. Həyətin sağ bucağında damı, divarı çökmüş təndirxanaya sarı boylanıb baxıram. Uşaqlığımı xatırlayıram; təndirin başında əyləşib ayaqlarımı içinə sallamaq istəyirəm. Yanan ağacların çırta-çırt səsi, özəl qoxusu, təzə çörəyin iysi hər yanı bürüyüb. Təndirxananın divarlarındakımismarlardan çuvallar, torbalar asılıb. 

Keçmişdə günəş, çiy kərpiclə tikilmiş təndirxananın kiçik deşiyindən uzun, sarı bir qılınc kimi içəri dürtülərdi. Payızda tavanından daman yağışın izləri görünərdi. İndi isə divarları çökmüş təndirxana, kölgəsini kol-kosun, otların üzərinə tutqun xalça kimi döşəmişdi. Göylük böcəkləri yam-yaşıl otları sarmışdı. Bir vaxtlar həmin o otların üzərinə uzanıb kürəyimdə, boynumun dalında incə toxunuşlarını hiss edərdim. Bəzən qanadları xallı kəpənəklər otların arasında ehmal hərəkətlərlə yoxuşlu-enişli uçuşardılar, onlara qısqanardım. Eşitdiyim acı sözlər uğultu ilə beynimə işləyib qasırğa qopardığı an, həyətdə gəzişib göz yaşlarımı silə-silə çiçək dərərdim, yarpaq dərərdim. İçimdə bölük-bölük buludlar dolub-boşalardı... Otların arasından aclıqla dolu yuxuya bənzər həyatımı hələ də dəfələrlə kabus kimi görürəm: 

- Ay bala, belə əl-ayağıvın sümüyü görsənir ey. Başıvı həyatıva, ərivə, uşağıva qat. Yalannan nəyə durub gəlibsən? 

Yaşlılıqdan qırışmış dodaqlarının qırağında aşağılayıcı bir ifadə vardı. İri ayağını yana çəkilmiş tuman köynəyindən görürdüm. Ayağının barmaqlarını oynadırdı: 

- Gülsaranı hələ də bəzi gecələr əri döyər. Özü də heç zadın üstündə. – Nənəm narahat-narahat deyir. 

- Hə nolsun? Arvadda ağıl olmaz. 

Gülsara xala səsini ucaldır. 

- Rza canı, Oruc qızı deyirdi o Güləbətinin ərindən boşanan qızı yoxdu? 

Nənəmlə anam “Hə, hə” deyə-deyə başlarını tərpədirlər. 

- Deyirlər alahı kişinən tutublar. Bir tünlük var imiş. Tifağın dağılsın qız olan bəndə. Bizim zaman olsaydı dədəsi, qardaşları şaqqalardılar qızı. 

Qıya baxdıqca kiçik gözləri ilə elə bil ürəyimin düz içinə girmək istəyir. 

- Day hamı tükü, tükdən seçir. Hamımız yolları, izləri, cığırları, obaları bir-bir gəzib bura çatmışıq. 

Hiyləli baxışını gözlərimdən çəkmir. Bu xına, o xınadan deyildi deyəsən. 

Günəşi içinə sümürüb kölgəsini yan dövrəsinə sərən təndirxananı süzürəm. Orada xatirələrin tanış qırıntıları köpüklənirdi. 

- Ürəyimi qara-qara şübhələr gəmirir. Başımıza kül ələnəcək. 

Anam bu sözü az qala pıçıltı ilə özü-özünə deyir. Dizinin üstünə qoyduğu əli astaca əsməyə başlayır. 

Yüngül yel əsir. Tikanlı otların, kol-kosun iysi, təzə çörək iysi qoxuyan havanı çulğayır. Heysiz, utancaq səsim sürünüb boğazımdan çıxır: 

- Mən istəmirəm sizə oxşayam. 

İllər boyu o qadına, nənəmə, anama oxşaram deyə çox qorxardım. Onların gülüşləri, baxışları belə çox qorxunc idi. Quru torpaq kimi çat-çat olmuş üzlərində yoxsunluğun dolaşdığını sezirdim. 

Nənəm ört-basdır eləyib sözün yönünü dəyişdirməyə çalışsa da ox artıq yaydan çıxmışdı. Qaşları çatılır. Barmaqlarını sanki gözümə təpəcək kimi havada oynadır. Qadın birdən götürülür. Sözü ağzından fışqırır: 

– Ləçəyini ört çölə düşmüş! Ordan-burdan baxan olar.

Səsi yavaş-yavaş sərtləşir. Külək, əlimdə bərk-bərk tutduğum «Özgə» kitabının qıraqlarını xışıldadır. 

«Qadın», qadın doğulmur, «qadın» olunur. Bu cümlə beynimin qaranlığında yellənir, gözümün dənizində ləpələnir. ləpələnib ləpələnib bütün vücuduma yayılır, yazılır. Sanki çayların, bulaqların şırıltısına belə qarışır. 

Anamın gözləri qırpılmadan bir nöqtəyə dikilmişdi. nənəm Aysununkiçik əllərinə sığal çəkərək kefsiz və yorğun səsilə ağır-ağır oxuyurdu: 

Aysu balam bi qətrə,

Gedə bulaqdan su gətirə,

Suyu verə atasına;

Atası tökə zəmisinə.

Aysu əllərini bir-birinə çırpır, sevincək qışqırır: 

- Elçin atam? 

Altı göz çönüb mənə baxır. Nənəm düşüncələrinə dalır. O, mütəkkəyə dirsəklənib nalça üstə uzanmışdı. Dilinin altında həzin-həzin başqa bir bayatı oxuyur: 

Ay məstana-məstana, 

Aysu girib bostana,

Qorxuram yağış yağa;

Qızımın donu islana. 

Aysu ovunur. Nənəm çatıq qaşların göyə qaldırır: 

- Düz dan yeri söküləndən oyanmışam. Xəmir elə, güd acısın. Kündələ, təndiri sal, külfəni aç, taxta oxlovunu, ilfidəni irahla, sora yay, yap bişir. Day düz ölürəm bala (Anama baxaraq) canım çıxır. 

Dodağım qaçır. Gözaltı Gülsaraxalanın nənəmə qarşı baxışına baxıram. 

- Ay qız day yazıqlara az qan uddur. Qəşəy ər hələm-hələm tapılmaz. Ərin benavadı, birin də doğ qoy oğlu olsun. 

Üz-gözünü turşudur. Bir zəhmlə baxır ki, sanasan ödümü yaracaq. Qadının acığı hələ də soyumamışdı. 

