Qoşqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

İndi yazacağım fikir çox qəribə görünsə də, bu, həqiqətən də məndə belədir. Zibilləri zibil qabına atanda çox böyük mənəvi rahatlıq hissi keçirirəm. Sanki üzərimdən ağır bir yük qalxır və dünyanın ən çətin işini görmüşəm.

 

Bayramla əlaqədar ətrafda çox gözəl tədbirlər və konsertlər təşkil edilmişdi. Gəzərkən qarşıdan bir ailənin gəldiyini gördüm. Balaca uşağın əlində yediyi şirniyyatın kağızı qalmışdı və o, elə indicə hazırlaşırdı ki, onu yerə atsın. Bunu görən ana cəld dilləndi:

– Atma yerə! Qabaqda yəqin ki, zibil qabı olacaq, atarsan ora. Həm sən onu yerə atsan, cahildən nə fərqin olacaq?!

Söz kəsərli söz idi. Doğrusu, valideynin belə bir reaksiya verməsi çox sevindirici hal idi. Ətraf mühitə qarşı bu cür emosional yanaşma yüksək təqdirə layiqdir. Düşünsək ki, belə xırda məsələlərə görə narahat olmağa dəyməz, hərçənd ki, “dama-dama göl olar” məsəli də yaddan çıxmamalıdır.

Hər kəs öz ictimai məsuliyyətini dərk etsə, bu cür hallar artıq problem olmaz. Ancaq təəssüf ki, hər kəs eyni səviyyədə düşünmür və biz tez-tez rast gəlirik ki, maşınla gedənlər pəncərədən çölə zibil atır, istifadə olunmuş siqaret kötükləri yerləri “bəzəyir”, parklarda isə tum qabıqları səpələnir. Xarici ölkələrdə küçə divarlarında gözəl rəsm mədəniyyəti formalaşdığı halda, bizdə zibil atanlara qarşı hiddətlənmiş ifadələr divarlara yazılır.

Yadımdadır, tələbəlik illərində beynəlxalq səviyyəli bir tədbir təşkil edilmişdi. Tədbirə dəvət olunan beynəlxalq nümayəndələr və xarici qonaqlar şəhərlə bağlı fikirlərini bildirərkən, şəhəri bəyənmələri ilə yanaşı, xüsusilə onun təmizliyini vurğulayırdılar.

Son zamanlar isə vəziyyət pisliyə doğru dəyişməkdədir, ətraf mühitin mühafizəsi məqsədilə müxtəlif inzibati cəzalar tətbiq edilsə də, yenə də ağac diblərində siqaret kötükləri, tum qabıqları və digər tullantılar gözə dəyir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

 

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Dünyanın ən qədim və zəngin mətbəxlərindən biri olan Azərbaycan mətbəxi maddi mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi mətbəx mədəniyyəti tarixini, onun fəlsəfəsi, süfrə psixologiyası, adət-ənənələri, mətbəxin fiziologiyası, gigiyenası, avadanlığı, etikası, estetikası və s. cəhətləri, eləcə də təcrübi amilləri özündə birləşdirir.

 

Azərbaycan mətbəxinə güclü təsir göstərən amillərdən biri ocaqdır :

1. Kürədə, əsasən, müxtəlif çörəklər, unlu qənnadı məmulatı, həm də gil qablarda piti, bozbaş bişirilir. 

2. Manqal, başqa ocaqlardan fərqli olaraq, əsasən şişlik (kabab) bişirmək üçündür.

3. Quruluşuna görə böyük kürəyə bənzəyən və hazırda çox az istifadə olunan külfədə külfə çörəyi, kömbə və s. bişirilirdi.

4. Yeraltı və yerüstü təndirlərin "döymə", "badlı" və "kərpic" növləri var. Təndirdə müxtəlif lavaşlar, təndir çörəyi, bəyimçörəyi, müxtəlif xörəklər, qənnadı məmulatı hazırlanır. 

5. Qapalı ocaq növü olan buxarıda daha çox duru xörəklər bişirilərdi. Buxarının divarlarındakı qarmaqlardan qazan asılardı. Azərbaycan dilində indi də "yemək bişirmək" mənasında işlənən "qazan asmaq" ifadəsi buradandır.

Buxarının közündə kartof, qarğıdalı, bəzən nazik ət tikələri də bişirərdilər.

6. Ocaq növlərindən biri də sacdır. Sacda sacüstü, saciçi, sacaltı, sacarası xörəklər hazırlanır. Gil və daş saclarda, əsasən, yuxa, bozdamac çörəkləri, qutab, qat-qat, laylı xəmirdən hazırlanmış fəsəli, qatlama və s. bişirilirdi. Sacı çevirib içərisinə çınqıl, çaydaşı yığaraq üzərində nazik səngək çörəyi (sac səngəki) də bişirirdilər. Sacın içərisində saciçi cız-bız, saciçi ciyər, saciçi toyuq, saciçi kartof və s. hazırlanırdı.

Sacaltı xörəklər daha çox közün içərisində bişirilir, üstü sacla örtülür.

7. İki sacın arasında bişən xörəklərə isə sacarası deyilir. Bu halda sacın biri tava, digəri isə qapaq rolu oynayır.

Şərti olaraq samovarı da ocaqlara aid etmək olar. Bu, maye qaynatmağa, dəmləmə hazırlamağa imkan verirdi. Şəki rayonunda tapılmış gildən olan ən qədim samovar tipli qabın 4 min ilə yaxın yaşı var. Belə qablarda əvvəllər müxtəlif içkilər hazırlanırdı.

 

Din və inanclar da Azərbaycan mətbəxinə təsir göstərmişdir. Məsələn: donuz ətinin haram sayılması, şərabın yasaq edilməsi və s. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

 

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

 

Rejissor Rasim Ocaqovun 1975-ci ildə ekranlaşdırdığı “Tütək səsi”  filmi barədə danışmaq istəyirəm. 1976-cı ildə premyerası baş tutan “Tütək səsi”  filmi Xalq yazıçısı  İsa Hüseynovun  “Saz”  və  “Tütək səsi” əsərləri əsasında ekranlaşdırılıb.

 

İkinci dünya müharibəsi başlayan gündən hamı bir nəfər kimi vətənin dar günündə cəbhəyə yola düşdü. Bunların arasında kəndin kolxoz sədri olan Muxtar da var idi. Muxtarı bütün kənd əhalisi sevib sayırdı. Muxtarın yerinə sədrliyə təyin olunan Cəbrayıl kişi əhali arasında o qədər də sevilmirdi. Cəbrayıl kişi ta cavan vaxtlarından Muxtarın həyat yoldaşı olan Sayalını sevirdi. Muxtarın qara kağızının  gəlməsi Sayalı ilə birlikdə olması üçün Cəbrayıla bir növ yol açdı. Onsuz da kənd əhalisinin xoş qarşılamadığı Cəbrayılın Sayalı ilə evlənməsi işin dadını əməlli-başlı qaçırtdı. Artıq Cəbrayıl kənd əhalisinin gözündə düşməndən fərqsiz idi.

