Bu gün martın 31-idir. Bu tarix bizə Mart qırğınlarının ildönümü kimi tanışdır. 1918-ci ilin martında rus-erməni ittifaqı bolşevik-daşnak formasında təzahür edərək Azərbaycanda misli görünməmiş qırğınlar törədib. O günlər nələrin baş verdiyindən uzun illər bizlər bixəbər qalmışıq. Yalnız müstəqillik qazandıqdan sonra tarixin bu ağ ləkələrinə aydınlıq gəlib.

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Varisin Bakıda və İstanbulda nəşr edilən, Təbrizdə hissə-hissə dərc olunan, “Qızıl cib saatı” romanından bir hissəni sizin ixtiyarınıza verir. Həmin hissədə 1918-ci ilin Bakı qırğını bir erməni mirzənin gündəliyindəki qeydlərinin dərci ilə oxuculara çatdırılır. 

 Nəzərinizə çatdıraq ki, roman arxiv sənədləri əsasında qələmə alınıb, bütün faktlar realdır. Ona görə də oxuduqca adam daha çox dəhşətə gəlir. Öz vətənimizdə başımıza gətirilənlər bir ibrət dərsi olmalıdır, bu səhvlərimiz bir daha təkrarlanmamalıdır.

 ***

  “İstəyirsiniz, mən göyləri, yerləri şahid çəkim ki, qələm əsla cansız deyil, canlıdır. O, yazdıqlarının mahiyyətinə varır, sevincindən bəhs edəndə özü də sevinir, kədərdən bəhs edəndə isə dərdə, qəmə, batır.

 Artıq tam olaraq Bakıda mənim millətimin müsəlmanlara qarşı qətliam həyata keçirdiklərinə əmin olduqdan, “erməniləri müsəlmanlardan qorumaq”, “bolşevizmi qəbul ermək istəməyənlərə bolşevizmi qəbul etdirmək” kimi cəfəngiyyatlardan dolayı yalan pərdəsinin küçələr boyu qalaqlanmış günahsız, dinc müsəlmanların eybəcər hala salınmış meyitləri reallığıyla tam yırtılmasından sonra mən həqiqətən bir utanc hissi keçirirdim. And olsun o müqəddəs Yaradana ki, yer yarılsaydı yerə girərdim.

Martın 25-də - onda ki, martın 24-də 36-cı Türküstan polkunun tələbi, matrosların hədə-qorxusu və Çaparidzenin müdaxiləsindən sonra bizimkilər qətliamı dayandırmışdılar, tərəflər arasında barışıq elan olunmuşdu, gec də olsa Fəhlə, əsgər və matros deputatları Soveti Bakıda asayişi bərpa etməyə başlamışdı, həmin məqamda bir iş də o olmuşdu ki, Sovetin müsəlman üzvü Kazım Axundova şəhərin dağlıq hissəsini – Çəmbərəkəndi mümkün ola biləcək erməni basqınlarından qorumaq üçün 10 silahlı matros verilmişdi. O vədədə tanış olduğum bu fədakar insan öz işini təkcə Çəmbərəkəndi qorumaqla bitmiş hesab etmirdi, küçələrdə qalaqlanmış meyitlərin yığılmasının təşkili ilə də məşğul olurdu.

Haşıyədən kənara çıxıb söyləyim ki, bütün şəhər üzrə həm bolşeviklərin, həm də müsəlman komitələrinin təşkilatçılığı ilə meyitlər yığılırdı, “Vulkan” cəmiyyətinin istifadəsiz qalmış limanına 6748 meyit yığılmışdı, sonra onlar Petrovsk və Jeleznodorojnıy limanlarından barajlarla Bibi Heybətə daşındı. Ən azı altı baraj meyit aparmışdılar, and olsun Yaradana. Meyit yığılması düz 31 marta kimi davam etmişdi. Bunlar hələ meyitlərin hamısı deyildi. Sonradan bəzi meyitlərin Sabunçu, Suraxanı və Binə kəndlərində quyulara basdırılması aşkar ediləcəkdi, Poxlu Dərədə isə elə təkcə bir quyudan qulağı, burnu, cinsiyyəti kəsilmiş, qarnı yırtılmış 57 qadın meyiti aşkarlanacaqdı.

Hə, Axundov Nikolayevsk küçəsindən meyitlər daşınanda gözlərindən bildır-bildır yaş axıdaraq üç və beş yaşlı uşaqların, gimnaziya şagirdlərinin meyitlərini mənə göstərib soruşurdu ki, Allah heç bu zülmü götürərmi.

Mərkəzi Türmənin yanında 400 müsəlman meyiti saydım. Hamısı soyundurulmuşdu, başları Qərb istiqamətində qoyulmuşdu. Niyə? Bilmədim. 

Qeyri-ixtiyari gözlərim meyitlərin arasında üç müsəlman tanışımın meyitini axtarırdı, əzabla öldürülmüş insanların hamısının gözlərinə, burunlarına, ağızlarına dəhşət ifadəsi necə qonmuşdusa, sanki hamısı bir-birinin oxşarı idi, kimin kim olmasını çətin ayırd edərdin.

Mən bu yazımın əvvəlində qələmin canlı olmasından, yazdıqlarının mahiyyətinə varmasından boşuna söz açmadım. Zira, yazdığım qeydlərin həcmcə çox böyüməməsi, belimə şələləyib özümlə eldən-elə gəzdirdiyim rükzakımı tam zəbt etməməsi üçün onsuz da çox mətləbləri qeyd etməkdən vaz keçir, bir növ qənaət rejiminə əməl edirəm. Həmin gün Kazım Axundovun bir insaflı qəzetəçi sayaraq məni və həvəskar fotoqraf olan rus Vladimir Sokolovu Kərpicxana deyilən yaşayış məskəninə dəvət etməsi Sokolovdan tarix üçün üç-dörd foto çəkməsi xahişi səbəbindən doğmuşdu, amma o anlarda bax məhz dediyim qələmlə bağlı hadisə baş verdi. Necə ki, bir vəhşət görəndə insanın damarında qanı donur, bax eləcə də, mənim qələmimin mürəkkəbi dondu, nə illah elədim, qeydlərimi başa çatdıra bilməyib titrək əlimlə birtəhər qələmimi və qeyd dəftərimi rükzakıma dürtüşdürüb gözümlə gördüyüm, insanlıqla bir araya gəlməyəcək səhnəni beynimə yazası oldum.

Bir mənzildə Sokolov ilk fotosunu çəkdi, iki yaşlı körpəni yeddi-səkkiz verşka uzunluqlu kazaçkov mismarı ilə daş divara pərçimləmişdilər. İkinci mənzildə növbəti fotosunu çəkəsi olan Sokolov içini çəkərək “heyvanlar” söylədi, bu sözün, sandım ki, bizlərin hər birinə, o cümlədən mənə də aidiyyatı var, özü də çoxdur.

