“Çərşənbə axşamı qiraəti” rubrikasında növbəti görüşdə xoş gördük.  “Yalanın 17 anı” sənədli fentezisi böyük rezonans doğurduğundan müəllifin - yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvinin seçimində portalımız romanın ən maraqlı hissələrini dərc etməkdədir. Müsbət haldır ki, tarixi faktlarla ermənilərin iç üzünü açan bu romandan seçmələri oxucular sosial mediada paylaşmaqdadırlar. Qoy hamı oxusun və agah olsun.

 

                

 

15-Cİ PROSES.

MONTE MELKONYAN

 

Divanın növbəti iş günü sakit başladı, çünki ittiham olunan Monte Melkonyanın dünəndən portretinin üzü açılmışdı, dünəndən bu şəxs müttəhim kürsüsündə əyləşmişdi. Dünən o, bütün proses boyu yanında əyləşən akademik Abel Aqanbekyanın davranışına göz qoyurdu, şəxsən tanıdığı bu akademik onun da millətçi kimi yetişməsində müəyyən rol oynamışdı. Akademikin Parisdəki çağırışı isə həqiqətən də onu və dostlarını Qarabağın Azərbaycandan qoparılması uğrunda mübarizəyə sürükləmişdi. Sonda akademik Divan qarşısında nəvəsini itirdiyini də söyləyib aciz durumda dayananda, hətta göz yaşları tökəndə Melkonyan dağ bildiyi şəxsin necə təpələşməsindən hürkmüşdü, insanın düzgün sanıb keçdiyi bir yolun sonda ona peşmançılıq gətirməsinə canlı şahidlik etməsi onu öz həyat yolu barəsində də düşünməsinə vadar etmişdi.

Baş Hakimin xahişindən sonra diktor xanımlar səhnəyə çıxıb növbəti müttəhim barədə bilgiləri oxumağa başladılar.

Birinci xanım aramla danışdı:

-Monte Melkonyan 1957-ci il noyabrın 25-də ABŞ-ın Kaliforniya ştatında anadan olmuşdur. Berkli universitetini arxeologiya ixtisası üzrə bitirmişdir. Amma bütün şüurlu həyatını təhsilə yox, döyüşlərə, müharibələrə həsr etmişdir. Belə ki, ASALA terror təşkilatına üzv olan, sonralar da təşkilatın aparıcı üzvlərindən birinə çevrilən bu şəxsin ilk döyüş təcrübəsi uzaq 1978-ci ilə təsadüf edir. Həmin il o, Livanda gedən vətəndaş müharibəsində Livan ermənilərinin dəstəklədikləri sağ xristian qüvvələrin tərəfində döyüşmüşdür. Livan təcrübəsinin ardınca ASALA-nın bir nömrəli düşmən adlandırdığı Türkiyəyə qarşı mücadilə Monte Melkonyanın döyüşçü tərcümeyi-halında əsas yeri tutmuşdur. O, Türkiyədə bu dəfə kürd separatçılarının tərəfində mövqe tutmuş, Türkiyə ordusuna qarşı PKK terror təşkilatının həyata keçirdiyi əməliyyatlarda iştrak etmişdir. Livanda xeyli qan töküb müəyyən sayda adam öldürən bu şəxs Türkiyə ordusuna da itki yaşatmışdır, bu açıq döyüşlərdən sonra isə ASALA-nın əsas silahı olan terror əməliyyatlarına keçid etmişdir. 1981-ci ilin 24 sentyabrında Melkonyan Parisdəki Türkiyə səfirliyinə hücum təşkil etmişdir. Bu dövləti cinayət izsiz qalmamışdır, həmin ilin noyabrında onu izləyərək Fransa polisi nəhayət həbs etməyə müvəffəq olmuşdur. Həbsi zamanı üstündən saxta sənədlər aşkar olunmuşdur. Melkonyanın həbsinə cavab olaraq ASALA bir neçə terror hadisəsi törətmiş və sonda Fransa hökuməti Melkonyanı Livana deportasiya etməli olmuşdur. Lakin bir müddət sonra o, saxta sənədlərlə yenə də Fransaya qayıtmışdır. Bu müddət ərzində o fələstinli azadlıq döyüşçüsü Əbu Nidal ilə sıx əlaqə saxlamışdır. Bu dəfə isə yəhudiləri özünə hədəf seçmişdir.

İkinci – publikanın sevimlisi xanım isə emosional çıxış etdi:

-1983-cü ildə Melkonyan Parisdəki Orli hava limanında insanlığa sığışmayan bir terror aktı həyata keçirməyə müvəffəq olmuşdur. Türk hava yolları şirkətinin kassaları qarşısında o, partlayış təşkil etmişdir. Nəticədə 8 nəfər həlak olmuş, 55 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almışdır. 1985-ci ildə Melkonyan yenidən Fransa polisi tərəfindən  həbs olunmuş və terror aktının təşkilində günahkar bilinərərk 6 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir. Lakin ASALA liderlərinin, erməni lobbisinin əməli fəaliyyəti öz bəhrəsini vermiş, Melkonyanın cəzaçəkmə müddəti müəmmalı şəkildə azaldılmışdır.  Və o, 1989-cu ildə azadlığa buraxılaraq Fransadan Yəmənə deportasiya edilmişdir. Ancaq orada çox qalmayıb saxta sənədlərlə yenidən Avropaya gələrək bir muddət orada yaşamışdır. SSRİ prezidenti Mixail Qorbaçovun başladığı perestroyka siyasəti, ölkəni anarxiya və xaosun bürüməsi, milli zəmində münaqişələrin peyda olması, akademik Aqanbekyanın “miatsum” çağırışları, Ermənistanın Dağlıq Qarabağ iddiası ilə Azərbaycana elan edilməmiş müharibəyə başlaması ona gətirib çıxarmışdır ki, Melkonyan SSRİ ərazisinə keçmiş, öz cinayət və vəhşət siyasətini indi də bu əraziyə yönəltmişdir.