Həm də Muxtarla Cəbrayıl yaxın dost idilər.

Bütün kənd əhalisi Cəbrayılın kənddən getməsi üçün var gücü ilə çalışırdı. Hər şeydən ziyadə Sayalının oğlu Cümrü bu evliliyi birmənalı qarşılamadı. Hətta evliliyə etiraz olaraq evi tərk edərək fermada yaşamağa başladı. Anası Cümrünü evə geri gətirmək üçün çox çalışdı. Lakin Cümrü inadından dönmədi. Bu inad ucbatından əkin-biçin işlərində də ciddi axsamalar yaşandı. Cəbrayıl əlacsızlıqdan müəyyən işləri təkbaşına görürdü. Nəhayət, kənd əhalisi inadından əl çəkib şumlama işlərində kömək etdilər və taxıl müvəffəqiyyətlə yığılıb cəbhəyə göndərildi.

Hər şey yolunda getsə belə Cümrünün anasına qarşı olan kini bitmək bilmirdi. Qara kağız gəlməsinə rəğmən, atasının nə ölüsü, nə də dirisi gəlib çıxmışdı. Sonda Cümrü yaxalandığı xəstəlikdən dolayı vəfat elədi. Filmin sonunda kəndin poçtalyonu Milli kəndə əsgər gəldiyini xəbər verdi. Kim bilir, bəlkə də bu, hamının öldü bildiyi Muxtar idi. 

Həyat da belədi, heç nədən əmin və arxayın olmadan yanlış addımlar atmayın ki, ağır nəticələrlə rastlaşmayasınız.

Qeyd edim ki, film dram janrında çəkilmişdir. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan “Türklərin tarixi”ndəyik. Bu dəfə Qazan xan barədə danışılacaq.

 

Tarixin kölgəsində qalan, lakin türk dünyasında mühüm rol oynamış hökmdarlardan biri Qazan xandır. O, Qızıl Orda dövlətinin xanı olmuş və idarəçiliyi dövründə böyük islahatlara imza atmışdır. Adı tez-tez Çingiz xanın nəslindən olan digər hökmdarların kölgəsində qalsa da, onun fəaliyyəti Orta Asiya və Şərqi Avropanın siyasi tarixinə təsir etmişdir.

 

Qazan xan kim idi?

Qazan xan 1310-1317-ci illərdə Qızıl Orda dövlətinin hakimi olub. O, Çingiz xanın nəslindən gələn Toxta xanın yerinə taxta çıxmış və Qızıl Ordanın qüdrətini artırmaq üçün ciddi islahatlar aparmışdır.

 

Dövlət idarəçiliyi və islahatları

Qazan xan türk-müsəlman ənənələrini gücləndirən hökmdarlardan biri idi. Onun dövründə:

• İslam dini rəsmi dövlət dini elan edildi.

• Türk dilinin dövlət dili kimi mövqeyi gücləndirildi.

• Daxili ticarət və kənd təsərrüfatı inkişaf etdirildi.

• Bürokratiya və ordu sistemində yeniliklər edildi.

O, xüsusilə türk-müsəlman kimliyini gücləndirmək üçün addımlar atdı və bununla da, Qızıl Ordada islamlaşma prosesini sürətləndirdi.

 

Siyasi uğurları

Qazan xan Rusiya knyazlıqları üzərində nəzarəti gücləndirdi və Moskva knyazlığı da daxil olmaqla, bir çox slavyan dövlətlərini özünə tabe saxladı. Onun hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda dövlətinin iqtisadi və hərbi gücü zirvəyə çatdı.

 

Ölümü və mirası

1317-ci ildə Qazan xan bəzi daxili siyasi çəkişmələr nəticəsində öldürüldü və yerinə Özbək xan keçdi. Onun islahatları Qızıl Orda dövlətinin gələcək gücünü formalaşdırdı və bu dövlətin uzun müddət yaşamasına kömək etdi.

 

Niyə az tanınır?

Qazan xan Çingiz xanın nəslindən gələn digər böyük hökmdarların, xüsusilə Özbək xan və Batu xanın kölgəsində qaldığı üçün tarixi mənbələrdə adətən ikinci planda qeyd edilir. Bununla belə, onun islahatları və idarəçilik üslubu Qızıl Ordanın siyasi quruluşunu gücləndirmiş və türklərin Avrasiya tarixindəki rolunu artırmışdır.

 Qazan xanı türk tarixində dövlət idarəçiliyi və islahatları ilə mühüm rol oynamış, lakin adını çox az hallarda eşitdiyimiz hökmdarlardan biri hesab etmək olar.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Sadə, təvazökar, şən və mehriban adamdır. İnsanlarla ünsiyyət qurmağı, isti münasibət yaratmağı bacarır. Maraqlı həmsöhbətdir, onunla hansı mövzuda istəsən dərdləşmək olar. Qeyrətli kişidir, təəssübkeşliyi, mərdanəliyi də öz yerində. Ağayana hərəkətləri çoxdur, saymaqla qurtarmaz...

 

Deyir ki,- “Mən Ceyranbatanda doğulmuşam. Atam əslən Yardımlıdan, anam tərəf isə Cəlilabaddandır. Böyük əmim İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl Bakıya gəlib. O vaxtlar rayonlarda yaşayış yaxşı olmayıb. Çətinlik, aclıq və s.. Babam 1942-ci ildə elə savaşda həlak olub. Nənəmiz isə hələ savaş başlamazdan öncə, atamın iki yaşı olanda rəhmətə gedib. Atam uşaq yaşlarından atasız-anasız qalıb. Müharibə bitəndən sonra əmim onu Bakıya gətirib. Bir müddət Bakıda, hazırki 5 nömrəli xəstəxana ilə üzbəüz ərazidə yaşayıblar. Atam məktəbi bitirəndən sonra hərbi xidmətə gedib. O, əsgərlikdən qayıdana kimi böyük əmim rayona köçübmüş. O vaxt Ceyranbatan təzə tikilirmiş. Ortancıl əmim Ceyranbatanda məskunlaşmışdı. Atam hərbi xidmətdən birbaşa Ceyranbatana qayıdıb və iki qardaş orada yaşayıblar. Atam bir az gec evlənib, 30 yaşında. Sürücülüklə dolandırıb ailəsini. Ceyranbatan qəsəbəsində anadan olmaq mənim qismətim olub. Sovet dili ilə desək, fəhlə ailəsində doğulmuşam. Anam evdar qadın idi. Bakıda anadan olsaydım, ola bilərdi ki, tam fərqli bir həyat yaşayardım. Bəlkə də, heç aktyor da olmazdım. Yəqin ki, qəsəbənin abu-havası və evimizlə üzbəüz yolun o tayındakı Mədəniyyət evi aktyor olmağıma səbəb olub. Mədəniyyət evində dərnəklər, xalq teatrı vardı. Məhz o dərnək mənim aktyor olmağıma bir stimul oldu, mənə yol açdı. Uşaqlığımın Mədəniyyət evində keçməsi, musiqi məktəbinə getməyim bugünkü aktyoru yaratdı. Bəlkə də, şəhərdə, məsələn, Sovetskidə, yaxud Kubinkada yaşasaydım, başqa cür ola bilərdi...”