Nənəm için-için gülməyə başlayır. Nə isə xatırlamışdı: 

- Yadımdadı tək Məhəmmədi doğmuşdum. Gördüm Alı qızı, Oruc qızı ikisin doğub, üçüncüsünəboyludur. Elə bil qarnıma ilan soxdular. Durdum qaçdım Zərnisənin yanına, dedim qarnımı bağla uşağa qalım. 

Şaqqıldayıb gülürlər. 

- Nənəm nalı mıxa döyür, mıxı nala. Baaah dədöynən məni qınıyan. 

4

Otaqdan atamın mən eşidim deyə uca səslə dediyi sözləri duyuram: 

- Day bi seri özümü öldürəcəm bu qızın əlinnən. evin-eşiyin boşlayıb gəlib bura ki, nola? O kitablarda nə var?! Gecə yarısınacan yuxu gözümə girmir, yerin içində səhər açılınca çabalıyıram. 

Qapını açıb otaqdan çıxıram. Atamın hirsli baxışları sinirlərimi gərir. Kiçik qardaşım dodağı qaçmış mənə zillənir. 

- Mən başımı aşağı salıb sevdiyim işi görürəm. Bunun nəyi sizə ağır gəlir? Burnumu onun-bunun həyatına soxmuram. Bir-birimizin düşüncəsinə, geyiminə, yaşayışına sayğımız olsun lütfən. 

Yenə dilim söz tutmur. Dolaşıq-qarışıq sözlər bir-birinə qarışır. 

Qardaşım mısmırığını sallayır. Sərt baxışları üzümdə donub qalır:

- Elə bu böyük-böyük danışmaqları o kitablardan öyrənirsən. bizim abrımızı aparıb salıbsan ağızlara hələ utanmadan danışısan da. Burda şöngüyüb gözünü kitabnaninstagrama zilləmək yerinə get otur evində, ərivə, uşağıva məhəbbət elə. Elə məhəbbət görməyən ər canıv alıb onun-bunun yanına gedər. 

Atama baxıb guruldayır: 

- Kitabların odlayın, mobilin sındırın. Bi şillə də yapışdırın ağzına bəlkə adam oldu. 

- Bu evdə məni incidən sayğının olmamağıdı, ədalətsizlikdi, ayrı seçkilikdi. Böyük-kiçik sayılmır bu evdə. Nə cür olur da məni adam görmürsüz? – Atama baxıb qardaşımı tuşlayaraq deyirəm. 

- A qız sən fərli qız olsaydın deyərdin dədəmin, nənəmin sözü yerə düşüncək qoy mənim başım yerə düşsün. 

Səs-küylü arsız qarğalar çılpaq budaqlara şığıyan kimi anam kəskin sözü ilə üstümə şığıyır. Birdən-birə üzü göm-göy göyərir. Hönkürüb bozlayır. 

- Soyundur ba sözünü. Deməyin nədi? 

Atam nəyi isə beynində götür-qoy edirdi. Tutqun olub qatı hirslənmişdi. 

Bu sözləri səhər çağı evdən çıxıb gecə yarısı evə dönən atamdan eşidirəm. Vaxtının çoxunu ailəsi ilə yox, dostları ilə paylaşan atamdan. Maşını götürüb səhərdən-axşama xiyabanları boşuna dolaşan, o qıza, bu qıza qulluq edən, yüksək magistr elmi dərəcəsi olan və məndən yaşca xırda olan qardaşımdan eşidirəm. 

Sözləri daraq kimi bir-birinə keçirilmişdi; bilirdim bu sözlərin sonu hara yetişəcək. 

- Qayıt öz evinə, nağayırırsan orda elə. Sən yolunu azıbsan deyəsən. 

Atam gözlərini yumur. Sağ əli ilə alnını tumarlaya-tumarlaya astadan dillənir. Ürəyimdə nəsə, elə bil sap qırılır. 

- Nə zaman dayaq oldun ki? – dişimi-dişimə sıxaraq mızıldanıram. 

Gözlərini, gözlərimə dikir: 

- Günahıvı öz gözündə yox, ürəyində gəz tap. 

Gözlərimi ailəm dediyim insanların üzündə gəzdirirəm. 

- Sizlər mənə bir həyat borclusunuz. – deyirəm. 

Atamın mat qalmış gözlərinə zillənirəm: 

- O əllərini həmişə qızından əsirgədin. 

Atam ayağa durur, hüzün dolu bir baxış atır mənə sarı; heç bir söz demədən ağır-ağır çölə çıxır. Ürəyim zoqqul-zoqqul zoqquldayır. Həyatımın hər anında mənə yaşatdığı və qarşısını almadığı bu hiss heç unutmayacağım bir şəkildə yaddaşıma cızılırdı. Hazırlanıram; heç bir zaman mənimsəmədiyim o evə qayıdıram. 

5 

Bacanın yan divarına söykənib qaranlıq həyətə zillənirəm. 

- Qayıtdın? 

Biraz susuram. Beynimdə dalğalanan, ləpələnən istəklərə, arzulara nisgillənirəm. Bu şəhər böyüyə-böyüyə ruhumu udmuş, mənliyimi, insanlığımı kültürün, toplumun sıxlığında sümürmüşdü. Bu acılıqları, irinli yaraları ürəyimin məzarlığına yığa-yığa özümü gömmüşdüm. Kölgələr susqun həyətdə gəzişirdilər. Ağızları-başları bəlli deyildi. Bacanın şüşəsindən gözünü bizdən çəkməyən qızımı görürəm. Qolçaq qucağında bizdən biraz aralı bardaşını qurub yerdə oturub. 

Bacanın enli taxçasına düzdüyüm doğal güllərimə zillənirəm. 

- Bu cəhənnəm, o cəhənnəmdən daha yaxşıdır. – deyirəm. 

- Qardaşın zəng eləmişdi. Dedi sənə deyim kitablarının dalısınca getməyəsən. 

Gözlərimi güllərimdən alıram. Çönüb qızımın üzünə gülümsəyirəm. Səksəkəli ürəyi ilə qolçağını daha da özünə sıxıb gülümsəyir. 

Əllərini şalvarının cibinə salır. Qımışır: 

- Hamısın təndirxanada qalayıb yandırıblar...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə gənc yaşlarında dünyadan köçmüş Murad Muradovun hekayəsini təqdim edəcəyik. Ön söz Təranə Vahidindir.

Adamlar köçəri quşlar kimi Yer üzündən uçub gedirdilər – Murad da getdi.

Gələcəyinə ən çox ümid bəslədiyimiz gənc yazıçı Murad Muradovu deyirəm...

Muradı həyatda görməmişəm, mesencerimə hekayələrini göndərmişdi, onu

sözlərindən, hekayələrindən, ədəbiyyata olan sonsuz sevgisindən tanıdım.

“Ulduz”da çap elədik, “Ulduz”un Ulduzu oldu, sevildi, qəbul olundu...