Yataqda 13-14 yaşlı çılpaq qız uzanıqlı vəziyyətdə əbədi yuxuya dalmışdı, bədəni qançır-qançır idi, ayaqları aralıydı, ayaqlarının arasında qan gölməçəsi yaranmışdı, iki-üç milçək vızıltılyla qan içirdi. Biçarəni onlarca şəxs sıra ilə zorlamışdı, elə bu təcavüzdən də dünyasını dəyişmişdi, olduqca ürəkdağlayan mənzərə idi.

Daha bir neçə mənzili gəzəndən sonra növbəti mənzilə yetişəndə birinci otaqda yerdə 23-24 yaşlı lüt qadının və altı-yeddi yaşlı oğlan uşağının meyitini gördük. İkinci otağa keçəndə isə... Mən bilmirəm, vallah bilmirəm, müqəddəs xaç haqqı bilmirəm, insan hansı anında bütün insanlıq deyilən xüsusiyyətlər cəmini itirib Ali Yaradanın iradəsinin ziddinə olaraq ən yırtıcı, ən vəhşi heyvandan belə yırtıcı və vəhşi xislətə düşə bilər. Yerdə südəmər körpə meyiti vardı, sifətindəki gülümsər ifadə ondan xəbər verirdi ki, kürəyinə süngü soxularkən şipşirin yuxudaymış. Bilmirəm, uşaqlar yuxu görə bilirlərmi, ancaq həmin an onun gözəl yuxu gördüyü şəksiz idi. Bəlkə də yuxusunda o böyümüşdü, xoşbəxtlik, bəxtəvərçilik dənizinə baş vurmaqdaydı... Körpənin əl-ayağını isə içəri soxulmuş kirli-paslı küçə itləri gəmirib didişdirirdi. 

Sokolov necə dəhşətə gəldisə foto çəkməyi dayandırıb hövlnak oradan qaçdı, mənsə Axundovun fasiləsiz yağdırılan “Bunu Allah götürərmi” suallarının şillə kimi üzümə-gözümə çırpılan şiddətindən qurtulmaq üçün mıxlanıb yerdə qalmış zalım ayaqlarımdan tərpənib getməyi acizanə surətdə rica edə-edə qaldım...

Bu hadisə məni necə əzmişdi, qəlbimi necə inlətmişdi, söyləyə bilmirəm. Dəfələrlə o yataqda qan-içində ölüb qalmış kütləvi zorlanmaya məruz qalan qızın yerində bacım Noranı, nişanlım Anuşu təsəvvür edib ürəyimin çırpıntılarından köksümü yarıb çölə çıxacağı və gərilən damarların tab gətirməyərək partlayıb yaşadığım evin ağappaq divarlarını al qırmızı qanla bulaşdıracağı təəssüratı yaşamışdım həmin gecə.

Hələ o körpə!!! Aman Allah!

Çox sarşılmışdım. Nəyin bahasına olursa olsun geriyə qayıtmaq istəyirdim, amma dezertir damğası alacağımdan, valideyinlərimin incildilməsindən hədsiz ehtiyat etməyim yenə də mənim şərin qoynunda duruş gətirib qalmağımı diktə edirdi.

***

 Bakı qətliamı xırda-para epizodları çıxmaq şərti ilə yatırılmışdı, “İrəli” daşnak qəzeti yazırdı ki, bu son xoşagəlməz günlərdə Erməni Milli Şurası müsəlman əhalini bacardıqca müdafiə edir, onları himayəsi altına alırdı. Bu boyda yalanmı olardı?

Müsəlman komitələri isə qırğının, ziyanın miqyasını hesablayırdı. Təkcə elə 19-21 mart tarixlərində - üç gündə Bakıda 11 min müsəlman öldürülmüşdü, əhaliyə 400000000 rubl ziyan dəymişdi. Bakının müsəlmanlar yaşayan Məmmədli, Poxlu Dərə və Kərpicxana adlı hissələri büsbütün dağıdılmış, əhalisi güllələnmiş, süngüdən keçirilmişdi. Şəhərin mərkəzindəki əksər binalar, mehmanxana və mağazalar qarət edilmiş, yandırılmışdı. Bir də təkrarlayım ki, Bakının qürur rəmzi olan, arxitektura şedevri İsmailiyyə binası da həmçinin.

Ara azacıq sakitləşən kimi vahimə və panika içində olan bəzi Bakı sakinləri canlarını qurtarmaq üçün Biləcəri dəmir yolu stansiyasına (Bakı stansiyası quldurların tam nəzarətində idi) gedir, ordan faytonla 50 rubl ödəməklə Sumqayıt stansiyasına yollanır, ordan yük vaqonu ilə Xaçmaza, ordan da atlarla Qubaya pənah aparırdı. Halbuki, mənim əlimdə səhih məlumat var idi ki, müsəlman qırğını tək Bakı ilə məhdudlaşmayacaq, böyük dəmir yolu stansiyalarında – Yevlax, Ucar və Kürdəmirdə, ən əsas coğrafi nöqtələrdə - Quba, Lənkəran və Gəncə quberniyasında, xüsusən Şamaxıda daha azğınlıqla davam etdiriləcək.

Bakı qırğınından keçən növbəti günlərdə mən əzab və səksəkə içində əvvəlki ünvanımda yaşamaqda davam edir, hər günümü bir şüşə vodka ilə bitirməklə növbəti gündə Poqosovdan xidmətimi bitirməyim və geriyə - vətənə qayıtmağım müjdəsini gözləyirdim. Amma bu gözləntim elə gözlənti olaraq da qalır, qurğuşun ağırlığında olan ümidlərim polad ağırlığında olan reallıq yükünün altında çabalayıb inləyirdi.

Otaq yoldaşlarım yaxşı ki, mürəxxəs olub getmişdilər. Yoxsa bu ağır durumda onların mövcudiyyatına sadəcə tab gətirə bilməyəcəkdim. Şəhərə çıxır, Poqosovun, yanına gedib-gəlir, bu şəhərdə yeganə həmdəmim olan Yakov Smirnovu ziyarət edib saatlarca söhbətləşir, Bakının talanmış, xarabalığa çevrilmiş baş küçələri ilə dərdli-dərdli gəzişirdim.