 

Haqqında söhbət açdığım əməkdar artist İlqar Cahangir 1967-ci ildə Abşeron rayonu, Ceyranbatan qəsəsində anadan olub. 1994- cü ildə indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Unversitetini bitirib. İlk dəfə teatr fəaliyyətinə Kamera Teatrında başlayıb və 2009-cu ilə qədər orada çalışıb. Sonra bir müddət Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında işləyib. və daha sonra müstəqil "Oda" teatrının aktyoru olub. Uzun müddətdir ki, işsizdir, dram və kino aktyoru kimi yalnız film, serial və reklamlarda çəkilir...

 

“Orta məktəbi yaxşı oxumadığıma görə ana dilim çox zəif idi. Xəttim də pis idi. Yazdığımı iki saatdan sonra özümə versəydiniz oxuya bilməzdim. Evdən aktyor olmağımı istəmirdilər. Mən təkid edirdim. Gəldim ilk dəfə 1984-cü ildə imtahan verdim. İxtisasdan iki 3, bir 4 aldım. Yazılıdan kəsildim. İkinci il də ixtisasdan iki 4, bir 3 aldım, yenə yazılıdan kəsildim. Yaşımın ay fərqinə görə iki dəfə imtahan vermək imkanım olmuşdu. Sonra hərbi xidmətə getdim. 1985-1987-ci illərdə hərbi xidmətdə oldum. Altı ay Ukraynada oldum. Tank sürürdüm. Sonra Çexoslovakiyaya göndərdilər. İl yarım da orda xidmət etdim. 1987-ci ilin noyabrında əsgərlikdən gəldim. 1988-də Qarabağ məsələləri başladı. Sumqayıt hadisələrindən sonra məndə milli kimliyimiz haqda daha dərin məlumat almaq istəyi yarandı. Başladım axtarmağa, oxumağa. 1988-ci ilin noyabrında 11 gün mitinqdə iştirak etdim. Noyabrın 30-da bacım rəhmətə getdi. Mitinqdən çıxdım. 1988-ci ildə də imtahana girdim. Yenə yazılıdan kəsildim. Dayımın imkanı yaxşı idi. Adam tapdı ki, məni institututa qoydursun. Dedim yox ey, mən bu institututa özüm imtahan verib girməliyəm. 1989-da institututa qəbul olundum. İnstitututa qəbul olduqdan sonra vəziyyətin gərginliyi daha artıq hiss olunmağa başladı. 1990-cı ilin 20 Yanvar günü biz də küçələrdə idik. İki gün idi evə getmirdim. İndiki 20 Yanvar metrostansiyasından şəhərə çıxdım. O vaxt oranın adı “XI Qızıl Ordu” adlanırdı. Gördüm, indiki “Azərsu”nun qabağında ocaq qalayıblar. Hamı yığışıb ora. Əlimizi bir az isidib qalxdıq piyada “Şamaxinka”ya. Yollar bağlanmışdı, yoxlayıb maşını buraxırdılar. Bir az da oralarda dayandıq. Hardasa saat axşam səkkizə işləyirdi, üç-dörd nəfər idik, piyada düşdük dəmiryolu körpüsünə qədər. Bir “Jiquli” saxladı, bizi Xırdalanın dairəsinə kimi apardı. Ordan da avtobusla evə getdim ki, azca istirahət edim. Güllə səsləri evdə eşidilirdi. Yola tərəf gedəndə ağsaqqallar qoymadılar ki: “Yola çıxma!”. Həmin gecə Bakıda qanlı hadisələr oldu. Səhərisi də valideynlərimiz bizi eşiyə buraxmadı. Əslində, bu hadisələr mənə bir həqiqəti anlatdı – türk olduğumu!”- söyləyir.

 

Çox istedadlı aktyordur. Bir dəfə Yardımlıda görüşünü təşkil etmişdim. Görüş qabağı rayon mərkəzində, çayxanalardan birində əyləşib, çay içirdik. İnsanlar ona hörmətlə yanaşıb, salamlaşırdılar. Birdən biri yaxınlaşıb, müraciət etdi ki, biz ailəlikcə “Yuxu kimi” serialına baxırıq. Xahiş edirəm deyəsiniz, filim necə qurtaracaq? İlqar həmin serialda kriminal avtoritet rolunu oynayırdı. O ərəfədə canlandırdığı “Maks” obrazı həbsxanaya düşmüşdü. Gülümsəyərək, sual verənə- “Məni içəri salıblar, çöldən xəbərim yoxdur.”- deyə cavab verdi...

 

Deyir ki,- “Tam səmimi deyirəm, çəkildiyim serialların necə davam edəcəyindən xəbərsiz oluram. Məsələn, on gün çəkilişdə olmalıyıq. Doqquzuncu gündür, hələ bilmirəm ki, onuncu gün yenə çəkiliş var, on birinci gün yeni serial başlamalıdı. Bilmirəm ki, filim hansı səmtə yönələcək. Türkiyədə bu xəttdən istifadə edirlər. Yəni, sonradan görürlər ki, ssenarinin içində müəyyən bir xəttə tamaşaçılar daha çox meyl edir. Başlayırlar əsas xətti qoyub, məhz həmin xətii genişləndirməyə. Tam deməzdim ki, sonda nə olacağını bilirəm. Bircə onu bilirəm ki, hadisələr 60 seriyaya qədər gedəcək. Ondan sonra nə olacağından xəbərsizəm. Serial gedə-gedə yazılır ssenari. Doğrudur, aktyor bütün hadisələri əvvəlcədən bilməlidir, oxumalıdır ki, həmin əhvala köklənə bilsin. Olub ki, ssenari müəllifi ssenarini gecə saat 01:00-da atıb. Gecə səhərədək oxumuşam ki, sabah nə edəcəyimi bilim...”

 

Bəli, istedadlı aktyor olduğu kimi, həm də gözəl insandır. Yoldaşlıqda mükəmməl, dostluqda sədaqətlidir. Ətrafında baş verən hadisələrə biganə qala bilmir. Əsl ziyalı kimi münasibət bildirməyə tələsir. Bəlkə də işsiz qalmasının səbəbi də bundadır, cəzalandırılır. Əslində, bəzən mən onu Fuad Poladova bənzədirəm. Şəxsiyyət kimi şəxsiyyət, aktyor kimi aktyor...