Amma, elə bil, heç nə onu xoşbəxt edə bilmirdi, darıxırdı, yerə-göyə

sığmırdı. Dünyaya Van Qoqun Günəşə baxdığı kimi baxırdı. Sanki axtardığı

həqiqəti tapmışdı.

Kulis.az saytında “Kərimin ördəkləri” hekayəsi yayımlanmışdı.

Mesencerimə: “Salam, Təranə xanım. Bu hekayəmi bəyənən çox oldu. Çox

istərdim, bu hekayəm “Ulduz”da olsun”, – yazmışdı.

Oldu. Təəssüf ki, bu sevinci yaşaya bilmədi.

Muradı “Bal köpüyü” kitabı, bir-birindən işıqlı hekayələri, bir də

xatirələriylə xatırlayacağıq.

Ruhu şad olsun!..

Murad MURADOV

KƏRİMİN ÖRDƏKLƏRİ

Günün ikinci yarısı saat beşdə telefonum zəng çalır.

– Bu gün axşam saat doqquzda görüşək?

Əvvəl istəyirəm deyim ki, bəlkə, qalsın? Amma demirəm. Könülsüz

razılaşıram.

Kərim ortaboylu, pota, qaraşın biridi. Biz uşaqlıq dostuyuq. Başını ülgüclə

qırxır. Hədsiz iri, yumru gözləri var. Danışanda tez-tez rusca söyüşlər işlədir. Eyni

vaxtda həm mədəni, həm də kobud olmağı bacarır.

Çox ləngiməyə gərək duymuram. Saat doqquzda görüş üçün seçdiyimiz

məkana gəlirəm. O artıq burdadı. Yeməkləri yaxşı olmasa da, bu restoranda içmək

bizdə artıq vərdişə çevrilib.

Zalın dərinliyindəki masalardan birinin arxasında əyləşirik. Müştəri əlindən

tərpənmək olmur. Hər kəs öz işindədi: dayanmadan şərab süzüb badə toqquşduran,

başını bulaya-bulaya öz-özünə nəsə danışan, yeyib doyduqdan sonra sağ ayağını

qatlayıb siqaret çəkən, təsbeh çevirən, sınıq-sınıq sözlər, yarımçıq-yarımçıq

cümlələr, stəkan səsləri…

Çöldəki soyuğa görə içərinin isti olması çox gözəldi. Mənim üçün isti hər

şeydən dəyərlidi. Hiss edirəm ki, o, mənə nəsə demək istəyir.

Menyunu masadan götürüb, mənə uzadır:

– Yemək seçməyə həvəsim yoxdu, xahiş edirəm, sən seç.

Məcbur qalıb başımın üstün kəsdirən ofisiantdan bizim üçün iki göbələkli

pitsa, bir şüşə də şərab gətirməyi xahiş edirəm. Ofisiant bir qədər sonra geri

qayıdıb sifariş etdiklərimizi masaya düzməyə başlayır. Yüksələn səs-küy Kərimi

öz fikir aləmindən ayırır.

– Səni and verirəm Allaha, mənə gülmə!..

Ona göz vurub, başımı yellədirəm. Kərim yaxşı bilir ki, ateistəm. And

verdiyinə inanmıram.

– Başıma çox qəribə bir iş gəlib.

– Nəylə bağlıdır? – deyə soruşuram.

– İki həftədi canımı alan qorxu səngimək bilmir. Yuxum da qaçıb. Çox vaxt

donmuş, gərgin və keyimiş oyanıram. Artıq evin içində o baş-bu başa gedə-gedə,

heç kimə fikir vermədən öz-özümlə danışmaq vərdişi də əmələ gəlib. Gəl

söhbətimə lap əvvəldən başlayım. İşin qəribə tərəfi, ötən yaz hardansa uçub gələn

iki ördək bağ evimin ətrafında dövrə vuraraq həyətdəki hovuza enib, burda sudan

bir “ev” qurdular. Onlara toxunmadım, – qoy elə burda yaşasınlar, – dedim. Beləcə

ördəklərdən dişi olanı çox keçmədən yumurta qoyub beş bala çıxartdı. Buna çox

sevindim.

Məndən və uşaqlardan fərqli olaraq, arvadım bütün yayı deyindi. Onun belə

tərs olduğunu ağlıma da gətirməzdim. O, hovuzu çirkləndirdikləri üçün ördəklərə

nifrət edirdi. Hətta ördəklər ucbatından aramızda, adına mübahisə deməyək, xəfif

incikliklər də yaşanırdı. Mənsə qəti belə düşünmürdüm. Sevimli ördəklərimlə eyni

hovuzda suyu şappıldada-şappıldada üzmək mənə çox xoş təsir bağışlayırdı…

Kərim gözlərini yumub başını badəyə tərəf əyir, qırmızı çaxırın qoxusunu arı

kimi içinə çəkir.

– Düz iki həftə bundan öncə, səhər yeməyindən sonra evin hovuza baxan

pəncərəsindən ördəklərə tamaşa edirdim, – O susur, önündə olan yarımçıq

badədəki çaxırdan bir-iki qurtum içir, iri, yumru gözlərini qıyır, söhbətini davam

etdirir. – Başıma gələnlərə inanmayacaqsan, – siqaret yandırır, siqaret

dodaqlarında əllərini başına qoyur, – həmin gün sevimli ördəklərim ailəlikcə məni

tərk etdilər. Heç ağlıma da gətirməzdim. Hamısı ucub getdi. Nə qədər gözləsəm də,

geri qayıtmadılar. Onlara elə öyrəşmişdim ki. Yəqin, getməyə yerləri var ki, mən

onları itirdim. Ördəklərimin uçub uzaqlaşdıqlarını izlədiyim dəqiqələr mənim üçün

təsvirolunmaz bir həyatın başlanğıcı oldu. Arada düşünürəm ki, bəlkə də, fırıldaq

qurbanı olmuşam.

Bir müddət Kərim kəlmə kəsəcək halda olmadı.

– Onların gedişindən sonra yuxularım da qarışıb, dünən yuxuda gördüm ki,

qarnımda kvadrat formalı vint yeri var və göbəyimdən su fışqırır. Vinti sıxdıqca bu

dəfə qulaqlarım qopub yerə düşür. Bərk həyəcanlanıram, onları əlimə alıb

qonşuluqdakı ustanın yanına tələsirəm. Mənim üçün onları yerinə qaynaq etsin,

mən heç cür bacarmıram. Qəribədi, qulaqlarım olmaya-olmaya ördək vaqqıltısı

eşidirəm. Başımı qaldırıb göyə baxıram, sevimli ördəklərim başımın üstündə dövrə

vurur... Göyün üzündə ağlı-qaralı buludlar var, məzəli şəkillərə düşüb oynaşırlar.