Söz yenidən birinci xanıma adladı:

-1990-cı ildə Melkonyan Ermənistana gəlmiş və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisinə getmişdir. Azərbaycanın Xocavənd rayonunun işğalı zamanı Ermənistanın ön cəbhə dəstələrinin birinin komandiri olmuşdur. Xocavənd rayonunun işğalı zamanı Melkonyan və dəstəsi misligörünməz vəhşətlər həyata keçirmişlər. Təkzibedilməz faktlar var: Melkonyan şəxsən özü insanların qətlə yetirilməsində, onlara işgəncə verilməsində iştirak edib. Ardınca isə Melkonyan Xocalı qətliamının əsas fiqurlarından biri olub.

Divan Hakimi mikrofonunu işə salıb söylədi:

-Bu yerdə mütləq Azərbaycanın işğal edilmiş Xocavənd rayonu barədə ekspertlərin rəyini dinləməyimiz yerinə düşər. Buyursunlar ekspertlər.

Yaşlı ekspert eynəyini düzəldib mətni oxumağa başladı:

-1992-ci il oktyabr ayının 2-də Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin 1458 km² sahəsi, 10 min nəfərdən çox azərbaycanlı əhalisi, 1 şəhər, 2 qəsəbə və 81 kənddən ibarət olan qədim Xocavənd rayonunu işğal etdilər. Hazırda Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Xocavənd rayonunun yalnız Nərgiztəpə adlanan hissəsi (114 min m²) Azərbaycanın nəzarətindədir və rayonunun 13 minə yaxın əhalisi Azərbaycanın əsasən Beyləqan rayonu, eləcə də müxtəlif bölgələrində məcburi köçkün kimi məskunlaşıblar. 1988-ci ilin fevralından başlayan Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü zamanı Xocavənd rayonu 145 şəhid (onların 13 nəfəri qadın, 13 nəfəri uşaqdır) verib. 43 uşaq valideynlərindən birini, 68 qadın həyat yoldaşını itirib. Müxtəlif dövrlərdə girov götürülmüş 110 nəfər dinc sakinlərdən 49 nəfəri əsir və girovluqda olarkən erməni terroru və vəhşiliyinin qurbanı olmub, bir ailədən olan 3 uşaq hər iki valideynini itirib. İşğaldan əvvəl Xocavənd rayonunun azərbaycanlılar yaşayan 10 kəndində 1723 yaşayış evi Mento Melkonyanın başçılığı altında  yandırılaraq əmlakları talan edilib, 47 sənaye, 144 kənd təsərrüfatı obyekti dağıdılıb. Bu vandallar tərəfindən 17 təhsil müəssisəsi, 4 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 32 səhiyyə məssisəsi, 59 mədəniyyət obyekti, 10 tarixi abidə, eləcə də rayonun infrastrukturuna aid olan 12 rabitə qovşağı, 341 km avtomobil yolları, 32 körpü, 42 su anbarı və 316 km su kəməri xətti dağıdılıb, talan edilib və yararsız hala salınıb.

Divan Hakimi yenidən söz sahibi oldu:

-Mən cənab ekspertlərdən xahiş edərdim ki, Monte Melkonyanın və dəstəsinin fərman verdikləri və icra etdikləri vəhşiliklərlə, insan qətlləri ilə yanaşı onların tarixin izlərinə vurduqları ziyan, tarixi abidələrin məhvi ilə bağlı dağıdıcı fəaliyyətlərinə də toxunulsun. Bizim Divan ədalət divanıdır, insanlarla yanaşı, tarixin, mədəniyyətin də məhvinə fərman verənlərə hökm kəsir. Hörmətli Divan tamaşaçıları, bu yerdə mən ürək ağrısı ilə bildirmək istəyirəm ki, Monte Melkonyanın ən böyük cinayətlərindən biri də dünya mədəniyyəti irsi siyahısına salınan, bir milyon yaşı olan Azıx mağarasına vurduğu ziyandır. Buyursunlar, ekspertlər bu xüsusda danışsınlar.