 

“Mən “Pərvanələrin rəqsi”ndən sonra populyar oldum. Bu seriala qədər teatrda çox mükafatları almışdım. Teatrda çox adamın arzusunda olduğu rolları belə oynamışdım. 12 il Otellonu oynamışam. Səkkiz il Ezop oynamışam. 2 il Şah Edip oynamışam. Con Steynbekdən “Adamlar və siçanlar”da oynamışam. Deyirəm ki, 24 illik teatr təcrübəmdə “Tarqovı”dan başqa heç yerdə tanımadılar. Amma, iki aylıq televiziyadan sonra “Tarqovı”dan başqa hər yerdə tanıdılar. Televiziya adamı populyarlaşdırır. Rövşən İsaxla tələbə yoldaşıyıq. Seriallar çəkilməyə başlayan vaxtlar idi. Yeddi-səkkiz nəfər tələbə yoldaşları görüşmüşdük. Rövşən işini bilən rejissordu. O vaxt seriallara 5 milyon manat pul ayrılmşdı. O vaxt 16-ya yaxın serial çəkilib. Üzdə olan iki-üç dənəsi oldu. “Sirr”, “Məhkumlar” kimi. Sonra “Sonuncu fəsil” çəkildi. Lider TV-də bir layihə oldu. Asif Abramov çəkdi. Orda müstəntiqi oynayırdım. Axırıncı da “Ögey ana” oldu. “Dəfnə ağacı” serialında da oldum. Xəzər TV-də də bir layihə başlandı. Amma, o, çox getmədi, yarımçıq qaldı.”- söyləyir.

 

Öz üzərində işləməyi, mütaliə etməyi xoşlayır. Rabindranat Taqoru, Selencerin hekayələrini sevir. Əvvəllər onları çox oxuyub. Son vaxtlar az mütaliə etdiyini söyləsə də, “Norveç meşələri”ni, Xalid Hüseyninin “Çərpələng uçuran”ı, “Min möhtəşəm günəş”i və s. müəlliflərin kitablarını oxuduğunu bildirir...

 

Deyir ki,- “Bizim serialları türk serialları ilə müqayisə etmək lazım deyil. Aradakı fərq uçurum kimidi. Serial da belədir ki, bir müəyyən məbləğ var. Bu məbləğə 10 seriya çəkilməlidi. Bu da 1 ay vaxt istəyir. 40 nəfər də işçi var. Çay verənindən tutmuş, layihənin rəhbərinə qədər. O verilən məbləğ aşağıdan yuxarıya bölünməlidir. Yəni, artıq müəyyən nizam var. Məsələn, bir dəfə bir aktrisanı çağırdılar. O, deyiləndən ikiqat artıq istədi. Geri çəkildilər ki, imkan yoxdu. Onu çəkmədilər. Mən də elə, artıq desəm, məni çəkməzdilər. Mən deyirəm ki, son nədi? Onu deyirlər, razılaşıram. Burda maaş da aylıqdır. Qane edir hələ ki. Bu gün Azərbaycan reallığında budur. Maliyyə ancaq sponsordan gəlir. Bizdə də əsas serial işləyən ATV və Xəzər TV-di də. Serialdan gəlirim təxminən 1000-1500 manat arası olur...”

 

Bəli, 1962-ci ildən üzü bəri, hər il martın 27-də bütün dünyada Ümumdünya Teatr Günü qeyd olunur. Bu bayram ənənəvi olaraq "Teatr xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşma və sülhün möhkəmləndirilməsi vasitəsi kimi" devizi altında keçirilir...

Dünən hamımızın sevimlisi, əməkdar artist İlqar Cahangir də bu günü qeyd etdi. Daha böyük uğurlar hədəflədi həm də özü üçün.

Qoy teatrda və kinoda ən yaxşı roller həmişə ən yaxşı aktyorlara qismət olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə qəzəllər təqdim ediləcək, Mir Kamilin qəzəlləri.

 

 

Getdim neçə yol eşq yolun qanlı dizimlə,

Bu vadidə getmək diləyən gəlsin izimlə.

 

Bir kimsəyə qeyzim, qəzəbim olmayıb əsla,

Vallahi mənim davam olub ancaq özümlə.

 

Öz eybimə göz yummamışam mən göz açandan,

Örtülməz həqiqətləri gördükcə gözümlə.

 

Ey Rəbbim, üzüm qarə, günahım çox, əlim boş,

Neylim, səninəm mən yenə səhvimlə, düzümlə.

 

Baş açmadım əvvəl dolaşıq badirələrdən,

Dərk eylədim axır səbəbin dərdə dözümlə.

 

Hər hadisə bir fəsl imiş ömrüm kitabında,

Söz-söz düzülüb hər biri rəbbani düzümlə.

 

Biz dərdi alıb zövq verən şe’rə çevirdik,

Dərdin, deyirəm, bəlkə budur dərdi bizimlə?

 

Arzum bu yaşımdan budu, bir isti ocaqda

Bir ömrü bərabər bölüşüm ruh əkizimlə.

 

Xoşbəxt olaram hər iki aləmdə, Siraci,

Bir qəlbə işıq bəxş eləsəm bircə sözümlə.

 

 

***

 

Var öylə bir qəmim ki, min qəm onda cəmdi, birdənəm.

Özüm də bilmirəm fəqət bu qəm, nə qəmdi, birdənəm?!

 

Gözüm səbəbsiz anidən dolur, dilim kilidlənir.

Bu, nə fərəh kimi fərəhdi, nə ələmdi, birdənəm.

 

Məəttələm, bu eşqə şövq ilə yanan mənəm görən?

Ya özgə bir bədəndə can tapan Kərəmdi, birdənəm?!

 

Yadındamı bizim vida, nə cür demişdin əlvida?!

Dilin deyirdi, qalma, get! Gözünsə nəmdi birdənəm...

 

Mənə könül verəndəmi, gözün düşüb həyatıma?!

Ürək müqabilində bir ömür sələmdi, birdənəm.

 

Ömür qəfil keçibsə də, səsin unutmuşamsa da

Siraci, mən həmin mənəm, o birdənəmdi, birdənəm.                                                      

 

 

***

 

Heç nə olmaz daha, canım-gözüm, əvvəlki kimi,

Çiçək açmaz daha şe'rim-sözüm, əvvəlki kimi.

 

Sən gülürdün güc alırdım gülüşündən, gözəlim,

Daha məndən tələb etmə dözüm əvvəlki kimi.

 

Danışan gözlərimiz indi niyə lal dayanıb?

Niyə ünsiyyətimiz yox bizim əvvəlki kimi?

 

Sən gedəndən, inan Allaha ki, gün görməmişəm,

İşığım yoxdu, günüm-gündüzüm, əvvəlki kimi.

 

Gəl, qayıt, yasamənüzlüm, başını qoy dizimə,

Dağınıq tellərinə gül düzüm əvvəlki kimi...

 

Ahu ürkəkliyi var səndə, mənim yoxdu gücüm

Səni ram etməyə bir yol gəzim əvvəlki kimi.

 

Dil tapıb gül nəfəsin dəydiyi daşlarla, gülüm,

Gecələr dar küçənizdə gəzim əvvəlki kimi...