Gülümsəyirəm, bir az da kövrəlirəm, gözlərim dolur. Qulaqlarımı tutduğum əlimin

tərsi ilə gözümün yaşını silirəm. Elə bu vaxt ördəklərdən biri dimdiyi ilə

qulaqlarımdan birini barmaqlarımın arasından götürür. O biri ördəklərə qoşulub,

bir-iki dövrə vurub uçub gözdən itir…

Kərim bir anlıq sükuta dalır, elə bil hafizəsindəki hadisələri sistemləşdirir.

– Lənətə gəlmiş ördəklər məni dəli etməsələr, yaxşıdı. Sən öl, işdən-gücdən

də soyumuşam.

Məni gülmək tutsa da, özümü əla alıram. Onunla göz-gözə gəlmək

istəmirəm.

– Səbirli ol! – deyib, bu dəfə mən masadakı boş qədəhləri çaxırla

doldururam. Başını qaldırıb üzümə baxır. – Məsələ bununla bitmir!

Bilirsən, mən çox qorxuram, ailəm də bu ördək sürüsü kimi elə bilirəm,

tezliklə ucub əlimdən çıxacaq. Ürəyimə damıb. O ördəklər mənim evimin

həyətində yuva qurdular, bala çıxartdılar, sonra onlara üzməyi, uçmağı öyrəndilər.

Bütün bunları mənim sayəmdə bacardılar. Elə bilirdim, məni özlərinə doğma

bilirlər. Vaxtı gələndə isə vidalaşmadan, ev sahibi kimi mənə təşəkkür belə

etmədən uçub getdilər. Hər şeyə rəğmən, məhz bu şəkildə məni tək qoyub

getmələri çox pisimə gəlir.

Ailəm də, çox güman ki, belə edəcək. Vaxtı çatanda övladlarım da yuvadan

ucub gedəcək. Onları itirmək qorxusu məni sərsəmə çevirir. Mən artıq ürək ağrısı

da tapmışam. Düşdüyüm vəziyyəti anlamaq çətin deyil.

Kərim utanıb-eləmədən salfetka ilə burnunu iki barmağı arasında sıxıb

təmizləyir. Babat bir söyüş də söyür. Dərindən ah çəkirəm. Əlimi çiyninə

toxundurub, – səni çox yaxşı başa düşürəm, – deyirəm.

Sonra təskinlik verməyin mənasız olduğunu düşünüb dinmirəm. Mən

danışmaq istəmirəm, susmaqdan xoşum gəlir. Ayağa qalxıb balkona çıxıram, əsən

sərin mehi sinə dolusu ciyərimə çəkirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dərhal bildirim ki, şərait liderliyi təliminin banisi Amerika psixoloqu Fred Fidler hesab olunur, bu təlim dünyada praktik baxımdan kifayət qədər uğur qazanıb və bu səbəbdən, Fidler modeli üzərində nisbətən əhatəli dayanacağam.

Ötən əsrin 60-cı illərində üzərində çalışmağa başlanılan bu model liderin tabeçiliyində olan işçi qrupunun effektivliyini müəyyənləşdirə bilmək imkanı yaradır. Modeldə hər hansı liderlik stilinin müvafiqliyi və şəraitə uyğun nəzarət edilməsinin üç dəyişik situasiya vəziyyəti əsas götürülür.

Lider stilinin ölçülməsi və təyin edilməsi üçün Fidler səkkizballıq şkalalarda işləyib hazırladığı «ən az üstünlük verilən işçi» (ƏÜİ) xarakteristikasını təklif edir. Bu şkalaya uyğun olaraq liderlər arasından seçilmiş respondentlərə hər şkala mövqeyində cavaba görə müəyyən ballar verilir. Respondent uğur gətirən və heç bir vəclə uğur gətirməyəcək xüsusiyyətlərini vurğulayır, tabeçiliyindəki işçiylə münasibətlərini aydınlaşdırır, arzuladığı qipotetik şəxsiyyətin obrazını yaradır.

Şkalanın bütün mövqeləri üzrə ballar hesablanandan sonra liderin stili müəyyənləşdirilir.

Belə ki, öz ƏÜİ əmsalı çox pozitiv xarakterizə edilən və yüksək ballar qazanan lider-respondentlərin şəxsi münasibətlərə yönəli stilə malik olmaları bəlli olur, əksinə, öz ƏÜİ əmsalı çox neqativ xarakterizə edilən lider-respondentlərin isə iş prosesinə yönəli stilə malik olmaları bəlli olur. Müvafiq olaraq bu iki lider tipinə də Fidler «ƏÜİ əmsalı yüksək olan lider» və «ƏÜİ əmsalı aşağı olan lider» adlarını verir. Fidlerin qənaətinə görə, liderlik stili nisbətən daimi qalır və situasiyadan situasiyaya demək olar ki, dəyişilmir. Fidler bunu bu stillərdə individin şəxsi münasibətə motivasiyalaşması və işə motivasiyalaşmasından ibarət olan ən əsas motivasiya növlərinin olması ilə izah edir.

Modeldə şəraitin nəzarətedilən və əlverişli olması liderə şəraitə nəzarət etməklə ardıcıllarına təsir edə bilmək dərəcəsi kimi izah olunur. Bu dərəcə yuxarı və aşağı ola bilir ki, birinci halda liderin işlərin gedişinə təsir edə bilmək üstünlüyü nəzərə alınaraq onun qərarlarının proqnozlaşdırılan nəticələr verəcəyi gözlənilir, ikinci halda isə liderin qərarının arzuolunan nəticə verməyəcəyi də göz altına alınır.

Fidlerin dəyişkən şəraitlər modelində ƏÜİ əmsalı yüksək və ƏÜİ əmsalı aşağı olan lider stillərinin fəaliyyətindəki effektivlik yüksək, orta və aşağı həddə olan görülən işlərin həcmindən asılı olur ki, bunları da

a) kollektivdə münasibət;

b) işdə strukturlaşma;

c) vəzifəlilik hakimiyyəti kimi bəndlərdən ibarət şərait dəyişiklikləri şərtləndirir.

Model birmənalı olaraq ƏÜİ əmsalı yüksək olan liderin ƏÜİ əmsalı aşağı olan liderdən daha effektiv olmasını, daha yüksək nəticələr əldə etməsini təsdiqləyir. Modelin şərait kontiniumunda «işçilərlə münasibət, işdə strukturlaşma və liderin mövqeyi» şəraitləri əsasında formalaşan əlverişli şərait «yarışmasında» işin nəticəsinə meyilli olan ƏÜİ əmsalı aşağı liderin işçilərlə münasibətə meyilli olan ƏÜİ əmsalı yüksək liderə rəğmən məğlub duruma düşməsi izah olunur, rəqibinin olduqca əlverişli şərait yüksəkliyinə öz az əlverişli şərait aşağılığından baxması əks olunur.