Yaşlı ekspert estafeti gənc ekspertə ötürdü. O, təmkinlə mətni oxumağa başladı:

-Xocavənd ərazisində 72 adda dünya və respublika əhəmiyyətli tarixi-memarlıq və mədəniyyət abidələri vardır. Bunlar Azərbaycan xalqının tarixinin, mədəniyyətinin nümunəsi olan abidələrdir. Daha önəmlisi isə, onların arasında bəşər tarixinə şahidlik edən çox qiymətli xəzinələr də var. Bunların sırasında Salakətin kəndinin yaxınlığında, Quruçay vadisində 1,5 milyon il yaşı olan Azıx mağarasını birinci olaraq göstərməliyik, həmçinin qədim tarixə malik Tağlar mağarası, Tuğ kəndi ərazisində yerləşən V-VIII əsrlərə aid “Ritiş” qalası, Ərgünəş dağının yamacında sıldırım qayalar üzərində yerləşən “Ərgünəş” qalası, Düdükçü kəndi ətrafında XIII əsrə aid “Rzaqulu Bəy” türbəsi, Xocavənd kəndi yaxınlığında “Aşıqlı Qoşa” günbəzi, Böyük Tağlar kəndində 1241-ci ilə aid Alban məbədi, Tuğ kəndindəki “Qırmızı” məbəd adlı X əsrə aid tarixi memarlıq və incəsənət abidələrini göstərmək olar. Bu abidələr müəyyən zərər çəkərək işğalçıların əlinə keçmişdir. Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində rayonun tam olaraq  dağıntıya məruz qalmış mədəni və dini abidələri də vardır, bunlardan Tuğ kəndinin 5 kilometrliyindəki V əsrə aid Alban kilsəsini, I-V əsrlərə aid Alban qəbiristanlıqlarını, Salakətin kəndi ərazisindəki Dəmirov və Dağdağan ocaqlarını, Xocavənd kəndi ərazisində yerləşən Cicim ocağını, Qaradağlı kəndinin ərazisində qeydə alınan, III-VI əsrlərə aid olan Alban qəbiristanlıqlarını, Əmirallar kəndi yaxınlığındakı Bəhrəmli pirini, Muğanlı kəndində yerləşən Seyid Rza günbəzini, Qaradağlı kəndi ərazisindəki Yel pirini və digər qiymətli tarixi abidələri göstərmək olar.

Baş Hakim çıxışçılara minnətdarlığını bildirib söylədi ki, bugünkü proses əvvəlkilərdən bir qədər fərqlidir, biz burda musiqi və filmə də yer verməyi planlaşdırmışıq.

O dedi:

-Mən səhnəyə fransız bəstəkarı Pyer Tilloyu dəvət edirəm. O, “Xocalı 613” musiqi pyesinin müəllifidir. Əsər Azərbaycanın Xocalı şəhərində erməni silahlı birləşmələri tərəfindən dinc əhaliyə qarşı törədilmiş soyqırımı qurbanlarının xatırəsinə həsr olunmuşdur. Pyesin premyerası 21 fevral 2013-cü ildə Parisin Müqəddıs Roş kilsəsində keçirilmişdir. Konsertdə 350 senator, Fransa Milli Assambleyası üzvləri və musiqi həvəskarları iştirak etmişlər. Konsert proqramı dirijor və bəstəkar Loran Petijerarın rəhbərliyi, Londonun "Orion" orkestrinin iştirakı ilə baş tutmuşdur. Əsərdə balaban partiyasını musiqiçi Şirzad Fətəliyev, skripka partiyasını isə Nyu-Yorkun Culyard məktəbinin ilk azərbaycanlı məzunu, AAC-nin mədəniyyət məsələləri üzrə məsləhətçisi Səbinə Rakçeyeva ifa etmişdir. Pyer Tilloyon “Xocalı 613” musiqi pyesinin Böyük Britaniya premyerası isə 26 fevral 2013-cü ildə Londonda, Parlament binası yanında yerləşən Müqəddəs Con Smit meydanında, Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə təşkil olunmuş konsert çərçivəsində keçirilmişdir. 500-dən çox lord, parlament üzvləri, diplomatlar və musiqi həvəskarlarının iştirak etdiyi konsertdə əsər drijor və bəstəkar Loran Petijerarın rəhbərliyi, Londonun "Orion" orkestrinin iştirakı ilə ifa edilmişdir.

Bəstəkar Pyer Tilloy alqış sədaları altında səhnəyə çıxdı, skripka, balaban, zərb alətləri və simli alətlər orkestri də səhnədə yer aldı.

Pyer Tilloy söylədi:

-Xocalı qırğını Azərbaycan xalqının yaddaşında ən həssas və kədərli hadisələrdən biri kimi qalmışdır, bu hadisə bütöv bir xalqın hələ də əziyyət çəkdiyi uzun sürən Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqəlidir. Adətən "yaddaş" adlandırılan bir mexanizm mövcuddur ki, o, vulqar pafosdan uzaq formada insanlığı unutmadan qorunur və onun ləyaqətinin keşiyində durur. "Yaddaş" həmişə, siyasi və inqlabi kontekst çərçivəsindən çıxaraq insanlara onların qəlbinin dərinliklərinə toxunacaq əsas dövrlər, çətin anlar və dramları xatırladan musiqiçilər və digər sənətkarlar üçün yaradıcılıq bayrağı olmuşdur. Marş və konflikt ritmləri fonunda "Laçın" və "Sarı gəlin" xalq mahnılarının musiqisindən istifadə olunaraq ərsəyə gəlmiş bu musiqini dinləyin, sülh arzulayaraq, qan tökən cəlladlara nifrət edərək dinləyin!

Tamaşaşılar alovlu nitqi alqışlaya-alqışlaya ecazkar musiqinin təsirinə düşdülər. Bu müsiqi o dəhşətli qarlı günü, əli avtomatlı acımasız saqqallı qatılləri və güllələrə qurban gedən qadınları, qocaları uşaqları göz önünə düzdü.