 

Ey Siraci, dilərəm bir sürünüm yarə tərəf,

Yox təvanım, sözə baxmır dizim əvvəlki kimi.

 

 

***

 

Ey mənim ruhumu aram eləyən rum gözəli,

Var imiş səndə əzəldən, gözəlim, rəssam əli.

Buna söz yox deməli!

Sən özün ali bir əldən çəkilən canlı əsər,

Saçların sırma, əlin incə, şalın işləməli,

Yanağın dişləməli..

 

Nə məlahətlə baxırsan, sənə qurban, kətana,

Seyr edir sanki öz övladını şəfqətlə ana.

Can verib ruhun ona!

Nə nəzakətlə qələm sancaq olub tellərinə,

Akvarellər bulaşıb eşqimin ağ güllərinə,

O zərif əllərinə!

 

Bəxtəvər fırçanı hərdən yerə qoy, radionu aç,

Latte buğlansın əlində bir az, ey qəhvəyisaç,

Arabir dincliyə qaç.

İzləsin birgə səninlə evinin pəncərəsi:

Yollar, insanlar, ağaclar, qapının yan-yörəsi,

Bakının mənzərəsi..

 

 

 

***

 

Qara gəldi ruzigarım, qucağından ayrı düşdüm.

O qızıl şəfəqli gündən – yanağından ayrı düşdüm.

Damağımda dadı qaldı, dodağından ayrı düşdüm.

Bizi ayrı saldı dünya...

 

Axı mən nə bir qəribəm, nə uzaq bir eldə sürgün,

Elə öz içimdə sənsiz yaşaram mən üzgün-üzgün.

Adını unutmuşam mən, gedənin daha gedən gün,

Bir adı olur da – Leyla.

 

Qalan öz qəmiylə məşğul, gedən öz yolunda məmnun

Qalanın həyatı durğun, gedənin həyatı coşqun.

Gedənə desəm də Leyla, nə öz adım oldu Məcnun,

Nə bizim məhəllə səhra.

 

Soyuyub məhəbbətimdən, daha qaynayıb-qarışmaz

Üz-üzə mənimlə gəlsə, ürəyin açıb danışmaz.

Bilirəm ki, o vəfasız, elə bərk küsüb, barışmaz.

Nəsə var ümidim amma...

 

 

***

 

Ağır olar, qəlbinə yığma belə qəm-kədər,

Özgəsitək, sevgilim, bəxtəvər ol, bəxtəvər.

 

Ömrümə gəl bir qədəm, gəzsin uzaq qüssə-qəm,

Ay gülərüz, qarəgöz, yüngülayaq, xoşnəzər...

 

Zülfünü bir yol dağıt yellər öpən çiyninə,

Tapsın ətir, nərgizim, ta qoxusuz lalələr.

 

Nitqim açılmır daha, yox mənə bir aşina,

Gəl məni dindir özün, gəl sözüm ol, müxtəsər.

 

Hamı gəlib cəm olur bir sən ola bilməyir,

Dolmayacaq boşluğun gəlməsən, ay bir nəfər...

 

Bir qapı tıqqıltısı min diləyi, arzunu

Kor yuxudan bir gecə, yarım, oyatmaz məgər?!

 

Ver bir ümid vəslinə ta bir ömür gözləyim,

Mən çox əzab çəkmişəm, səbr edərəm birtəhər

 

Xəstə Siraci düşüb yollara "yar-yar" deyir,

Hey yolunu gözləyir, gözləyir axşam-səhər...

 

 

***

 

Ey aydın üzü yaz səhərindən daha parlaq

Ülkər gözünün adətidir mehr ilə baxmaq

 

Ay hər necə ki nurun alır göydə günəşdən

Gün də sənin hüsnündən alıb parlayır ancaq

 

Könlüm açılardı, saçın olsaydı pərişan

Olmuş mənim iqbalıma əngəl sarı sancaq

 

Tez çək saçına əllərini qoy aralansın

Zülfüntək açılsın ürəyim, ay əli qıvraq

 

Qəlbim ki sənindir niyə viranə qoyursan?!

Öz səltənətin sultan edərmi özü tapdaq?

 

Nazəndəliyin könlümü salmış daha əldən

Nazın, elə bil, şıltaq uşaq, könlüm oyuncaq

 

Getmiş bu Siraci, gözəlim, huşə qapında

Ulduzlu səma yorğanıdır, yastığı torpaq

 

 

***

 

Gəlmirik biz, ey günüzlüm, gör nə vaxtdır üz-üzə

Yoxdu tale'dən mədəd, gəl ağlayaq gün biz bizə.

 

Güc bəla ilə xitabın çevrilib sizdən sənə

Dönsə bir də dözmərəm, ey afətim, səndən sizə.

 

Ay qəmərüz, çöhrəni bölmüş saçın tən yarıdan

Söyləyər kafər də görsə: Allah-Allah, möcüzə!

 

Bilmirəm ki, kimdi bais bir yerə biz gəlməmiş

Gəlmişik, məncə, əzizim, hansısa bir kəm gözə

 

Ey nigaranım, mənə bir namə yaz, bir yaz günü

Gül üzün, sünbül telin əhvalını sal ön sözə.

 

Çox dedim insafın olsun, ölməmiş bir gün görək.

Bundan ağır söz, ölümdən yaxşı varmı moizə?

 

Yolların odlu-alovlu sən də hicran yorğunu

Ey ayaqyalın, Siraci, döz ki, məhrəmsən közə.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

 

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

 

Təbiidir ki, illərdir bir çox müəlliflər uğur qazanmağın yollarını göstərmək niyyəti güdən kitablar yazıblar. Onların içində adı dünyalarca məşhurlaşanlar, ən tanınmış motivasiya spikeri adını alanlar da var, yazdıqlarını bestseller səviyyəsinə daşıya bilməsələr belə, kütləvi oxucu qazanmaq şərəfinə nail olanlar da var, heç bir iz qoya bilməyərək yazdıqlarının makulaturaya çevrilməsiylə barışanlar da var.

Əlbəttə ki, mən öz tədqiqatım boyunca ən çox səs-küy qoparan «uğurqazanma bestsellerlərinə» toxunacağam. Oxuculara oxunması məsləhət görülən bu bestsellerlərin əsas müddəalarını göstərəcək, tezislərini qabardacağam.

İndi isə gəlin əksər reytinq sıralamalarında yer alan «bizneçdə və peşəkar fəaliyyətdə uğur qazanmaq» mövzusunda ən populyar motivasiya bestsellerləri arasından sizinçün seçdiyim 10-luğa nəzər yetirməyi davam etdirək.

  

Qay Kavasaki,“Startap”

 

Bu kitabın alt başlığı belədir: Apple-in eks-yevangelisti, Çaxmaq daşı vadisinin ən cəsarətli kapitalistindən 11 master-klass.