Bu model xüsusən böyük korporasiyalarda rəhbərlərə effektiv liderliyin sirlərini öyrətməkdə köməklik edir.

Fidlerə görə, təlim-tədris və təcrübə vasitəsi ilə liderin hakimiyyətdən istifadəetmə və şəraitin bütün rifahlarından mənimsəmə qabiliyyətlərini yaxşılaşdırmaq mümkündür. Fidlerin metodu dönə-dönə xəbərdarlıq edir ki, mənəvi faktora söykənən, yəni tabeçilikdə olan insanlarla münasibətə söykənən konsepsiya lideri uğura aparan yol olduğu halda maddi faktora söykənən, yalnız işin keyfiyyətinə, məhsuldarlığa istinad olunan konsepsiya lideri tənəzzülə aparır.

Və oxucularıma onu da bildirim ki, Fidlerin şərait liderliyi modeli təkcə iqtisadiyyata şamil edilməklə məhdudlaşmır, xüsusən 3-cü minillikdə bu modelin siyasi çalarları da ayrı-ayrı dövlət liderlərinin tətbiqi sayəsində özünü büruzə verməkdədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Bahar Bərdəlinin “Çətənə kolu” novellasını təqdim edirik. 

Səhər-səhər işə yeni gəlmişdi ki, növbətçi polis rəisin onu gözlədiyini dedi. Zəfər Zəfərov dərhal ikinci mərtəbəyə - kabinetə qalxdı. Zəfəri görən rəis birbaşa mətləbə keçdi:

- Deyildiyinə görə, Köhnə Yurd kəndində Bəsti adlı bir qadın öz bağçasında çətənə kolu əkib, becərir. Kənd yerində, həyətdə narkotik əkmək hər adamın işi deyil... Xüsusilə də, qadın xeylağının... Yəqin ki, hansısa dəstəyə qoşulub, kimlərsə ona kömək edir. Nadimi də götür, gedin, araşdırın.

- Oldu! - Zəfərov qapıdan güllə kimi çıxdı.

...Köhnə Yurda çatmışdılar. Soraqlaşıb Bəsti arvadın evini də tapmışdılar. Rəngsiz, paslı darvaza yarıörtülü idi. Döymədən, geniş açıb həyətə girdilər. Bünövrəsi daş, yuxarısı kərpicdən hörülmüş, kürsülü, köhnə evin əkin yerinə, bağ yerinə bölünmüş böyük bağı-bağçası vardı. Yayın əvvəli olmasına baxmayaraq bostan da, ağaclar da saralmış yarpaqlarla dolu idi. "Su həyatdır!" - deyənlər heç də yanılmayıblar....

Yaşlı qadın əkin yerində bardaş qurub oturmuşdu. Sanki qiymətli bir əşyanın keşiyini çəkirdi.

- Salam, ay nənə! Nə iş görürsən? - Zəfərov qadının qarşısına keçdi.

Bəsti başını qaldırıb sakit-sakit polislərə baxdı... deyəsən, ağlamışdı... gözləri qan çanağı idi.

- Xeyirdimi, qadanızı alım?

- Deyirəm, nə əkmisən belə?

- Heç nə, bala. Su olmayan yerdə nə əkmək olar ki... Əslində hər şey əkmişəm... Badımcan, kartof, lobya, xiyar... hərəsinin üstündə bir-iki məhsulu da var... Amma tağları su dərdindən quruyub tökülür... Heyif mənim zəhmətimdən... Hər il belədi... Yağış olsa, yenə bir az məhsulumuz olur... olmasa, bax, beləcə yanıb kül olur...

- Bəs bunlar nədir, ay nənə? - Zəfərov çətənə kollarını göstərdi. - Bir, iki, üç... on dənə çətənə koludu. Bunları necə sulayırsan bəs, yamyaşıldı...

- Hə, bala, onu vedrəynən su daşıyıb sulayıram. Bax, bu vedrəynən... Təzə sulamışam... eləcə yorulub oturmuşam... - qadının səsindən sonsuz ağrı, acı, hüzn, kədər süzülüb axırdı... Polislər bir-birinə baxdılar. Nənənin deyəsən, bu bitkinin narkotikə aid olduğundan xəbəri yoxdu. Bəlkə də narkotikin özünün nə olduğunu bilmirdi. Yoxsa, belə sakitcə danışmazdı. Elə bil, adi badımcandan, kartof bitkisindən danışırdı. Zəfərov bir az sakit, amma kəskin, bir az da qorxulu səslə danışmağa başladı:

- Nənə, bu bitkini əkmək qanunla qadağandır!

- Niyə, bala? - Qadın onun səsinin tonundan bir az üşəndi də.

- Ona görə ki, bu bitki narkotikdir, narkomaniyanın yayılmasına səbəb olur. Gəncləri zəhərləyir, özündən asılı vəziyyətə salır, xəstə edir...

- Oğlum, neçə yaşın var? - Qadının sualı polisi çaşdırdı.

- Otuz... amma nə dəxli var, ay nənə?

- Mənim də altımış beş. İki dəfə səndən böyüyəm... sən anadan olanda mən tibb işçisi işləyirdim...

- Olsun, nənə. Rəis mənə tapşırıb ki, bu kolları məhv eləyim.... sizə də xəbərdarlıq edim... əks halda, həbs olunarsız: beş ildən on ilə kimi... -  Nadimə baxdı. Bir anda Nadim kolları kökündən qopardıb otluğa atdı... və onlar sürətlə darvazadan çıxdılar...

Maşına minəndə Zəfərov: -Yaxşı qurtardıq, ha.... - çiynindən ağır yük götürülmüş kimi dilləndi. - Mən elə bildim arvad hay-həşir salacaq... səsi də çıxmadı.

- İmkan oldumu, səsini çıxartsın? Bəlkə də şoka düşüb indi! - Nadim bərkdən güldü...