Poqosovun yanına gedib-gələndə də, digər erməni komitələrinə baş vuranda da, küçələri gəzəndə də fikrim-zikrim həm də onda olurdu ki, birdən Hamleti görərəm, ondan bir xəbər bilərəm. Hesabla o da bu vədələr Zaqafqaziyada olmalıydı, tale bizi kaş ki, yenidən görüşdürəydi, keçmiş o xoşbəxt həyatımın yeganə yadigarı ilə bircə an baş-başa qala bilməyim mənə bu iztirablı aylardan, illərdən qat-qat dəyərli olardı. Amma Hamletdən yox, Qriqori Melkumyandan xəbər tutdum – Qriqori əmimdən, atamın dostundan. O şəxsdən ki, 1912-ci ilin günəşli və küləkli bir günündə Üsküdərdəki evimizə qonaq gəlib anamın bişirdiyi yaşıl lobya soyutmasını sarımsaq-qatıqla bəh-bəhlə yediyi zamanda atamın məni işə düzəltmək xahişini məni bax bu bəlaya – bu oküz boyunduruğuna salmaqla həll edərək yaxşılıq etdiyi halda əslində görünməz bir pislik eləmişdi. Sonradan, necə ki mənəvi ölümümə bu cür səbəbkar olmuşdusa, eləcə, Vanda alçaq Mesrop Ülgüc tərəfindən həbs edilərək zülmət zirzəmiyə salındığımda da xilaskarıma çevrilmişdi, xəbərimi eşidib dərhal Vana gəlmiş, əlaqələrinin köməyi ilə məni fiziki ölümün pəncəsindən qoparmışdı. Parapet yanındakı Erməni kilsəsindən əzizlərimçün dua etmək ritualını bitirib çıxanda Konstantinopolda atamla Qriqori əminin müştərək dostları olan Vartaz əmini gördüm. Tanrım, özgə vaxtı heç salam vermədiyim, çox da xoşlamadığım bu adamı burada görcək necə sevindim, ona sarmaşıb necə ağladım?! Vartazdan  Konstantinopolun, hətta atamın belə qoxusunu da aldım həmin anda. Bax onda hal-əhval tutmağımızın sonunda Qriqori əmimin edam edilməsi xəbərini eşitcək sarsıldım. Deməzsənmiş, Qriqori Melkumyan 1915-ci ilin 17-18 iyulunda Diyarbakırın Ziyer kəndində 500 qiyamçının, 29 iyulda Maraşda 400 qiyamçının, 2-3 avqustda Sivasda da yenə də 400 qiyamçının üsyanlarının təşkilatçılarından biri kimi Dendil yaxınlığında həbs olunaraq edam edilibmiş.

Onunla Muşda olanda – 1915-ci ilin yanvarında son dəfə telefon əlaqəmizi xatırladım. Göz yaşı içində tam yorulduğumu, usandığımı, hətta intihar edəcəyimi söyləmişdim. O da demişdi, “Ağlını başına yığ, uzağı apreldə müharibə bitəcək. Bəxtin gətirsə müstəqil Ermənistanın fədaisi kimi, gətirməsə isə zəngin təcrübəyə malik bir qəzetəçi kimi Konstantinopola dönəcəksən, atan da səni evləndirəcək. Toyunda da Qriqori əmin musiqiçiləri özü dəvət edəcək, aşıq Şeram və aşıq Avasını çağıracağam, bir erməni “Tərəkəmə”si də oynayacağam”.

Sona qədər millətçi, sona qədər qərəzli oldu. Hətta son sözlərində də türkün “Tərəkmə”sinə erməni “Tərəkmə”si dedi. Eh. Həyat. Sənin dolanbac yollarında azmamaq bəlkə də mümkünsüzdür.

 ***

 Bir də bilirsiniz, 1918-ci ilin martında Bakı küçələrində nəyi müşahidə etmək acınacaqlıydı? Sadəlövh müsəlmanlar onlara dəyən ziyana görə Şaumyanın, onun əlaltılarının qəbuluna düşmək üçün uzun-uzadı növbələr yaratmışdılar, xırda qaniçənlərin vurduqları ziyana görə böyük qaniçənlərdən pənah umurdular. Belə bir hadisənin də şahidi olmuşdum: qırğın zamanı ayağından güllə dəyib amputasiyaya məruz qalan Serkovnıy, 18 ünvanında yaşayan binəva birisi - Məmməd Əliyev əsalara dirənərək iki sutka gecə-gündüz növbə gözləmiş, nəhayət Şaumyanın kabinetinə düşəndə gözlərindən yaş axıdaraq ailə üzvlərinin güllələndiyini, bütün əmlakının talandığını söyləmiş, çarəsiz duruma düşdüyünü vurğulayaraq imdad diləmişdi. Şaumyansa üz-gözünü turşudub: “Allahına şükür elə ki, özün sağ qalmısan. Get burdan!” – hədəsi ilə onu qovmuşdu.

Həmin dönəmlər Bakıya ürək dağlayan bir mənzərə hakim idi. Erməni mənzillərində şadyanalıq, yeyib-içmə, qələbə təntənəsi öz epogey halına çatmışdı. (Bir gün qapımı döyüb, erməni mühəndis Adamovun həyat yoldaşı mənə bir ovuc şirinlik qənd də gətirib vermişdi, müsəlmanların Novruzunu qara gətirib qanlarına susandığını görcək evlərə şəkər paylayacağını əhd etdiyini dilə gətirmişdi). Erməni komitələri, daşnak bürosu məclislər, ballar keçirir, əldə etdikləri milyonlarla pulun, daş-qaşın işığında qopardıqları ton-ton ərzaqdan israfcasına dadır, oxuyur, rəqs edir, əylənirdilər. Doğmalarını itirən, ev-eşiyi yandırılan sağ qalmış müsəlmanlar isə (şikəst qalanı, yaralı olanları da kifayət qədər idi) çəkdikləri dəhşətli əzabla bahəm bütün maddiyyatlarını, ərzaq ehtiyatlarını itirdiklərinə görə indi də aclıq təhlükəsinə tuş gəlmişdilər. O günlərdə gözlərim şəhər zibilliklərində yemək axtaran, acından küçədə yıxılıb qalan müsəlmanları görməyə alışmışdı. Zəngin neft səltənətinin aborogen millətinin bu hala salınması, fikrimcə, çox böyük ədalətsizlik idi. Amma bu ədalətsizliyi bir erməni kimi etiraf etməyim kimə lazım idi? Poqosov və Poqosovkimilər “vətən xaini” damğası ilə dərhal mənim məhvimə fərman verər, ailəmi belə təqibə məruz qoyardılar. Müsəlmanlar üçünsə mənim – sıravi bir erməni yazarının, sözü sözlər yanında milçək vızıltısı qədər belə eşidilməyəcək bir məğmun, aciz, gücsüz bəndənin söylədikləri yaralarına məlhəm, dərdlərinə təsəlli ola bilməyəcəkdi. Mənim millətim xristian olması – xristian güclərə arxalanması hesabına bu mücadilədə güclü tərəf idi, müsəlmanları tam yenmişdi - əsas həqiqət bax buydu.

O ki Əhməd İzzət Paşanın əmriylə yaş senzinə görə ordudan kənarlaşdırılmış Maraş komantanı Süleyman Paşa təsəlli üçün atlı qarışqaları döyüşdürərkən təqribən eyni ölçülü-biçimli, eyni güclü qarışqalardan birinə qahmar çıxaraq yoğun barmağıyla digərini daim aşağı itələyirdi, eynən o cür də bolşevizmin yoğun barmağı erməni – müsəlman münaqişəsinin müqəddəratını həll etməkdəydi.