Qay Kavasaki adı əminəm ki, çoxlarınıza tanışdır. Onun istedadı və peşəkarlığı sayəsində Macintosh kompaniyası adını qızıl hərflərlə tarixə yazdırıb, Apple kompaniyası isə müasir dövrümüzün ən tanınmış brendlərindən birinə çevrilib.

Qiymətli, qızıl məsləhətlərlə bol olan, oxucunun əlindən tutaraq onu biznesdə uğur qazanmağın daşlı-kəsəkli yolları ilə apararaq əsl bələdçilik edən bu kitab təsadüfi deyil ki, ən böyük iş adamlarının stolüstü kitabıdır.

«Əgər sənin devizin «Daha boşboğazlıq və çərənçilik yetər, mənə de ki, mən nə iş görməliyəm» - dirsə, demək sən düzgün ünvanı tapmısan», – söyləyir yapon əsilli havaylı öz kitabı barədə.

O yazır:

 - Hər bir işdə ən vacib olanı başlamaqdır. Unutmayın: hələ heç kəs yalnız planlaşdırma ilə uğur qazanmağa müvəffəq olmayıb.

 - Sizə və sizin kompaniyaya xeyir gətirməklə bütün cəmiyyətə ziyan gətirən fəaliyyətin heç bir dəyəri yoxdur.

 - Özünüzün istənilən hərəkətinizə elə yanaşın ki, sanki onu bütün publika görəcək, sanki o, hər yerdə əks-səda verəcək. Unutmayın, siz nə iş görürsünüzsə, sizin «əl izləriniz» həmişə və hər kəs tərəfindən görünəcək.

 - Hər şey həyata keçməyincə mümkünsüz görünür. Sahibkarlıq fəaliyyəti məhz budur – sən başqalarının qeyri-mümkün hesab etdiyini eləyirsən.

 - Yaponlarda belə bir məsəl var, deyirlər axmaqlar iki yerə bölünür. Birincilər heç vaxt Fudzi dağının zirvəsinə qalxmayanlardır ki, ətrafın gözəl mənzərəsindən zövq ala bilmirlər. İkincilər isə həmin zirvəyə iki dəfə qalxanlardır.

Oxucularıma onu da söyləyim ki, Qay Kavasaki həm də biznesdə yevangelizm təliminin banisidir. Bir baxın, bu insanın təlimi müştəriyə satdığı məhsulun ən yaxşı olması barədə elə bir inam aşılamaqdır ki, müştəri heç bir təlimat olmadan, könüllü şəkildə ətrafdaki insanlara məhz bu məhsulu almağı tövsiyyə etsin!

Təsəvvür edirsiniz, yüz minlərlə müştərilər brendin könüllü təbliğatçısına çevrilirlər, Qay Kavasakinin dühalığı məhz bundadır.

O, inandırmağı gözəl bacarır. Oxucularım, sizi əmin edirəm ki, «Startap»ı oxusanız Qay Kavasaki özünün uğura doğru getmək qaydalarına və şərtlərinə sizləri mütləq inandıracaq.

 

“Ədəbiyyatvə incəsənət”

(28.03.2025)

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Tarixən Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu birləşdirən, Araz çayı üzərində əsrlər boyu dövrümüzədək qalan, Cəbrayıl rayonu ərazisində yerləşən Xudafərin körpüsü ölkəmizin qədim abidələrindən biridir. Körpü haqqında ilk məlumat VIII-IX əsrlərə aiddir.

 

Xudafərin körpüsü Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanın orta əsr şəhərlərini birləşdirən karvan yolunun üstündə tikilib. O, həm də mühüm hərbi-strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Araz çayının ən dar, qayalıqla əhatələnən yerində inşa edilmiş ilk körpü VIII əsrin sonu - IX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, XIX əsrə kimi fəaliyyət göstərmişdir. Kərpic körpü isə XII əsrdə tikilmişdir.

Körpülərin böyüyünün - bişmiş kərpic və çaydaşındam tikilən on beş aşırımlı körpünün tağları sivri biçimlidir. Körpünün uzunluğu 200 metrə yaxın, eni 4,5 m, çay səviyyəsinn ən yüksək hündürlüyü 12 m, ən iri tağ aşırımı 8,7 m, ən kiçik tağ aşırımı 5,8 metrdir.

Körpünü inşa etdirən şəxsin adı barədə tarixi mənbələrdə dəqiq yazılı məlumat yoxdur. Araşdırmaçıların çoxunun fikrincə, hər iki körpünün dayaqları çayın ortasında olan təbii sal daşlar üzərində qurulduğundan onlara "Xudafərin" adı verilib.

Hələlik Xudafərin körpüləri sirlərini açmayıb. Tarixçilər sirlər arasında ünvansız dolaşaraq gah körpülərin səmtini dolaşıq salıb onları Culfa yaxınlığında abidə kimi göstərir, gah da 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı 1-ci Fəzl və I Şah Abbas tərəfindən tikildiyini deyirlər.

Bu körpünün Hindistandan başlayaraq Yaxın və Orta Şərq ölkələri, Rusiya və Qərbi Avropa ölkələri arasında Azərbaycanın iqtisadi və mədəni əlaqələrinin inkişafında böyük əhəmiyyəti olub.

Xüdafərin körpüsünün Əhəməni imperiyası zamanında ağacdan tikilməsi və Eldəgizlər dövləti zamanında isə daş və kərpiclə üzləndiyi güman edilir. Bəzi mənbələrdə isə ikinci körpünün (e.ə.558-529) ağacdan müvəqqəti qurğu kimi inşa edilməsi, Elxanilər dövləti zamanında (13-cü yüzil) isə daş və kərpiclə üzlənməsi haqqında mülahizələr yürüdülür.

İran tarixçisi Həmdullah Qəzvini əsərlərində körpülərin adını "Xuda-Afərin" kimi yazır ki, bu da farsca "Allah tərəfindən yaradılmış", "Allaha Mərhəba" mənalarını verir. Qəzvini yazır ki, Xudafərin körpüsü Məhəmməd peyğəmbərin yaxın adamı olan Bəkir ibn Abdulla tərəfindən miladi tarixlə 736-cı ildə inşa etdirilib. Bəziləri isə iddia edir ki, həmin şəxs körpünü tikdirməyib, yalnız təmir etdirib.

Hazırda qəbul edilən tarixə görə, Xudafərin körpüsü 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı Məhəmməd oğlu Fəzl (Fəzl ibn Məhəmməd) tərəfindən inşa olunub. Ağa Məhəmməd şah Qacarın Azərbaycana yürüşü zamanı bir hissəsi uçurulsa da, sonradan bərpa edilib. Araz çayı üzərində salınan iki Xudafərin körpüsündən birincisi "Baş Xudafərin körpüsü" adlanır. Onun uzunluğu 130, eni 6, hündürlüyü isə 12 metrdir. İkinci körpü isə 15 aşırımlı olmaqla uzunluğu 200, eni 4,5 metr, hündürlüyü 10 metrdir.