Qadın doğrudan da, bir anlıq şoka düşdü. Gözünü, ümidini bu kollara dikmişdi. Pulunun bir hissəsini də almışdı... Nəvələrinin pal-paltarına, məktəb ləvazimatlarına xərcləmişdi... İndi bu kollar məhv olsa, o da məhv olacaqdı... Bu boyda bağ-bağça kor olub gedirdi... Nə meyvəsi, nə bostanı qaldı... Halbuki bu bağın mer-meyvəsi ilə böyümüşdülər... Atası da, babası da burda çətənə, küncüt... kətan... daha nələr əkməyiblər... Sovet dönəmində çörək bişirənlər çətənə toxumunun üstündə dava salardılar... İndi on kol üçün ona on il iş oxuyurdular???... Noldu? Bu dünyanın nizam-tərəzisi niyə pozuldu? Nə dəyişdi? Dünyanı, insanları nə dəyişdirdi belə? - Qadın qalxıb kökündən çıxarılmış çətənə kollarını yenidən əkmək üçün bağın başqa tərəfində yer hazırladı. Səliqə ilə əkib suvardı. Üzərinə bir-iki budaq atdı ki, diqqəti cəlb eləməsin. Qayıdıb yenə oturdu. Nə edəcəyini bilmirdi. O, yaşamaq üçün, dəryanın ortasında boğulmamaq üçün saman çöpündən yapışmamışdı ki? Bununla hara qədər gedəcəkdi? Onun nənəsi də, anası da xalq təbabətiynən məşğul olmuşdular. Çətənə toxumundan, reyhandan, yarpızdan, nanədən, gicitikandan, baldırğandan, həmənköməncindən, daha nələrdən məlhəm, dərman hazırlayırdılar.... Ölü içsəydi, dirilərdi... Bu kolları da bir oğlan gətirmişdi... Atası ağır xəstə olan bir oğul: - Onun ağrılarını azalt, bir az ömrünü uzat, yata bilmir... heç morfi də kömək eləmir... - demişdi və ehtiyacın içində boğulduğu vaxtda ona pul da vermişdi... İndi o bütün qüvvəsilə çalışıb o məlhəmi hazırlamalı, ən azından, borcundan çıxmalı idi... Əlbəttə, aman-imkan versələr... - Bəsti arvad yerindən qalxdı, bağa, çətənə kollarına tərəf bir də baxdı. Elə ağlamaq, hönkürmək, bağırmaq-çığırmaq istəyirdi ki... Niyə bu duruma düşdü? Niyə dünyası qaraldı? Niyə ailəsi dağıldı?.. Pis-yaxşı, iki oğul böyütmüşdü, axı. Ərini, böyük oğlunu Qarabağ hadisələrində itirdi... Qalan bir oğlunu tez evləndirdi ki, evdəki boşluğu doldursun, gedənlərin əvəzi gəlsin dünyaya... olmadı... Oğlu iş dərdindən Rusiyaya getdi, qayıtmadı. Gəlin də iki uşağı onun üstünə atıb Türkiyəyə ərə getdi... İndi bu yaşında yenidən, təkbaşına iki oğul böyüdürdü... Onları bu gedişlə, bu çətinliklərlə boya-başa çatdıra biləcəkdimi?

Hadisədən bir neçə həftə keçmişdi. Zəfərə rəisin onu çağırdığını dedilər. Kabinetə qalxdı. Kişi onu təəccüblə süzdü:

- Zəfər Zəfərov! Sənə bu adı kim qoyub?

- Cənab rəis, babamın adı olub. Hansısa bayramda doğulub... Necə bəyəm?

- Basdırdığınız ölü yaman tez dirilib?

- Anlamadım, rəis?

- O Bəsti arvadın çəltik kolları bar verməyə başlayıb...

- Ola bilməz! Biz onu kökündən qoparıb atdıq!

- Yenidən o köklə əkmək olmazdı?!

- Nə danışırsız? Ola bilər?

- Olub ki, indi də bar verir də... Bu qadın bizimlə "çiling-ağac" oynayır, ya "Gizlən-paç", ya "Qaçdı-qovdu"?

- Bilmirəm ki... İndi nə məsləhət görürsüz? Nə edək?

- Polislərdən bir neçə nəfər götür, gedin, kolları yandırıb məhv eləyin, özünü də həbs eləyin. Qərarı məhkəmə verər!

- Rəis, onun himayəsində iki məktəbli oğlan uşağı var... Valideynləri yoxdu.

- Uşaq evlərindən birinə təhvil verərik. Gedə bilərsən!

...Zəfərov dəstəsilə Bəsti arvadın həyətinə girəndə sürprizlə qarşılaşdı. Qadın bir əlində yanan zopa-məşəl, digərində benzin dolu qab eyvanda-pilləkanın başında dayanmışdı. Əlləri əsirdi. Heç özündə-sözündə deyildi. Hər dəqiqə yanğın ola bilərdi.

- Gəlmisiz? Bilirdim gələcəksiz... Amma... yaxına gəlməyin! Evi də, uşaqları da, özümü də onsuz da yandıracağam! Sizin də canınız qurtarsın, bizim də... Bizimçün yaşamağın yolları bağlanıb, demək... Olsun, bala... Uzaqdan baxın, bir ailənin necə məhv olduğunu gözünüzlə görün...

Səs-küyə qonşular, yoldan keçənlər həyətə doluşmağa başlamışdı. Çəpərdən aşan kim, ağaca dırmaşan kim... Qonşu Fatma gələndə Bəsti artıq aynabəndə, pilləkənlərə benzin səpirdi. Tez nəvəsini harayladı, - Əliii, qaç Camal müəllimi tap gətir! Denən maşınla gəlsin, tələssin!

Zəfərov işlərin "şuluq" olduğunu görüb Nadimə baxdı: - Yaxına getmirik. Nəsə olsa, bizim üstümüzdə qalacaq. Sən Fövqəladəyə zəng elə, yanğınsöndürənlər gəlsin. Qarayev, Təcili yardıma zəng elə, Ambulans göndərsinlər! Sarıyev, rəisə zəng elə, əlavə qüvvə göndərsin, kənd caamatı ilə qarşıdurma ola bilər.

Az sonra kəndin girişi, çıxışı bağlandı. Yeni gələn polis qüvvələri yolboyu kəndi mühasirəyə aldı. Təcili yardım maşını vahiməli səsiylə darvazanın çölündə özünə yer eləyib dayandı. Daha sonra yanğınsöndürənlərin susuz maşınları fövqəladə səsləriylə özlərinə mövqe seçdilər. Əgər su tapsalar, darvazanın üstündən həyətə fışqırda bilərdilər. Zəfərov son tapşırığını verdi: - Müdaxilə etmirsiz. Yalnız diqqətlə izləyirsiz. Üstünə getməyək, bir az gözləyək, görək, nə olar...

Nisbi sakitlik yaranmışdı. Kənd camaatı nə edəcəyini bilmirdi. Polislərin olduğu yerdə nə edə bilərdilər ki... Əslində kənddə qadınlardan, uşaqlardan və qocalardan başqa kimsə yox idi. Cavanlar, orta yaşlı kişilər iş üçün dünyaya səpələnmişdilər... Bəstinin oğlu kimi...