Ardınca daha bir neçə saat ərzində “26.02.92” və “Düşmən laylası” qısametrajlı filmləri nümayiş olundu. Sonra səhnəyə litvalı rejissor Andreas Brokas dəvət edildi. Xocalı faciəsindən bəhs edən, 2015-ci ildə çəkilmiş “Sonsuz dəhliz” filmini bu litvalı rejissor çəkmişdir. Xocalı qırğınından söz açan bu sənədli film Azərbaycanın Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə “Xocalıya ədalət!” təbliğat kampaniyası çərçivəsində hazırlanmışdır. Film litvalı jurnalist Riçard Lapaitisin Xocalıya səyahəti kimi təqdim olunur. 23 il əvvəl hərbi müxbir olan R.Lapaitis Dağlıq Qarabağ münaqişəsini və qanlı soyqırımı aktını işıqlandırıb. O, Xocalıda kütləvi qətliamdan sağ çıxmış insanlarla görüşüb. Ermənilərin atəşi altındakı “sonsuz dəhliz”də özünə nicat yolu axtararkən yaxınlarını itirənlərin ürəkdağlayan hekayətlərini dinləyib. Filmin müəllifi bu soyqırımının təşkilatçıları və icraçıları – erməni hərbi komandirləri ilə də söhbət edib. Onlar qəddar hücum strategiyalarından danışaraq, mülahizələrini bölüşüblər. Filmin süjeti real hadisələr, bu cəhənnəm əzabını yaşamış, kütləvi qırğını öz gözü ilə görmüş insanların xatirələri əsasında qurulub. Onların bir çoxları erməni terrorçuları və başkəsənləri tərəfindən öldürülüb, bəziləri isə Ermənistan rəhbərliyinin yaratdığı əsir düşərgələrinin qeyri-insani şəraitinə baxmayaraq salamat qalıblar. Filmin primyerası 2014-cü il iyulun 1-də Londonda Britaniya Film və Televiziya İncəsənəti Akademiyasında (BAFTA) keçirilmişdir. “Sonsuz dəhliz” sənədli filminin prodüserləri Aleksandras Brokas (Litva) və nüfuzlu “Grammy Award” mükafatçısı Cerald Rafşundur (ABŞ). Film britaniyalı aktyor, BAFTA mükafatçısı Ceremi Ayronz tərəfindən səsləndirilib. İngilis dilində çəkilmiş filmin subtitrləri Çin, türk, fransız, italyan və alman dillərinə tərcümə olunub.

“Sonsuz dəhliz” filmindən sonra Xocalı soyqırımından bəhs edən, ABŞ-da Xocalı soyqırımı mövzusunda çəkilmiş ilk sənədli ekran əsəri olan  “Zülmətdən qaçarkən” sənədli filmi nümayiş olundu. ABŞ Los-Anceles istehsalı olan və burada fəaliyyət göstərən yəhudi kinematoqrafçıları tərəfindən çəkilmiş bu sənədli film Xocalı soyqırımının canlı şahidlərinin müsahibələri və onların tükürpədici ifadələri vasitəsilə 1992-ci ilin fevralında Azərbaycanın Xocalı şəhərində Ermənistan silahlı qüvvələrinin azərbaycanlı dinc əhaliyə qarşı törətdiyi vəhşilikləri diqqətə çatdırdı. Filmdə həmçinin ABŞ-ın ştat qanunvericilərinin və tanınmış din xadimlərinin bu soyqırımı pisləyən açıqlamalarına, tədqiqatçı alim və jurnalist rəylərinə, eləcə də erməni hüquq müdafiəçisi Vahan Martirosyanın Xocalı faciəsinə görə Ermənistan rəhbərliyini sərt şəkildə tənqid edən fikirlərinə yer verilməsi Divan tamaşaçılarında böyük maraq oyatdı..

Elan edilmiş fasilədən sonra Xocalı soyqırımı hadisələrindən bəhs edən daha iki sənədli film --“Müharibə uşaqları” və “Biz qayıdacağıq”  nümayiş olundu. “Müharibə uşaqları” filmində faciə zamanı valideynlərini itirmiş yeddi uşağın taleyindən ağrılı notlarla bəhs edilirdi. “Biz qayıdacağıq” adlı ikinci filmdə isə Milli Qəhrəman Hikmət Nəzərlinin keçdiyi döyüş yolu barədə söhbət açılırdı.

Ardınca tammetrajlı film – “Haray” filmi nümayiş olundu. Azərbaycanfilmin istehsalı olan bu filmdə Xocalıda insanlığa qarşı törədilmiş tükürpədici qətliam öz əksini tapmışdır. Ermənilərin azərbaycanlı əsirlərə verdikləri işgəncələrə şahid olan iki yeniyetmənin baş qəhrəman kimi təqdim edildiyi filmin sonunda bacı və qardaşın intiharı ekran əsərinin finalını çox təsirli etmişdir. Xüsusən aktyor Ceyhun Mirzəyevin ifası tamaşaçıları məftun etdi.

 Ardınca göstərilən digər filmi - “Qırmızı qar”ı da həyəcansız seyr etmək mümkün deyildı.