 1993-cü ildə Cəbrayıl rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalından sonra Xudafərin körpüləri 27 il əsirlikdə qalmışdı. Şanlı ordumuzun sayəsində Xudafərin körpüsü 18 oktyabr 2020-ci ildə düşmən əsarətindən xilas edildi.

Bir də torpaqlarımıza murdar düşmən ayağının dəyməməsi arzusu ilə!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Portalımızla əməkdaşlıq edən şair İvan Pozzoni İtaliyada kifayət qədər tanınan imzadır. Düçünürük ki, barəsində az da olsa sizləri məlumatlandırmaq lazımdır.

 

İvan Pozzoni 1976-cı ildə Monzada anadan olub və İtaliyada hüquq, ədəbiyyat və fəlsəfə sahələrində parlayan mühüm şəxsiyyətlərdən biridir. O, İtaliyada "Hüquq və ədəbiyyat" mövzusunu elmi iş təqdim edib və italyan filosofları, habelə qədim dünyanın etikası və hüquqi nəzəriyyəsi haqqında bir çox esselər nəşr edib.

Pozzoni karyerası boyunca müxtəlif italyan və beynəlxalq jurnallarla əməkdaşlıq edib.

2007-2018-ci illər arasında o, bir neçə sanballı əsərini nəşr etdirmişdir, bunlardan bir neçəsini sadalayaq: Underground və Riserva Indiana A&B Editrice ilə, Versi Introversi, Mostri, Galata morente, Carmina non dant damen, Scarti di magazzino, Here the Austrians are more severe than the Bourbons, Cherchez the troika, The Invective Disease Limina Mentis ilə, Lame da rasoi Joker ilə, Il Guastatore Cleup ilə, Patroclo non deve morire de Comporre Edizioni ilə və Kolektivne NSEAE Divinafollia ilə.

Pozzoni, avangard ideyalar üçün bir platforma olan Il Guastatore ədəbi jurnalının təsisçisi və rəhbəri olub, sonra isə L'Arrivista jurnalını təsis edib. O, beynəlxalq fəlsəfi jurnal Información Filosófica-nın baş redaktoru və redaktorudur və bir neçə seriyanın – Esprit (Limina Mentis), Nidaba (Gilgamesh Edizioni) və Fuzzy (de Comporre) – yaradıcısıdır. Eyni zamanda, bir sıra avtoparallel sosialist nəşriyyatları ilə əməkdaşlıq edib.

Karyerası ərzində Pozzoni 150 cild və 1000 esse yazmış və ədəbiyyat və fəlsəfə sahələrində mühüm yer tutmuşdur. O, Ziqmund Bauman tərəfindən təsdiqlənmiş NéoN-avant-gardisme avangard hərəkatını qurmuş və bu hərəkat üçün bir Anti-manifest yazmışdır. Onun töhfələri ədəbiyyat və fəlsəfə tarixinin universitet dərsliklərində və ədəbi tənqid kitablarında tanınıb.

Pozzoninin La malattia invettiva kitabı Raduga mükafatını qazanmış və Montano və Strega tərəfindən təbliğ edilmişdir. O, həmçinin Bolonya Universitetinin İtalyan Müasir Şairləri Atlasına daxil edilibdir və prestijli beynəlxalq ədəbiyyat jurnalı Gradiva-da tez-tez yer alır.

Onun şeirləri 25 dilə tərcümə olunub.

Akademik tədqiqatlardan altı il kənarda qaldıqdan sonra Pozzoni 2024-cü ildə İtaliya incəsənət dünyasına qayıdıb və NSEAE Kolektivne (Yeni Sosio/Etno/Estetik Antropologiya)ni yenidən qurub.

Portalımızda yaxın günlərdə Pozzoninin yaradıcılığından nümunələri də sizlərə təqdim edəcəyik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan təmsilçisi

 

Bəzən bir yazıçının məşq edib cızma-qaraladığı yazılar hansısa kitab rəfindən və yaxud iş masasının dolabından tapılır, özü dünyasını dəyişsə də qaraladığı sözlər təkrar çap olunaraq onun ədəbi irsinə çevrilir. Bu məsələ bir tərəfdən pafosludursa, bir tərəfdən də qəmli bir hekayədir.

 

Qəmli tərəfi bundan asılıdır ki, yazıçının ölümündən sonra artıq çap olunan kitabına əli çatmır və kitab onun istədiyi kimi çap olunmur. Amma mənim yazdığım bu yazıda hansısa yazıçının ölümündən sonar onun yazısının sortunu aşkarlamaq istəmirəm. Bununla belə Alber Kamü də ölümündən sonra romanı çap olan müəlliflərin sırasında yer alır.

Kamünün ölümündən 17 il keçdikdən sonra “Xoşbəxt ölüm (La mort heureuse)” adlı romanı çap olunur. Ancaq araşdırmalara əsasən, sanki müəllifin o romanı çap etmək məqsədi yox imiş. Deyilənə görə bu roman “Yad” romanı üçün bir növ qaralama və ilkin ideya imiş. Bu səbəbdən də Kamü, 25 illik yubileyinin bu suvenirini heç zaman çap etdirməmişdi. Amma “Xoşbəxt ölüm” romanı tək başına “Yad” romanı ilə müqayisə edilmədən öz gönünü sudan çıxarıb müstəqil bir roman hesab edilə bilər.

Əgər siz Fransız yazıçısı və filosofu Alber Kamünün əsərləri ilə bir qədər tanışsınızsa, bilirsiniz ki, onun romanlarının əsas mövzusu həyatın mənasının absurdluğu təməlini təşkil edir. Kamü, bu ideyanı müxtəlif rakurslardan dəfələrlə araşdırıbdır. Məsələn Kamü, “Yad” və “Sizif əfsanəsi” kimi əsərlərində “Bu absurd həyatın yaşamağa dəyəri varmı yoxsa yox?” sualını verir və məşhur trilogiyasını təşkil edən üçbucağın üçüncü tərəfi isə “Kaliqula” tamaşasıdır.

Alber Kamünün “Yad”, “Sizif əfsanəsi” və “Kaliqula” əsərlərinin ortaq leytmotivi absurd anlayışıdır. Kamü bu əsərlərdə insan həyatının mənasızlığı və anlaşılmazlığı ilə üzləşən fərdləri təsvir edir.

“Yad” romanında Merso xarici dünyaya və ənənəvi dəyərlərə qarşı laqeydlik nümayiş etdirir, bu da onun absurd dünyadakı mövqeyini simvollaşdırır. “Sizif əfsanəsi”ndə isə Kamü, Sizifin sonsuz və mənasız əməyini insanların yaşadığı absurdla müqayisə edir, lakin bu mübarizənin özündə bir növ məna tapmağın mümkünlüyünü vurğulayır. “Kaliqula”da isə qəhrəmanın hakimiyyət tutumları vasitəsilə absurdu qəbul etməsi və bunun nəticəsində yaranan zülm göstərilir.