Qadının əlindəki qabda benzin qurtarmışdı. Evi, ətrafını, demək olar ki, benzinlə suvarmışdı. Sol əlindəki yanan zopa-məşəli indi yerə atmaq kifayət idi ki, bir anda hər şey-içi özü qarışıq od tutub yansın. Başını qaldırıb tamaşaya yığışan adamlara baxdı, hədəqəsindən çıxmış gözlər.... Əlləri havada nəsə deyənlər... Bağlı qapı arxasında, evin pəncərəsindən əl-qol ata-ata ağlayan nəvələri... Səsləri eşitmirdi... sanki səssiz filmə baxırdı... "Yanmağına hər şey dərhal alışacaqdı..." - qadın şüuraltı düşünürdü. - "Amma onlar ölməyə bilərdilər... ömürlük şikəst olardılar..." Məşəl qadının əlinə yapışmışdı elə bil. Yerə ata bilmirdi... Əlləri elə sıxılmış, elə qurumuşdu ki, sözünə baxmırdı... Ayaq üstə dayanmağa da taqəti qalmamışdı... yıxılmamaq üçün divara söykəndi...

Təqaüddə olan Camal müəllim - kəndin keçmiş sovet sədri, məktəb direktoru darvazaya çatmamış maşından düşdü. Köhnə kişilərə xas zəhmlə qışqırdı:

- Dağılın, burdan! Çıxın, həyətdən!!! - Səsi darvazaya dəyib əks-səda verdi.

Əvvəlcə uşaqlar, sonra qadınlar qaça-qaça həyətdən çıxdılar. Özünü ayaqüstə qurumuş Bəstiyə yetirdi. Yumşaq səslə, - a Bəsti, bu nədi? İndiyə kimi sənin səsin çıxmayıb bu kənddə, sən neyləyirsən? - Qadının sıxılmış əlindən məşəli güclə çəkib aldı və həyətin ortasına atdı. - Sən bu tifil nəvələrini niyə qan-bağır edirsən? - Qadın yerə çökdü. Gözlərindən yaş sel kimi axmağa başladı... Camal kişinin səsini-sözünü eşitmirdi... Amma özünü görürdü... elə bil ölüm ayağında atası özünü yetirmişdi... demək, onu xilas edəcəkdi...

- A Fatma, a Telli, - qonşu qadınları səslədi, - gəlin buraları yığışdırın, nefti təmizləyin. Bəstini də evə aparın, sakitləşdirin. Bir yaxşı da çay hazırlayın, gəlirəm. A Mustafa, - bu dəfə üzünü yəqin ki, səs-küyə gələn kəndin dükançısına tutdu, - nə ərzağın varsa, hərəsindən 3-5 kilo çək, gətir bura, indi qayıdıram. - Cərgə ilə düzülmüş polistlərə yaxınlaşdı, - komandiriniz kimdi? - Zəfərov irəli çıxdı. - Polisləri tez burdan çıxardın!

- Rəisin əmridir, ağsaqqal, mən bacarmaram.

- Rəisini telefonla yığ, ver mənə.

- Cənab rəis, kəndin ağsaqqalı sizinlə danışmaq istəyir. Yaxşı... Buyurun, Camal müəllim.

Kişi telefonu alıb sakit, amma hökmlü səslə dedi:

- Rəis, yanlışlıq, anlaşılmazlıq olub. Xahiş edirik, polisləri kənddən çıxardın!

- Ağsaqqal, o qadın həbs olunmalıdır! Nəvələri də uşaq evinə göndərilməlidir!

- Dedim ki, yanlışlıq olub! Məsələni böyütməyin! Şişirtməyin!

- Araşdırmışıq...

- Yaxşı araşdırmamısınız, rəis! Bizim kənddən indiyə qədər namərd, nakəs, mərdimazar, qatil, narkoman çıxmayıb!.. Bundan sonra da çıxmaz, inşallah! Ətrafına yaxşı bax. Gör, səni bu vəziyyətə salanlar kimlərdi? Məqsədləri nədir? Əvvəla, o qadın təhsilli tibb işçisidir, çətənə kolundan məlhəm-dərman hazırlayır, narkotik yox! İkincisi, yaşlı qadın həbs olunsa, ya orda şəraitə dözməyib öləcək, ya da düşdüyü bu duruma dözməyib intihar edəcək... Üçüncüsü, o uşaqlar böyüyüb uşaq evindən çıxandan sonra mütləq bu kəndə qayıdacaq. Yeganə ümid yeri olan dağılmış evlərini görəndə, nənələrinin həbsdə öldüyünü eşidəndə səbəbkarların məhv edilməsi üçün çalışmayacaqlarına kimsə zəmanət verə bilməz!.... Demək, bu kənd üçün biz uşaq evində iki real düşmən - qatil böyüdəcəyik! Üç-beş çətənə koluna görə buna dəyərmi? O sərt qanun əsl narkomana, qatilə tətbiq edilər, nəvələrini saxlamaq üçün dişiylə, dırnağıyla yer qazan nənəyə yox! İndi, ya polisləri geri çağırırsız, ya da Bakıda olan lazım adamlara zəng edirəm, məlumat verirəm, məsələni prezidentə çatdırırlar! Sonrasını özünüz düşünün...

Yaxşı... - rəis hikkə ilə razılaşdı... Camal müəllim telefonu qaytarıb nəvəsini səslədi: - Həsən, uşaqları da götür, darvazanı çöldən bağlayın, həyətə kimsəni buraxmayın. Özünüz də buralarda olun... - Hələ də hadisələri qeyri-ixtiyari izləyən polislərə tərəf çönüb əlavə elədi: - Bu yanğınsöndürənləri, Təcili yardımı kim çağırıbsa, yola salsın. Polislərin komandiri, bələdiyyənin sədri, İcra nümayəndəsi, bizə gedirik, söhbətimizi orda sakitlikdə davam etdirəcəyik. - Özü maşınına minib qabağa düşdü. 

Camal müəllimin həyətinə girəndə hər kəs dərindən nəfəs aldı. İkimərtəbəli, aynabəndli, üstü kirəmitli, göz oxşayan ağ ev idi. Al-yaşıl həyət gül-çiçəyə bürünmüşdü. Əsl kənd həyəti idi. Bağdan əsən xəfif meh gül-çiçəyin cənnət qoxusunu da gətirirdi. Kölgəlikdə - üzüm çardağının altında qoyulmuş stolun ətrafında cəm oldular. Camal kişi xanımını səslədi:

- Ay Zəriş, bizə dədə-baba çayı hazırla. Mixəkli, zəncəfilli, kəkotulu....

- Çay hazırdı, ay Camal, bildim ki, qonağın olacaq... indi gətirirəm...

- Gətir, evimin dirəyi! Halaldı... Havanın qoxusundan, fövqəladə vəziyyətdən, üzümü görmədən məni başa düşənim!