Diktorlar elan etdilər ki, Xocalı mövzusunda kifayət qədər film çəkilmişdir. Onlardan bu faciə haqqında dünya xalqlarına real məlumatlar vermək üçün istifadə olunur. Bu filmlər Xocalı dəhşətlərini dünyaya çatdıran ən əhəmiyyətli təbliğat vasitəsidir. Və prosesin mədəniyyət tədbirləri hissəsinin sonunda azərbaycanlı yazıçı Varis Yolçiyevin Xocalıda erməni işğalçıları ilə mübarizədə qəhrəmanlıq göstərərək şəhid olmuş Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Əlif Hacıyevdən bəhs edən“Qırmızı Ləçəklər” romanından fraqmentlər oxundu:

“Əlif atasını tapmışdı. Ona qarda irəliləməyə kömək etmək istəyirdi, amma atası razılıq vermirdi, deyirdi, qadınlara kömək et, məndən narahat olma.

Çay qurşaqdan yuxarı idi. Bu şaxtada suyu paltarlı keçmək – donub ölmək riskini göz altına almaq demək idi.

Bununla belə, heç kəs həya edib soyunmadı.”

Romanın təsirli epizodları izləyiciləri axıradək gərginlik içində saxladı.

Hava artıq qaralmışdı, Divanın Baş Hakimi üzünü müttəhim kürsüsündə vurnuxan Monte Melkonyana tutdu:

-Monte Melkonyan, şahid ifadələri və ekspert rəyləri ilə sizin cinayətininz tam olaraq sübut edilmişdir. Bu nümayiş olunan filmlər, dinlənilən musiqilər, yazılmış kitablar isə sizin cinayətininzi gələcək əsrlərə daşıyacaqlar. 1993-cü ilin 12 iyununda Azərbaycanın Mərzili ərazisində gedən döyüşlər zamanı siz azərbaycanlılar tərəfindən açılan güllə ilə qətlə yetirilmiş, Axirət dünyasının sakini olmusunuz. Bununla da Əsas dünyada tərətdiyiniz misilsiz cinayətlər cəzasız qalmışdır. Divan sizə Qeybedilmə cəzası kəsir. Belə ki, bu qədər cinayətin iştirakçısı olmuş şəxsin bizim bu Axirət dünyamızda da yaşaması yolverilməzdir. Divan qanunlarına görə ittiham olunan və cinayətləri tam sübut olunan şəxsə son söz demək ixtiyarı verilir. Buyurun, son sözünüzü söyləyin.

Monte Melkonyan sel kimi axan tərini sildi, icazə alıb hərbi buşlatını çıxararaq özünü bir qədər yelpiklədi, sonra ağır-ağır danışmağa başladı:

-Möhtərəm cənab Hakim, möhtərəm Divan iştirakçıları, şahidlər, zərərçəkənlər  və tamaşaçılar, tarix boyu ermənilər yaşayan hər bir ərazidə analar öz balalarına müxtəlif laylalar oxuyublar. Sasunda analar “ruri-ruri”, Vanda “ayrur-ayrur”, Muşda “urur-urur”, Aknda “oror-oror”, bir başqasında “na-na”, digər birində “ey-ey” oxuyublar, dialektlər müxtəlif, mətnlər müxtəlif olub. Mən, qeyd edildiyi kimi, Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Kaliforniyada dünyaya göz açmışam. Anam məni hər gecə yatırdanda, eləcə də istirahət günlərində günortalar dayə yanına aparmayıb özü yatırdanda, iki-üç yaşımın bu xatırələrini əsla unutmaram, mənə çox qədim tarixi olan bir laylay, oxşama oxuyardı. Çar-ana bunu əfsanəyə görə oğlu Günəşə oxuyarmış. Bunu guya, heç kəs eşidə bilməzmiş. İlk dəfə ölməkdə olan oğlunu xilas etmək istəyən bir ana hər halda eşidir. O, dəmir cam götürüb dirilik suyu axtarışına çıxıbmış, Günəşin hüdudlarına yetişəndə ana dirilik suyunu tapır, həmin dəm Çar-ananın Günəşə söylədiyi sehirli laylasını da eşidir. Gəlib dirilik suyunu içirdərək və hər gecə bu laylanı oxuyaraq ana öz övladını xilas edir. Mənim anam tam 6 yaşıma kimi bu laylanı mənə oxuyurdu, 6 yaşımda – onda ki, artıq məktəbə getmək yaşım idi, püxtələşmişdim, mənə həmin o əsrarəngiz laylanın mənşəyi ilə bağlı bir tarixçə danışdı. Bu tarixçəyə görə, həmin bu laylay öz əzəlini Qərbi Ermənistandan – Akndan götürüb. Etnoqraf Ovsep Canikyan onu qələmə alaraq, lentə köçürərək bugünümüzə qədər gətirib çıxarıb. Akna yol dərin bir dağ sıldırımından keçərmiş. Sonra da yolçunun qarşısında inanılmaz gözəlliyə malik bir təbiət lövhəsi açılarmış. Bibliya çayı sayılan Fəratın sahilində yerləşirdi Akn. Təbii daş pillələrlə çay sahilindən ora qalxırdın. Aknda Areq adlı rayon varmış. İlk dəfə laylay məhz orada oxunubmuş. Anam bu yerə çatanda kövrəldi, göz yaşlarını gizləyə bilməyərək hıçqırdı, dedi, bizim əcdadlara malik həmin torpaqlar indi bizdə deyil, türklərin işğalı altındadır. Bizdə yalnız vətənimizin rəmzi olan Akn laylası, bir də nisgil və kədər qalıb. Anam bunları dedı, ardınca da pıçıldadı ki, türk bizim düşmənimizdir. İllər öncə eynən bu cür sözləri anamın anası da anama söyləyibmiş. Harda ermənilər yaşayırsa, orada layladan sonra analar eyni tərzdə uşaqlarının qulağına pıçıldayırlar ki, türk sənin düşmənindir.  Mən də bütün ermənilər kimi bu ruhda tərbiyə almışam, bu ruhda böyümüşəm. Bütün şüurlu həyatımı türklərlə mübarizəyə həsr etmişəm. Əgər dünyanın ən humanist haqq-ədalət müəyyənləşdiricisi olan Axirətin Divanı mənə cəza çəkirsə, mən nəkarəyəm, demək, günahkaram, bağışlana bilmərəm. Amma hər halda bir şey xahiş edəcəyəm. Necə ki, məni bu yola “milli maraqlar” adlı yazlmamış, şifahi ümumerməni kodeksi sürüklədi, məndən əvvəl də milyonlar bu yola sürüklənmişdi, məndən sonra da milyonlar bu yola sürüklənəcəklər. Xahiş edirəm, Axirət divanı Əsas dünyaya xəbər göndərsin, bu kodeks qadağan olunsun. Barı, bundan sonra mənim xalqım yalançı ideologiyanın, mif və əsatirlərin qurbanı olmasın. Mən dünən milli məsələdə ustad sandığım akademik Aqanbekyanın peşman olub burada necə ağladığına şahid oldum. Demək, bu yol düzgün yol deyilmiş. Tökdüyüm qanlara, kəsdiyim başlara görə Tanrı qarşısında üzr istəyirəm. Əvf olunmayacağımı bilsəm belə üzr istəyirəm.