Bu üç əsər, ümumilikdə, həyatın məntiq axtarışının, mənanın yoxluğunu və bu vəziyyətə fərqli yanaşma yollarını araşdırır və insanın öz dəyərlərini yaratmasının zəruriliyini ön plana çıxarır.

İndi Kamünün gəncliyinə aid olan “Xoşbəxt ölüm” romanında, romanlarının digər personajlarına nisbətən həyata bir az daha optimist yanaşan “Patris Merso” adlı bir xarakter vardır. Mersonun həyat fəlsəfəsinin sonu da eyni həyatın absurdluğu anlayışı ilə başa çatsa da, o hesab edir ki, hər bir insan iradə və xoşbəxtlik hissi keçirirsə, varlı və zəkalı olmaq haqqıdır.

Roman “Təbii ölüm” və “Şüurlu ölüm” adlı iki fəsildən ibarətdir. Birinci fəslin əvvəlində isə öyrənirik ki, Merso, “Zaqrey” adlı bir iflicin öz istəyinə görə öldürür. Sonra onun pul ilə dolu çamadanını götürüb xoşbəxtliyə gedən yola addım atmağa başlayır. Merso, müxtəlif səyahətləri ilə xoşbəxtliyə gedən yolu, onlarla bağlı müxtəlif təfərrüatları ilə keçirdiyi anlar doludur. Nəhayət, ən əsas cavabı, hər bir oxucunun özünəməxsus baxışı ilə əldə etmək mümkündür: Merso, xoşbəxtliyi əldə edə bildimi?

Yoxsa xoşbəxtliyin kəşfindən nakam qaldı?

Romanda Mersonun xarakteristikası, onu “Yad” romanında olan Merso kimi təsəvvür etməsək, aydın və açıq-aşkar hiss olunan bir xarakterdir. O varlanmaq qərarına gəlib “Xoşbəxtlik qədər heç nəyi ciddiyə alma” deyən Zaqreyin məsləhətinə əməl edib, gördüyü işlərdən xoşbəxt olmaq istəyən bir insandır.

“Mən heç də hesab etmirəm ki, xoşbəxtlik puldadır. Ancaq fikirləşirəm ki, bəzi adamlar üçün xoşbəxtlik mümkündür. Bir şərtlə ki, onların vaxtı var və pulun olmağı da puldan azad olmaq deməkdir.”

Eyni zamanda Merso təcrid olunubdur, darıxır, bəzən gələcək üçün narahat olur, xoşbəxt həyatını hamıya sübut etmək istəyir, amma sevgi ilə arası o qədər də

yaxşı deyil, gahdan da beyni suallar və tələskənliklər ilə dolur:

“Yaşamaq üçün vaxt lazımdır. İstənilən sənət əsəri kimi həyat götür-qoy etməyi tələb edir. Və Merso həyat haqqında düşündüyü vaxt onun tutqunlaşmış vicdanı və xoşbəxtliyə yönələn darısqal kupedə - bu an ona insanın özündən yüksəyə qalxmağa çalışaraq mahiyyətini dərk etdiyi həbsxana kamerası kimi görünən kupedə - vurnuxurdu.”

Kamü, bu romanda mövzu və düşüncələri işlətməsi baxımından “Xoşbəxt ölüm” romanının ən yaxşı təsviri bəlkə də həmin qaralama və heç zaman çapını düşünmədiyi romanda yerləşibdir. Xoşbəxt ölümün Kamüsü boşluq və heçlik, dəyərlərin rədd edilməsi və ölüm düşüncələri haqqında eyni məşhur fikirlərə malikdir, lakin daha xam və primitiv şəkildə onları Merso hekayəsinin üzərinə yerləşdirir:

“Dünya daim eyni bir kəlməni təkrarlayır. Və bizi özümüzdən xilas edən azadlıq bu səbirli təkrara, bu ulduzdan-ulduza aparan həqiqətə əsaslanır. Ancaq onun ölümdən-ölümə aparan ikinci dayağı da o cür danılmaz həqiqətdir.”

Mersonun çaşqın adlandırılan zəkası kimi, roman da bir qədər çaşqın və qarışıqdır. Bu çasqınlıq kitabda aydın şəkildə gözə çarpsa da narahatedici və yorucu şəkildə deyil. Beləliklə mütənasib olaraq davam edir. Bir yerdən sonra nəsrin yaxşı ideyası və bir qətldən sonar xoşbəxtlik yoluna addım atan adamın – Mersonun gücü tükənir. Bəzi yerlərdə dialoqlar neytral dialoq formasından çıxıb məqaləyə oxşar formaya çevrilir və onlarda həddindən artıq müstəqim danışıq dili söhbətləri müşahidə oluna bilir, ən əsası isə Mersonun səyahətləri ilə bağlı həddindən artıq təsvir və təfərrüatları romanda böyük yer tutur, nəsri və ilkin yaxşı ideyanı itirir. Bu təfərrüatların əksəriyyəti və ya ikinci dərəcəli personajların bəziləri – xüsusən də Marta istisna olmaqla tipik, keçici varlığı olan qadınlar – sadəcə olaraq üstündən xətt çəkilib silinə bilər və yekun redaktədə ümumiləşə bilərdi. Amma bu zaman xoşbəxt ölümün arxasındakı tarixdən asılı olmayaraq araşdırdığımız ən əsas tənqid, elə həmin məsələlərdir.

Bu roman, müəllifin şəxsən çapa yararlı hesab etmədiyi, sadəcə cızma-qaralama olması baxımından baxsaq romanın mətnindəki bu qüsurları, struktur uyğunsuzluqlarını həmin yarımçıq iş kimi təsdiqləyə bilərik.

Bəlkə də “Xoşbəxt ölüm” əsərini bütün çatışmazlıqlara baxmayaraq, müstəqil bir əsər kimi araşdırmağa çalışsaq daha yaxşıdır – xüsusən də Kamünün daha yetkin əsərləri ilə müqayisədə, bəlkə də bu əsər müəllifin iş masasının dolabında sadəcə şəxsi cızma- qaralamaları kimi qorunub saxlanılmalı idi. Amma tale o əlyazmaların mətbəələrə və daha sonra kitabxanalara yol açmağını tələb edibdir. Təəssüflər olsun ki, hələ də ölülər aləmi ilə əlaqə saxlamaq mümkün deyil ki, Alber Kamüdən “Xoşbəxt ölüm” romanının nəşrinə görə münasibətlərini və hissini soruşaq. Ona görə də, bəlkə bu imkan təmin edilməmişdən əvvəl, “Xoşbəxt ölüm” romanını daha mehriban gözlə tanıtmaq və tənqid etmək yaxşı olardı!

Sizcə, Alber Kamünün 1957-ci ildə Nobel mükafatını qazandıqdan üç il sonra avtomobil qəzasında həyatını itirdiyi və bir qatar biletinin heç zaman istifadə olunmadığı xoşbəxt ölümdürmü, yoxsa?...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)