Şanı balla çay ortaya gələndə Camal müəllim yenə tərifə keçdi:

- Bu çayı içənlər ən azından on yaş cavanlaşar! Ürəyindən kin-nifrət gedər, əvəzində məhəbbət dolar... Ömrü uzanar!

Doğrudan da, isti havada, gərgin, çətin, ağır, qorxulu vəziyyətdən, boğazı da, dili-dodağı da qurumuş haldan çıxıb, birdən-birə cənnət kimi bir yerdə şanı balla çay içmək dünyaya təzədən gəlmək demək idi... Deyir, yaxşı işdən gül iyi gələr, pis işdən fəlakət qoxusu!

- Ay Zəriş, balı bol elə ki, dilimiz bu gün daha çox şirin olsun!

Nəhayət, Camal kişi söhbətə polislə başladı:

- Siz elə bir günah eləmisiz ki, bunun ağrısı heç vaxt keçməyəcək. Qadın bəlkə də bağışlayacaq... amma uşaqlar... Onlar elə böyük travma alıblar ki... çətin ki, unutsunlar. İndi günahınızı necə yuya bilərsiz? Mən deyim, sən yadında saxla və rəisinə də çatdır. Bəstinin bir oğlu on-on beş ildir Rusiyaya işləməyə gedib. Elə o vaxtdan da səsi-sorağı kəsilib. Günü sabahdan rəisiniz Rusiya və Ukraynada onu axtarışa versin. Birinci növbədə, həbsxanalarda, xəstəxanalarda, qəbirsanlıqlarda axtarsın. Çünki qafası salamat olsaydı, çoxdan evinə qayıtmışdı... Demək, nəsə olub. Ya həyatda yoxdu, ya da həbsxanada, nə bilim, xəstəxana küncündədi... Kim bilir?..

- Yaxşı... Çatdıraram və sizi də hər addımdan xəbərdar edərəm.

- Gözləyəcəm... 

*

...Bəsti arvadın həyətində qələbəlik idi. Qonum-qonşular gözaydınlığına gəlmişdilər. Danışırdılar ki, sən demə, oğlu sağ imiş. Həbsə düşübmüş, sənədlərini itiribmiş... Rusiyanın küçələrində dolaşırmış... Bizim Azərbaycan polisi onu axtarıb tapıb. Xızır İlyas kimi dadına çatıb. İndi sənədlərini hazırlayırlar... Ayın axırına kimi gələcək...

...Bəstinin sevinci yerə-göyə sığmırdı... Evdə ustalar işləyirdi. Aynabənd, darvaza rənglənməli idi. Ustalara Camal kişi özü göstəriş verirdi...

...Bu payız günlərində Bəstinin bağçası yazı xatırladırdı. Barlı-bəhərli yaşıl ağaclar üzə gülürdü. Həyətdə əkilən güllər tabaq-tabaq açılmış, göz oxşayır, könül açırdı. Günəş də erkən oyanmışdı. Göy üzündə elə gülümsəyirdi ki... hər kəsin üz-gözünə bu təbəssümdən pay düşmüşdü!

...Qonşu Fatma hamının eşidəcəyi səslə dua edirdi: - Yaradan heç bir eli-obanı, kəndi-kəsəyi, ailəni başsız, böyüksüz, ağsaqqalsız qoymasın! Allah Camal qardaşa da uzun ömür versin, bu kənddən əskik eləməsin! Amin!!!

- Deyirəm, ay Fatma, vallah, Camal kişi kimi ağsaqqaldan hər kəndə, obaya lazımdı. Yoxsa, vəzifəlilər vəzifəsindən qorxub kəndin, xalqın dərdini yuxarılara çatdıra bilmir ki... - Telli də ürəyindən keçənləri dilə gətirdi. - Amma bu gün çox gözəl gündü! Günəş də, elə bil, həmişəkindən çoox parlaqdı, işıqlıdı, istidi, doğmadı!!!

...Məktəbdən qayıdan nəvələr nənəni qucaqlamışdılar: - Atamız doğrudan gəlir, hə, nənə?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İndi kim özünü ağıllı göstərmək istəyirsə kreativ, nonsens, subyektiv, konseptual qəlibli sözləri yanaşı düzür. Eynən bu sayaq sözlərdən biri də praqmatizmdir. 

Bir neçə gündür ki, DƏRSLƏR rubrikasında praqmatizm barədə danışırıq. 

Con Dyuinin də praqmatizmində təcrübə anlayışı çıxış nöqtəsini təşkil edir. Dyui onu bir tərəfdən insanın təbiətə rəngarəng münasibətlərini əhatə edən naturalist perspektivdə, digər tərəfdən isə sosial təcrübə kimi mənəvi-siyasi aspektdə nəzərdən keçirir. Dyuiyə görə, fəlsəfə qədim filosofların düşündükləri kimi aləmin gözəlliyindən heyrətə gəlmədən yox, gərgin ictimai həyatın stresslərindən meydana gəlir. Buna görə də onun fikirlərinə görə, fəlsəfənin əsas məqsədi sosial təcrübəni məhz təhlil edib təlmilləşdirməkdir. Con Dyui təcrübəni çox geniş şəkildə anlayaraq onu insanın təbiətə münasibətlərini, bəzən hətta təbiətin özünü də daxil etməklə insan həyatının fəallığı ilə eyniləşdirir. Onun fikirlərinə görə, təcrübə hadisələr və simalar aləmi, təcrübədə qavranılan aləm, habelə insanın fəaliyyəti və taleyi, magiya və mistika, bir sözlə, yaşanılan hər şeydir. Təcrübənin bu cür anlanması onun hansı metafizik əsaslarını axtarmaq zərurətini istisna edir. Müasir filosoflar da Dyuinin xidmətlərini elə məhz fundamentalizmin əsaslarını sarsıtmasında görürlər. Başqa sözlə, əvvəlki fəlsəfə bütün, o cümlədən mənəvi hadisələrin hansısa davamlı əsaslarının olmasını düşünürdü. Əksər müasir filosofların fikirlərinə görə, belə əsaslar, və ya "ilkin başlanğıclar" mövcud deyildirlər. Dyuinin özü materializmlə idealizmin bir-birinə əksini Qədim Yunanıstanda əməyin fiziki əməklə əqli əməyə bölgüsündən çıxarır. Dyui hesab edir ki, bu gün materializmlə idealizmi qarşı-qarşıya qoymağa əsas yoxdur. Təcrübəyə uyğun və qeyri-uyğun "mahiyyətlərə" bölgü tanış deyil, yəni təcrübədə fasiləsiz prinsipi təsir göstərməkdədir. Hər bir bölgü nisbi əhəmiyyətə malikdir, buna görə bu və ya digər ideyaların "materializm" və ya "idealizm" halında dondurulmasını doğru hesab etmək olmaz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.07.2024)