Sürəkli alqışlar altında iki üzübağlı şəxs gəlib Monte Melkonyanı səhnənin arxasına apardı.

Bəzən şərəfsiz ömür sürmüş insana hansısa milli maraqlar naminə şərəfli ömür yarlıkı yapışdırır, onu milli qəhrəman səviyyəsinədək ucaldırlar. Amma tarix yalanı, saxtakarlığı əsla sevməz, gec-tez mütləq hər şey öz yerini alır. Şərəfsizlər tarixin zibilliklərinə gömülür, ruhları  üfunət qoxusuna bürünmüş halda əzab çəkməli olur.

Divan bağlandı, Məhkəmənin daha bir günü arxada qaldı. İnsanlar yerlərindən əsla tərpənmək istəməsələr belə, yenə də durub gecələmək üçün evlərinə yollandılar. Sabah ertədən isə yenidən burada olacaqlar. Sabah ittiham olunan şəxs bugünkü kimi döyüşçü və terrorçu deyil, o yazardır, qələm əhlidir. Amma türkün düşmən olması ideologiyasının ən qatı tərəfdarıdır, qələmiylə qətllərə fərman vermiş birisidir. Döyüşçü qatildən fərqli olaraq ziyalı qatil həmişə daha çox maraq doğurur. Çünki ziyalılığın missiyası nədir? İnsanlığa bilik, elm, maarifçilik bəxş etsin, yaxşı əxlaq, gözəl davranış əxs eləsin. Ziyalı insanlığı qan tökməyə, baş kəsməyə çağırırsa, ultra millətçiliklə zəhərlənmiş kəlmələri ilə qanlar tökürsə, bu artıq öz yayından çıxmış oxun gözlənilən yox, tam gözlənilməz traektoriya cızması deməkdir.

Ona görə də, sabah Divanı qurulacaq şəxsin peşəsi anons ediləndə onu tanımayan Axirət əhli çox səbirsizləndi ki, sabah tez açılsın, bu şəxsin kimliyini bilsinlər, onun sifət cizgilərinə baxıb, nitqini dinləyib bu qədər qəddarlığının, vəhşiliyinin kökünü öyrənsinlər. Özü də, maraqlı olan o idi ki, bu şəxs Əsas dünyanın sakini idi, cinayəti sübut olunarsa, Divandan dərhal sonra qeybedilmə cəzası ilə bu şəxs hər iki dünyada yaşamaqdan məhrum oluna bilərdi.

 

 

 

DAVAMI VAR

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02.2023)

“Ədəbiyyat  və incəsənət” portalı yazıçı-dramaturq Əyyub Qiyasın tanınmış teatr və kino xadimlərinin həyatlarından qələmə aldığı maraqlı anları təqdim edir. Növbəti təqdim edilən Rasim Balayevdir.