Qaranlıq düşəndə qarabasmalarım başlayırdı, ağlımı get-gedə itirmək üzrə olduğumu ehtimallarım, fərziyyələrim daha aydın isbatlayırdı. Bu şəhərin hər gün təkrarlanan küləklərinin vıyıltısı pəncərəni çərçivə qarışıq qoparmaq, damı laxladıb uçurmaq çabalarıyla çıxardıqları səs-sədayla mənə lap sarımı uddururdu. Bir yandan da, çox güman, ev sahibəsinin yanına gələn erkəklərin gecə yarı belə usanmadan taxta pillələri cırıldadaraq aşağı-yuxarı çıxmaları içimə vəlvələ salırdı. Gözlərim yuxusuzluqdan alışıb yansa belə onları yuman kimi gah bu lənətə gəlmiş səslərin qorxu-hürküsü, onlar imkan verəndə isə həmin o qarabasmaların basqısı (daha çox qaynar su ilə dolu qazan başıma əndərilir, ərşə çatan tonqalda heyvan kimi ətim şişə taxılıb qızardılır, xəncərlə gözüm ovulub xırçıltıyla yerə tökülürdü) məni yataqdan dik atılmağa, işığı yandıraraq su qrafinini başıma çəkməyə, yanğımın söndürülməsi prosesinin bir belə uzun çəkməsindən sonra da təngnəfəs halda ciblərimi axtararaq papiros və kibrit tapıb ciyərlərimin məhvini labüdləşdirən papirosçəkmə cəzasına sövq edirdi.

Belə vaxtlar “bəlkə mən lənətlənmişəm” deyə düşünür, bu düşüncənin öldürücü təsiri əvvəlki vəziyyətimi bunun yanında lap toyagetməli edirdi. Özümü hamam otağına salıb başımı soyuq suyun altına tutur, fınxırıb burnumu təmizləməklə kəsilməkdə olan nəfəsimi bərpa edəcəyimi düşünür, bir də alüminium tübikdəki mentol dadı verən pasta ilə ciddi-cəhdlə, var-gücümlə dişlərimi sürtürdüm.

Haçansa hardansa oxumuşdum ki, ruhi sarsıntı keçirən insanların özəl qəribəlikləri olur, gecə yarısı dişimin mina qatının indicə qoparılıb aparılacağı təəssüratı yaradan çox kobud təmasla diş fırçalamağım, şübhəsiz, mənim ruhi sarsıntımı isbatlayan özəl qəribəliyim sayıla bilərdi. 

Tarix ona görə tarix olur ki, güclüyə xidmət edib zəifi aşağılayır. Tarixin qələmini, kağızını güclülər ayırır, onu yazan mirzələri güclülər seçir, bir tikə çörəyini, bir içim suyunu verir ki, otur yaz. Onlar da yazır. Qaraya ağ, ağa qara deyə-deyə yazdıqlarını üst-üstə qalaqlayırlar.

Şərəfin tarixi əsla mümkün olan şey deyil. Məncə, yalnız şərəfsizliyin tarixi mövcuddur!”

 Şəkildə: 1918-ci ilin mart soyqırımı. Bakıda meyitləri daşıyırlar. (Azərbaycan Milli Arxivinin fotosu Vikipediyadan götürülüb)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.03.2025)

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova türk xalqlarını Ramazan bayramı münasibətilə təbrik edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, təbrik mətnində deyilir:

“Əziz dostlar!

Sizi müqəddəs Ramazan bayramı münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm! Bu mübarək bayramın ailələrinizə bolluq, bərəkət və xoşbəxtlik gətirməsini diləyirəm. Qoy dualarınız qəbul olunsun, qəlbiniz sevgi və mərhəmətlə dolsun.

Allah hər zaman sizə və sevdiklərinizə sağlamlıq və rifah nəsib etsin.

Ramazan bayramınız mübarək!”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.03.2025)

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova Qurbanqulu Berdiməhəmmədov adına Qayğıya Möhtac Uşaqlar üçün Yardım Xeyriyyə Fondunun təşkilatçılığı ilə 29 mart 2025-ci ildə Türkmənistanın Arkadağ şəhərində keçirilən “Sülh və Əminamanlıq İli: Uşaqlar üçün Beynəlxalq Fəaliyyətlərin İnkişafı Konfransın"da çıxış edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondundan verilən məlumata görə, Fondun prezidenti Aktotı Raimkulova konfrans iştirakçıkarını salamlayaraq, dünyada baş verən çətin və dəhşətli hadisələr fonunda xalqlarımızın gələcəyini təmsil edən uşaqlarla bağlı belə konfransların keçirilməsinin əhəmiyyətini vurğulayıb və tədbirin ərsəyə gəlməsində əməyi keçən hər kəsə təşəkkürünü bildirib.

Həmçinin, Aktotı Raimkulova gənc nəsilin daim diqqət mərkəzində saxlanıldığını və bu məsələnin rəhbərlik etdiyi Fondun fəaliyyətində prioritet yer tutduğunu vurğulayıb. O, gənclərin və uşaqların Türk dünyası uzun əsrlərə dayanan tarixi və zəngin mədəniyyəti haqqında maarifləndirilməsi, mədəni-sosial layihələrə cəlb edilməsi yolunda Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu tərəfindən atılan addımlar barədə iştirakçılara məlumat verib.

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti gənc nəslin sağlam mənəvi dəyərlərlə yetişməsində irsin rolunun əvəzsiz olduğunu bildirib.

“Bildiyimiz kimi, irs gənc nəslin şəxsiyyətini, mənsubiyyət hissini və cəmiyyətdəki rolunu formalaşdıran təməldir. Mədəniyyət, adət-ənənələr, dil və tarix sayəsində gənclər dünyanı öyrənir, öz köklərinə bağlanır və qarşılıqlı hörməti inkişaf etdirirlər. Buna görə də irsə hörmət və onun təhsil ilə gündəlik həyata inteqrasiyası olmadan gənc nəslin tərbiyəsi mümkün deyil”, – deyə o, çıxışında qeyd edib.

Konfransa Qurbanqulu Berdiməhəmmədov adına Qayğıya Möhtac  Uşaqlar üçün Yardım Xeyriyyə Fondunun tibbi fəaliyyət üzrə vitse-prezidenti Oğulcahan Atabayeva, Özbəkistan Respublikası Prezidentinin köməkçisi Səidə Mirziyoyeva, Qazaxıstan Respublikasının səhiyyə naziri Akmaral Alnazarova, Türkiyə Respublikasının Ailə və Sosial Xidmətlər naziri Mahinur Özdemir, Türkmənistan Hökumətinin rəsmiləri, Türkmənistanda akkreditə olunmuş beynəlxalq təşkilatların diplomatik korpuslarının və nümayəndəliklərinin əməkdaşları, yerli ali təhsil müəssisələrinin müəllimləri və tələbələri, ictimai-sosial təşkilatların və qurumların nümayəndələri, həmçinin yerli və xarici media nümayəndələri qatılıblar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.03.2025)

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ramazan bayramı münasibətilə Azərbaycan xalqını təbrik edib. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Prezident.az saytına istinadən xəbər verir ki, təbrikdə deyilir:

"Sizi mübarək Ramazan bayramı münasibətilə səmimi-qəlbdən təbrik edir, hər birinizə ən xoş arzu və diləklərimi yetirirəm.

Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimin nazil olduğu Ramazan ayı insanları gözəl niyyətlər və savab əməllər naminə birliyə çağırır, onları əmin-amanlıq və bərabərlik yoluna dəvət edir. Bu ayda müsəlmanlar oruc tutmaqla Allah və din qarşısında vicdani borc və vəzifələrini ləyaqətlə yerinə yetirmək, mənəvi-əxlaqi kamilliyə ucalmaq fürsəti qazanırlar.

Orucluq mərasimləri bütün İslam aləmində olduğu kimi, Azərbaycanda da hər il böyük fərəh və məmnunluq hissi ilə keçirilir. Ölkəmizdə milli-mənəvi həmrəyliyin, humanizmin, şəfqət və mərhəmət duyğularının təntənəsinə çevrilən Ramazan ayında dövlətimizin rifahı və tərəqqisi üçün dualar edilir, şəhidlərimizin ölməz xatirəsi minnətdarlıqla yad olunur. İnanıram ki, insanların qəlbini və ruhunu ilahi hikmətlərlə nurlandıran mübarək Ramazan günlərində dua və diləkləriniz, saf niyyətləriniz Tanrı dərgahında qəbul olunacaq, Uca Yaradan öz mərhəmətini xalqımızdan əsirgəməyəcəkdir.

Əziz bacı və qardaşlarım!

Bir daha sizə və dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan bütün soydaşlarımıza Ramazan təbriklərimi çatdırır, ailələrinizə xoşbəxtlik, süfrələrinizə ruzi-bərəkət arzulayıram.

Allah orucunuzu və dualarınızı qəbul etsin.

Ramazan bayramınız mübarək olsun!"

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.03.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Daş Salnamə Muzeyini ziyarət etdim. - Nə gizlədim, bu muzey haqqında yetərli bilgim yoxuydu. Ziyarət etdim və hər gün yanından keçdiyim belə bir incəsənət ünvanına (40°20′24″ quzey enliyi, 49°50′28″ gündoğar uzunluğu) daha öncələr gəlmədiyimə, Türk dünyasından qonaqlarımızı indiyədək bu daş gözəlliklərlə tanış etmədiyimə görə özümü danladım. 

Soyuq daşların istiliyini bildirən, göstərən, kübarcasına nümayiş etdirən, artıq 10 ildir çalışan bir muzeydən danışıram.

Daş – insanoğlunun ilk sənət materiallarından biridir. Daşın sərtliyi və soyuqluğu insanı paradoksal şəkildə onunla ünsiyyət qurmaq üçün fərqli yollar axtarmağa vadar edib. İnsan daşın dilini “anlayaraq”, onu oyub içində məskən salıb, kəsib silah düzəldib, yonub heykəl yaradıb... Daşın yaddaşı var – üzərindəki hər cızıq, hər bir zərbə, insan əlinin, düşüncəsinin və ruhunun izlərini daşıyır...

Daş plastikasının fəlsəfəsi, əslində, insanla zamanın bənzərsiz dialoqudur. Bu dialoq bəzən monumental heykəllərdə, bəzən incə ornamentlərdə, bəzənsə gizəmli petroqliflərdə özünü göstərir. Hər biri öz dönəminin ruhunu, insanoğlunun dünyaya baxışını və bəzən də kosmik gizlinlərə olan ilgisini əks etdirir.

Qədim Misirdə fironların bəngü yaşama qovuşmaq arzusu daş məbədlərdə və heykəllərdə təcəssüm edirdi. Qədim Yunanıstanın mərmər fiqurlarında isə insan bədəni idealizə edilərək harmoniyanın, mükəmməlliyin simvoluna çevrilirdi. Roma İmperiyası bu sənət gələnəyini davam etdirdi, lakin gerçəkliyi ideallaşdırmadan, həqiqəti olduğu kimi ifadə edərək...

Gündoğarda daş plastikası daha çox ornamentallıq üzərində qurulub – İslam memarlığının incə oyma daş naxışları, türbələrin baş daşlarındakı kaliqrafik yazılar, Asiyanın qədim məbədlərindəki mistik heyvan fiqurları – hər biri fərqli bir anlam qatına sahibdir.

Türkün yaddaşı daşa döyülüb – necə deyərlər, ağızda və kağızda deyil, məhz daşın dözümlülüyündə, bəngülüyündə yaşayıb... Orhun-Yenisey abidələri bu yaddaşın ən möhtəşəm ifadəsidir. VIII yüzilin yadigarı olan bu abidələr türk ulusunun özünüdərk yolunda qoyduğu ilk böyük yazılı möhürdür. Hər bir daş üzərində qazılmış damğalar, hər bir söz qədim türklərin dünyagörüşünü, siyasi idealını, həyat fəlsəfəsini əks etdirir.

Orhun yazıları yalnız epiqrafik sənət örnəyi deyil, həm də bir ulusun öz tarixini daşa həkk etməklə gələcəyə ötürməklə bağlı uğurlu cəhdidir. “Türk budunu üçün gecələrim yuxusuz keçdi, gündüzlərim dinclik bilmədi”… – Bilgə Kağanın bu sözləri, daş üzərində bəngüləşmiş bir öyüd kimi, sanki indi də canlıdır, diridir...

Eyni gələnəyin izlərini Altaydan Sibirin dərinliklərinə, oradan isə Azərbaycanın qəbir daşlarına, türbələrinə, qoç fiqurlarına qədər izləmək mümkündür. Qədim türk xalqlarının daşla olan bağlılığı təkcə Orhun abidələri ilə sınırlanmır – bu bağlılıq onların qəbirüstü abidələrində, damğalarında, daş plastikasında da özünü göstərir.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində – Naxçıvanda, Ordubadda, Qarabağda, Göygöldə və b. yerlərdə rast gəlinən qoç və at fiqurları türkün döyüş ruhunun, qəhrəmanlıq məfkurəsinin daşlaşmış ifadəsidir. Bu heykəllər, türkün Günbatardan Gündoğara, Gündoğardan Günbatara (İkiçay arasından Altaylara, yüzillər sonra Altaylardan, Türküstandan Anadoluya…) uzanan mədəni kodlarını özündə daşıyan - sükut içində danışan tanıqlardır...

Daş türkün yadına nəyi salır, 

türkü nəyə səsləyir? - Cavab: 

Ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə uzanan ulu yoldur, Bəngülükdür, 

Üfüqötəsidir! 

Çünki türkün tarixi xaqanların, başçıların, qamların səfərləri ilə yazıldığı kimi, həm də daşlara həkk edilən qayıdışlarla, düşüncələrlə yoğrulub. Bu gün çağdaş Azərbaycan heykəltəraşları (öfnəyi, Hüseyn Haqverdi) bu gələnəyi davam etdirərək, daşın yaddaşı ilə insan yaddaşı arasında bənzərsiz bir bağ qurub.

Türk öz tarixini daşa yazdı - o daşlar bugün yalnız ağız deyənləri, kağız bilənləri deyil, unudulmamağı, öyrənilməyi haqq edənləri danışır, göstərir, öyrədir, ötürür...

Azərbaycanın daş plastikasına baxdıqda burada həm Qobustan petroqliflərinin arxaik simvolizmi, həm orta yüzilliklər türbələrinin bəzək elementləri, həm də qəbir daşlarındakı nəqqaşlıq sənəti diqqəti çəkir. 

Bəli, daş həm keçmişdən söz açır, həm bu günün estetik dəyərlərinə zənginlik qatır, həm də mədəni kodları gələcəyə ötürən bir vasitə kimi çıxış edir.

Daş plastikası, əslində, insana xas olan bir yaradıcılıq impulsunun – daimi iz buraxmaq istəyinin təntənəsidir. Hər yonulan daş parçası, hər işlənən mərmər lövhə insanın özünü tarixə həkk etmək cəhdidir. Sanki insan daş üzərində öz varlığını ölümsüzləşdirmək istəyir – bir gün özü yox olacaq, lakin yaratdığı izlər qalacaqdır, qalacaqdır…

Bəlkə də, buna görə daş plastikası bizə həm doğma, həm də gizəmli görünür – çünki o, həm əllə yaradılıb, həm də zamanın və doğanın öz hökmünü yürütdüyü bir sənət formasıdır.

Çağdaş Azərbaycan daş plastikasında gələnəklə dialoq öz gərəkli səciyyə və dərəcəsini alır. Qobustan irsinə biganə qalmayan heykəltəraşlarımız daş abidələrdən ilham alaraq, onları yeni ifadə formalarına çevirir. Belə sənətkarların əsərləri, sanki, keçmişdən tapılmış artefaktlar təsiri bağışlayır; lakin bu, təsadüfi olmayıb, (artıq vurğuladığımız kimi) zamanla dialoqa girən sənət yanaşması təsirindədir.

Sənəti bir dönəmin qan dövranı kimi izah edən sənətkarlarımız, insanın qan yaddaşı, daşın elə daş yaddaşı olduğu kimi, sənətin estetik yaddaşı olduğunu idrak edərək, onun öz içində keçmişin izlərini (daşıyaraq) gələcək nəsillərə ötürdüyünə inanır.

Keçmişdə daş plastikasının ritual və dini funksiyası vardısa, çağdaş sənətkarın məqsədi fərqli ola bilər – elə fərqli də olmalıdır; günümüzün sənətkarı öz yaradıcılığı vasitəsilə insanın iç dünyasını, yaşamın qanunlarını və kainatın sirlərini dərk etməyə çalışırsa, bu alqışa layiqdir.

Ustad Məmməd Araz qırx il öncə belə haray - “Daş harayı” çəkirdi:

Bəlkə daşdan doğulubdur insanlar elə,

İndi-indi çox hikməti ağlım əridir.

Bəlkə sönmüş sandığımız vulkanlar elə

Nə zamansa dəfn olunmuş haqq səsləridir!

Sənət yaşayır və yaşadır… 

Sənət - Ürək daşıdır - dar gündə ona, onun qurtarıcılığına inanırıq… Tanrı necə haqdır!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

  “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının poçtuna bu yazı Türkiyədən ünvanlanıb. Sənətşünaslıq Elmləri Doktoru, Qaziantep Universiteti Türk Musiqisi Dövlət Konservatoriyasının professoru, Türk Xalq Musiqisinə Xidmət mükafatcısı İlqar Cəmiloğlu İmamverdiyevdən. Yazı bu gün anım günü qeyd edilən unudulmaz professor Babək Qurbanov barədə bir xatirə yazısıdır - Xalq yazıçısı Osman Sarıvəllinin mərhum yadigarı Babək Qurbanov barədə.

“Təkcə sən gəlib çıxmadın...” Bu misra bir anlıq xəyalən məni 1964-cü ilə, 7 yaşımda olduğum dönəmə götürdü. 3 yaşında bacım Aludə bu mahnını körpə səsi ilə oxuduğu əziz illər xəyalıma gəldi. Atam, anam, 2 qardaşlarım da sağ-salamat idilər arxamda dağ kimi. Cəmil Əkbərlə Firuzə ananın bərəkətli ocağında deyib-gülüb şənlənər, uşaqlıq həyatını yaşayardıq. Bəxtəvərli günlər idi o illər.

İlk bahar gələrdi, Novuruz Novruzgülünün mübarək qədəmləri ilə Gəncə torpağında bin-bərəkətli gəlişi ilə bizləri müjdələyərdi. Gələcəyə inamla baxardıq. Elə bilirdik ki, belə olacaq hər zaman. İllər gəldi üstümüzdən xəzan yeli əsməyə başladı nə başladı. İmamverdi ilə Paşa babamı, nənələrim Həcəri, Dilbəri, əmilərim İbrahimi, Həşimi nəhayət sıra gəldi, Cəmil Əkbəri, anam Firuzəni, qardaşım Müzadili, Zakiri, 3 yaşında qızım Şəhlanı, bacımın yoldaşı Azəri Hacıoğlunu, Ənvər Qəmbərovu, Fuad Qələndəroğlunu, 28 mart 2019-cu ildə isə qardaş qədər əziz olan, səmimi insan, böyüyüm, ağsaqqalım, yolgöstərənim professor Babək Osmanoğlu Qurbanovu da qeyb etdik. Çəkilib getdilər hamısı bir-bir. Baxdım ki, tək qaldım, yetim qaldım, tifil qaldım, ətrafım bomboş-qaldı. Arxalı dağlar idim. İndi arxasız, ümidsiz, imdadsız, sayəsiz, kimsəsiz qaldım bu fani dünyada. Səd heyif. Ötən-ötdü bir də gəlməz o əlçatmaz, ünyetməz günlər, o munis illər, bakirə mübarək saf anlar:

Köçüm köç edibdir, qalanım yoxdur,

Şənlik məclisimdə çalanım yoxdur,

Həqiqət deyirəm, yalanım yoxdur,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Hər bahar gələndə qəm içindəyəm,

Könlüm nalə çəkər, nəm içindəyəm.