 

RASİM BALAYEV

(1948)

***

Səksəninci illərin sonları idi. İncəsənət institutunun tələbələrindən biri diplom işi kimi mənimlə ədəbi kütləvi tədbir hazırlamışdı. Zal tələbələrlə dolu idi. Mənimlə bərabər onlar da çıxış edir, bədii qiraət nümunələri söyləyirdilər. Şifahi şəkildə, həm də kağızda yazıb suallar verirdilər. Kağızların birində “xahiş edirəm, dünən yazdığın şeiri oxu” yazılmışdı. Ayağa qalxıb dedim:

– Mən şeir yazmıram, istəsəm də bacarmaram, bilirəm ki, bu kağız səhvən mənə gəlib çıxıb, yəqin, bunu zalda oturan gənc şairlərdən kiməsə ünvanlayıblar. Mən də bunu yazan xanımın adından xahiş edirəm, o şair kimdirsə, qalxıb yazdığı şeiri oxusun.

Zal bir-birinə dəydi. Tələblər çevrilib arxa sıralarda oturan bir oğlana baxdılar. Elə bu vaxt tələbə qızlardan biri qalxıb qaçaraq zalı tərk etmək istədi.

– Xahiş edirəm, dayan! – onu saxladım. – O şair kimdirsə, mütləq sənin də, mənim də xahişimi yerinə yetirəcək, qalxıb sənin istədiyin şeiri oxuyacaq.

Nəhayət, “əsərin” qəhrəmanı ayağa qalxıb səhnəyə çıxdı. Qısa bir sevgi şeiri oxudu. Zal onu alqışlayaraq başqa şeir oxumağını istədi. Beləcə, cavan şairə üç-dörd şeir oxutdular. Gözəl sevgi şeirləri idi. Arabir gözucu bayaq zalı tərk etmək istəyən qıza baxırdım, nə qədər aşiq olduğu gözlərindən bəlli idi…

 

(21.02.2023)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə Dərgidə kitabdır, şair Faiq Hüseynbəylinin şeirləridir.

 

 

 

DƏRGİDƏ KİTAB

 

Faiq HÜSEYNBƏYLİ

 

 

***

 

Ürəyim bir eşqin piri, məbədi,

Açıqdır pəncərəm, odam adama.

Kimsə anlamaz ki dilimdən mənim,

Doğmayam Allaha, yadam adama.

 

Başımın üstündə şeirdəndi dam,

Mən adda piyada, atlı min adam...

Var bircə istəyim, var bircə duam,

Dəyməsin qoy ağrım-qadam adama.

 

Dünyaya səs salıb füsünkarlığı,

Bu geniş dünyanın nədir darlığı?

Hər dəfə gördükdə ali varlığı

Gülərüz, sevincək, şadam adama.

 

Bu yolun sonunda əyləyimmi mən,

Solan çiçəkləri iyləyimmi mən?

Dayanıb yanıltmac söyləyimmi mən,

Bu ağac adama, badam adama?

 

Hər kəsin deyəsi sözü var, əlbət,

Söz ilahi eşqdi, söz adi şəhvət...

Yağışa çevrilə sevgi-məhəbbət,

Gözündən, könlündən dama adama.

 

Nəğməyə çevrilir sətir əllərin,

Buludlar içində itir əllərin.

İslanmış bəxtinə çətir əllərin –

Üstünə leysanlar, amma a dama...

 

Bu ruh bu bədənə gəlmədi, ey dost,

Ruh getdi, nə yaxşı, ölmədim, ey dost,

Mən gölə çevrilə bilmədim, ey dost,

Sən qal yağa-yağa, qal dama-dama.

 

Arzular yağışdı, adam islanır –

Arzular ilğımdı – yanında sanır...

Uzaqda bir damın işığı yanır,

Saxlayıb sabahı o dam adama.

 

Getmə, qaragözlüm, getmə dərinə,

Bu ömrü kim sürər sənin yerinə?

Kədərim əkizdi hər kədərinə,

Bu qədər oxşamaz adam adama.

 

 

***

 

Çox gördüm bu dünyada səbir edən dərvişləri,

Daşdan aşdı işləri.

Yetim qaldı arsuzu murada “varmışların”,

Unutma olmuşları!!!

Dirildir hərdən səni içindəki ölüm də,

Sərtdi davranışları.

Gəl götür bu günəşin yarısını əlimdən,

Ərit bütün qışları.

Sən əvvələ qayıtdın, mən sonu izləyirəm,

Qoy yerinə daşları.

Məktub yazdım, göylərə aparsın... gözləyirəm

qumruları, quşları...

Qürur əyilir, sınır, yeni düzən qurulur,

Sil daha yaddaşları...

Edam kürsülərində həqiqətlər vurulur –

Kətil üstə başları...

 

 

***

 

Hamının üzündə bir iztirab var,

Hamı qanadlanır umud üstünə.

Deyirəm, dünyanı tərs çevirəsən,

Adamlar yıxıla bulud üstünə.

Qovuşa arzular ənginliklərə,

Yerdə yer tapmayan süzə göyləri.

Min ildi yazırdıq yerin dərdini,

Gətirə bilmirdik sözə göyləri.

Deyirəm, dünyanı tərs çevirəsən,

Quşlarla balıqlar verə baş-başa.

Buludlar saxlaya dağların yükün,

Çaşdıra Allahı bu tərs tamaşa.

O da əsəbiləşə, coşa, kükrəyə,

Əfv edə, çəkməyə sözü dərinə.

Deyə, kim tərsinə çevirib rəsmi? –

Fırladıb yenidən asa yerinə.

 

 

***

 

Ürəyimi söz kimi,

Əllərində bük saxla.

Ürəyimdə eşq yükü –

Bir az da sən yük yaxla.

 

Günəşindir bu baca,

Ömür sirli bulmaca...

Balacanı balaca,

Böyüyü böyük saxla.

 

Bu şad daşı, şən daşı,

Mənə yetişən daşı,

Başıma düşən daşı

Ətəyinə tök, saxla.

 

Çıxıb dünya qəmindən,

Üzün gülsün sənin də.

Saçlarımın dənindən

Torpağına ək, saxla.

 

Qərar ver hər gününə,

Axşam-səhər gününə –

Sözü məşhər gününə

Tənha saxla, tək saxla.

 

Keçdi neçə el məndən,

Ömür məndən, il məndən.

Ətək səndən, əl məndən,

Əlimə ətək saxla.

 

Demirəm, yan Faiqə,

Bu ruh, bu can Faiqə.

Bir az inan Faiqə,

Bir azca da şəkk saxla.

 

 

***

 

Sən gedəndə qırx idi,

Əlli olsa, bir də dön.

Lal eşqin danışmağa

Dili olsa, bir də dön.

 

Dinlə, gəlir Sur səsi,

Ayrılığın nəğməsi...

Eşqin yönü, qibləsi,

Bəlli olsa, bir də dön.

 

Zaman gələr və hər gün

Vüsala yetər Yer, Gün.

Yoxlar çevrilib bir gün

Bəli olsa, bir də dön.

 

Sən ömrümün son fəsli,

Həm oxşarı, həm əsli...

Vurulmağın hasili,

Həlli olsa, bir də dön.

 

Saçım qar kimi dən-dən,

Qarışır fikrim hərdən...

Faiq sənin dərdindən

Dəli olsa, bir də dön.

 

 

***

 

Mən könül vermişəm həqiqətlərə,

Bir eşqin içindən keçib gəlmişəm.

Xızırtək varmışam ölümsüzlüyə,

Dirilik şərbətin içib gəlmişəm.

 

Allah verən ömrü eylədim yarı,

Axtardım insanda insanlıqları.

Geridə qoymuşam qaranlıqları,

Simurq qanadında uçub gəlmişəm.

 

Bir az kövrəlmişəm, bir az dolmuşam,

Sözə vurulmuşam, ilham almışam.

Bir zaman un idim, qoğal olmuşam,

Atadan-anadan qaçıb gəlmişəm.

 

Söz özü bakirə qız imiş, demə,

Sadəcə, bəxtini uduzmuş, demə.

Dünyanın bir üzü boz imiş, demə,

Mən ağı qaradan seçib gəlmişəm.

 

Ortaq et acına, ağrına məni,

Haqqına, düzünə, doğruna məni...

Qucaqla, həyat, bas bağrına məni,

Sənə qollarımı açıb gəlmişəm.

 

 

***

 

Mən həyat vermişəm bir dəli eşqə,

Nəfəsi ah edib, qafil, ölmüşəm.

Ahəstə-ahəstə dirildib sözü,

Açıb qollarımı kifil ölmüşəm.

 

Özümə sirrimi əyan etmişəm,

Həsrətdən, hicrandan həyan etmişəm.

Eşqi Yer üzünə bəyan etmişəm,

Olub məhəbbətə kəfil, ölmüşəm.

 

Sərdim ayağına bu söz ömrümü,

Ağızsız ömrümü, dilsiz ömrümü.

Xərcləyib yolunda payız ömrümü,

Mən kasıb ölmüşəm, səfil ölmüşəm.

 

Ömrü qısa oldu, çox uzatmadım,

Sənə olan eşqi eşqə qatmadım.

Mən sənin dərdindən xəstə yatmadım,

Mən sənin dərdindən qəfil ölmüşəm.

 

 

***

 

Salam olsun şadlığına,

Gözündən güldüyün günə.

Salam olsun Yer üzünə,

Göydən töküldüyün günə.

 

Gəlsin dünyanı xəlq edən,

Rizası yarpaq titrədən.

Salam olsun, ey ruh, bədən,

Özünü bildiyin günə.

 

Tən əmanət, can sadağa...

Göl olmusan yağa-yağa.

Toxum kimi bu torpağa,

Şükür, əkildiyin günə.

 

Sən adda ölkə saldılar,

Dünyanı şəkə saldılar...

Mələklər kölgə saldılar

Gəlib dincəldiyin günə.

 

Səssiz, sözsüz ağ çağından,

Qopdun – qopar gül tağından...

Həmd olsun bağlar bağından,

Qopub incəldiyin günə.

 

Sözdü – güldən yüngül kimi,

Üzün niqabı tül kimi...

Ömrümü səpdim gül kimi

Dünyaya gəldiyin günə.

 

 

***

 

Yoldu da, çəkib aparır,

Aparır bir aha tərəf.

Dünəndən bu günə tərəf,

Bu gündən sabaha tərəf.

 

Nurda əriyir kölgələr,

Qeybə çəkilir bəlkələr...

Hərdən əyilir döngələr

Savabdan günaha tərəf.

 

Sağ əl sol ələ əyilir,

Yollar var, yola əyilir.

Kimisi qula əyilir,

Kimisi padşaha tərəf.

 

Yoldu, candan cana doğru,

Yeriyir insana doğru...

Bir addım şeytana doğru,

Bir addım Allaha tərəf…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.02. 2023)