Arzum başa çatmır, kəm içindəyəm,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Gedənlər getdilər, qalana yazıq,

Dərd-hicran sazıyla çalana yazıq,

Xəyala qapılıb, dalana yazıq,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Bir kimsə halımı sormaq istəməz,

Başımdan qəm qalxar, boran tüstümüz,

Əyildi şah-vüqar, sındı şəstimiz,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Gözlərim yol çəkir neçə illərdir,

Atam, anam, qardaş, qızım güllərdir,

Ruhumda qara qan axar, sellərdir,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Bahar fəsli Novruz gələr, xoş gələr,

Bülbül-gülə  cilvəsiylə müjdələr,

Qəlbimdə məzartək açar lalələr,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Pənahıma yetiş, ey Pərvədigar?

Övladın dərd çəkər, ismidir İlqar!

Kömək ol sən ona, cənabi-Haqq, yar,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Ümidsiz, çarəsiz, yırğalı dağlar.

Bəli, əziz oxucum mart ayı gələndə sevinərlər, gülərlər. Mən də qəmlə “fərəhlənib”, kədərlə “sevinməyə” alışmışam neçə illərdir. Bahar gələr, Novruz müjdələr 21 martda. Mən isə 2 martda əmimoğlu Məhərəm Əkbərovu, 12 martla atam Cəmil Əkbəri, 18 martda qardaşım Zakiri, 28 martda isə Babək Osmanoğlunu, el-obamızın fəxri oğlu, gözəl ziyalı-filosof, musiqişünas alimimizi rəhmətlə müjdələrəm. Mənim də mart ayına “gözaydınlığım” bu itirdiyim dəyərlər olar nəyazıq ki.

18 il bir qurumda qabaq-qənşər çalışdıq, tövsiyələrini verdi, yol göstərdi elmlər doktoru olmağıma. Akademik Rasim Əfəndiyə bir rəyi çatdırmaq üçün məndən rica etdi. Dediyini canla-başla yerinə yetirdim. Beləcə bu xeyir-dua tanışlığı məni doktorluq dissertasiyamın başlaması üçün vəsilə olmuşdu. Çünki Babək Qurbanovun xeyir duası ilə bu xoş, təmənnasız ülvi məram gerçəkləşmiş oldu. 3 il ərzində rəylərini verdi, elmi kitablarıma ön söz yazaraq sayını 35 çıxartdı. Aşıqşünaslığa, ifaçılıq məsələlərinə, tar sənətinə, rəqs, muğam dəramədlərinə, rənglərinə, klassik saz havalarına dair neçə neçə elmi dəyəri aktual olan samballı əsərlərini mənim yaradıcılığıma təmənnasız, səxavətlə ərmağan etdi.

Gözü-könlü tox bir insan idi Babək Osmanoğlu. Çünki əsilzadə övlad idi Azərbaycanımız üçün. Onu tanıyanlar pərvanə olub Babək adlı şəmin başına dolanardılar. Tövsiyələr alardılar, məsləhətləri ilə hərəkət edib uğurlara nail olardılar. Hər bir elm adamına mənəvi borcu olduğunu düşünərdi. Bu amalla yaşayardı Babək müəllim. Elmi əsərləri gah sovetlər hətta xarici ölkələrdə yayınlanardı. Xalqımız müstəqillik əldə edəndən sonra Türkiyə ellərində bütün yaradıcılığı ilə 700 məqalə yayınlanmasına nail oldu bu bəxtəvər insan. 53 elmi kitabının yayınlanması isə ömrünün son akordu oldu, finalı oldu, sonuncu oldu. Haqqın rəhmətinə gedən bir ilin tamamında Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı xatirəsinə həsr olunmuş elmi konfrans da keçirilməsinə qərar verdilər. Çünki Babək müəllim 48 yaşında ilkən Postsovet məkanında SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının, bir müddətdən sonra isə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü olmağa layiq görülmüşdü. Fəqət uzun illər musiqi-elmi ictimaiyyəti bilmirdilər ki, Babək müəllim tələbəlik illərində güclü bəstəkarlıq təhsili almışdı keçən əsrin 60-cı illərində tələbə ikən.

Bəstəkarlıq fənnindən ustadı Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət konservatoriyasının rektoru SSRİ xalq artisti Cövdət Hacıyev idi. Bununla belə palifoniya elmini dərindən öyrənməsinə yardım edən Zakir Bağırov da Babək Osmanoğlunun fitri istedadına heyran qalmışdı. Çünki mükəmməl musiqi hafizəsinə malik idi. Azərbaycanda “absolyut slux” deyirdilər Babək müəllim haqda. Tələbəlik dönəminin saralmış kağızlarda notlarda qeyd olunan yaradıcılığının silinməsini önləmək üçün qərara gəldimki əlyazmalarını “Final” proqramında səliqəli yazım nəşr etdirəm. Bu işimi gerçəkləşdirməyə inanmırdı Babək müəllim. Fəqət israrım qarşısında çarəsizcə razı oldu. Və bu minvalla “Bəstələr məcmuəsi”, “Əsərlər məcmuəsi”, ömrünün son aylarında isə Professor Əfqan Zəki Salehin xeyir duası ilə ikimizin ortaq işbirliyində “İ.S.Baxın xatirəsinə 5 fuqa” adlı əsərinin yayınlanmasına son kəs şahid ola bildi Babək müəllimim.

Sağlığında özünə heç inamı, güvəni yox idi. Gecə-gündüz təbliğatım və ümidverməm  sayəsində əsərlərini fərqli konsert səhnələrində Prof.Gülər Dəmirova, Tamilla Qasımova və Prof. Əfqan Zəki Salehin, ən nəhayət özünün müşayiəti ilə səsləndirə bilməyimiz, Babək müəllimi canı-könüldən sevindirmişdi. 18 yaş kiçik olsam da bu fəaliyyətim sayəsində də mənə həm “Üzeyir”, həm də  “dayı” deyə müraciət edərdi.

Mənim üçün bu fəxri adlar “Nobel” mükafatı dəyərində idi möhtərəm oxucularım. Dərdikəndə, özünəbab tərəfmüqabil, həmsöhbət tapa bilməyəndə isə şeirlər yazıb poetk mistralarla nigarançılığını izhar edirdi internet vasitəsilə. Keçən il 85 illik münasibəti ilə “Babək Qurbanov -85” adlı kitabı yubiley münasibəti ilə gecə-gündüz demədən üzərində çalışdığım zaman Professor Rövşən Xasayoğlu Babək Qurbanovla hər ikisi arasında olan gizli söhbəti nəhayət mənə də anladıb məramını açıqladı. “Babək müəllim deyirdi ki, İlqar müəllim tez-tez kitablar yazır fəqət texiniki-alfabetik səhvləri də çoxdur”. Bu məramı duyduğum zaman çalışma sürətimi azaldıb “Presto”dan “Larqo”ya keçdim. Bu tövsiyəni; son xahişini yerinə gətirməyə çalışdım. Nəhayət  nəzərimdən qaçan bir çox səhvlərimi Əli İmamverdinin dəqiq müşahidələri əsasında düzəldərək 6 ay zamanımı alan 691-səhifəlik kitabı “İksad Yayınevi”nin xeyir duası ilə işıq üzü görməsi ilə bir vəfa borcumu yerinə gətirə bildim şükürlər olsun ki.

Azərbaycanımızın fəxri-iftixarı Osman Sarıvəli ocağının alim övladı, professor Babək Qurbanovun 28 mart 2025 ilində aramızdan ayrılalı 6 il tamam olur, möhtərəm oxucularım. Bütün külliyatı ilə yaxından tanış olan bir şəxs kimi əlaqədar təşkilatlara üz tutub, deyirəm. Sağlığında ikən Azərbaycanımıza-Qazax elinə göndərə bildiyim 50 bağlama kitablarını, yayınlanmış, yayınlanmamış elmi məqalələrini, gənc alimlərimizə rəva bildiyi çox sayda elmi rəylərini ortaya çıxara bilmək üçün, gələcək nəsillərin faydalanması xatirinə 2-ci Şıxlı kəndində “Sarıvəllilər muzeyi”nin açılması üçün əlaqədar qurumların xeyir-duasını vermələrini təmənna edirəm. Çünki, Qazax elindən Səməd Vurğun kimi xalq şairimizin könül-əqidə dostu olan Azərbaycanın Xalq Şairi Osman Sarıvəlli, Lomonosov Universitetində uzun illər fizika-fəlsəfə professoru olaraq çalışmış Rafiq Qurbanov və estetika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, SSRİ və Azərbaycan SSRİ bəstəkarlar ittifaqının üzvü olmuş Babək Osmanoğlu - 3 böyük ziyalı alimlərimizin Azərbaycanımız üçün geniş şaxəli yaradıcılığı və örnək fəaliyyətləri ilə Türkiyə cümhuriyyətləri də daxil olmaqla Türk Dünyası üçün zəngin bir ərmağandır.  Ümidvaramkı bu arzum  ən yaxın zamanda yerinə gətiriləcək.

 Bu mübarək Ramazan bayramı ilə Novruz bayramının qovuşduğu 2025-ci ilin mart ayında, bir zamanlar bacım Aludənin oxuduğu; sözləri Ənvər Əlibəliyə, bəstəsi  Cahangir Cahangirova aid olan kövrək şeiri, nisgilli-qəmli ruhuma səpərək  deyirəm: “Novruz gəldi sən gəlmədin”, “Bahar gəldi sən gəlmədin”. “Ramazan da gəldi gedər”. “Harda qalmısan?”

Sevə sevə gəzdim bu elləri

Telə telə düzdüm mən gülləri. 

Baxa baxa yollara, Axtarıram səni mən.

Şirin sözüm gəlmədin, İki gözüm gəlmədin.

Könül verib sevdiyim

Harda qaldın gəlmədin?

İlk bahar gəldi, Durnalar gəldi

Təkcə sən gəlib çıxmadın,

Harda qalmısan?.

Şəkildə: Əli İmamverdi, Babək Qurbanov və İlqar İmamverdiyev. “Evrənsəl” incəsənət mərkəzinin Babək Qurbanov üçün düzənlədiyi  mərasimdən xatirə, Qaziantep, “Onat Kutlar Kültür səhnəsi” 25.12 – 2017

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Novruz (Yenigün) – oyanışın, yeni başlanğıcın, torpağın canlanmasının bayramıdır. Ancaq o, təkcə torpaqla, Yerlə deyil, Göylərlə də sıx bağlıdır. Yerin-Göyün nizamını, kainatın harmoniyasını, insan-doğa düzənini özündə barındıran bu bayramın ruhunda həm də ulusal yaddaş və gələcəyə açılan inam qapısı var.

Qarabağın yazı, Yenigünü isə özəl bir simvolikaya malikdir. Öz ömrünün yeni dönəmini yaşayan Qarabağın adı, tarixi dirçəliş dastanını, ondan irəli epopeyanı, bir başqa deyilişlə, monumental əsəri ifadə edir. Məhz bu əziz bayram günlərində - Novruzla Ramazanın qovşağında dövlət başçısı və xanımının Qarabağa səfəri, sanki bu torpaqlara yeni fəslin gəlişi qədər dərin anlam daşıyır.

Prezidentin bayram günlərində Qarabağa səfəri yalnız dövlət başçısının rəsmi proqramı deyil; bəli, bu, həm də bir simvoldur: dostu sevindirən, dost ola bilməyənləri kədərə boğan!.. Çünki Qarabağ, sadəcə coğrafi bir məkan olmaqda qalmayıb, habelə bir ruh təcallası, kimlik qüruru, tarix səciyyəsi və böyük gələcək vədi deməkdir. Və indi bu torpaqlarda ulusal yenidənqurmaya, köklü bərpa işlərinə tanıq oluruq. Özü də, ötən yüzilliyin 80-ci illərində Qorbaçın sayəsində urvatdan düşmüş yenidənqurma sözünün əsl anlam haqqı özünə qayıdır. - Sanki təkcə tikililər deyil, həm də zamanın öz axarı yenidən qurulur...

Şuşada tarixi Çöl Qala məscidinin və bulağın bərpadan sonra açılışı – yalnız abidələrin yenilənməsi kimi xarakterizə olunsa, sözümüz kəm qalar, o, həm də mənəvi yaddaşın öz yerinə qayıtmasıdır! Bir vaxtlar səsləri susdurulmuş, divarları köhnə qadağaların tor-tozuna bürünmüş məkanların yenidən nəfəs almasından danışırıq. O bulaqdan su içən hər kəs bilsin ki, bu su, eləcə torpaqdan yox, həm də tarixin bağrından süzülüb gəlir…

Ağdamın Sarıcalı kəndində isə başqa bir səhifə açıldı. Bu kənd, işğal illərində viran edilmişdi, amma budur - indi oraya həyat qayıdır, həyat!.. Dəyişən təkcə fiziki mühit deyil, eləcə də insan taleləridir. Bir zamanlar məcburi köçkün adlandırılan soydaşlarımız indi öz yurdlarına qayıdır. Belə olunca, biz bir açılış törənindən söz açmış olmuruq, bir ulusun öz evinə dönməsinin gerçək görüntüsündən bəhs etmiş oluruq. Bu günlərə şükür!

Prezidentin bu səfəri ilə Qarabağın Yenigünü daha da anlamlı oldu. Çünki bu, sadəcə bayram coşqusunun nümayişi deyil; bu səfər, Qarabağın hər daşında, hər küçəsində, hər ocağında bayramın bir gün, iki gün deyil, bir ömür sürəcəyinə dair verilmiş sözdür. -“Sözümüz imzamız qədər keşərlidir”!

Qarabağda yanan bayram tonqalı yalnız yazın yox, eləcə də bərpanın, qayıdışın və inamın işığıdır! - O işıq sönməyəcək!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan ruhu sonsuz bir xaosdur. O, daim hərəkətdədir, sükutu belə içində gizlədilmiş çığırtılarla doludur. Ruh bəzən tənhalığın buz kimi sərinliyində, bəzən isə sevdanın od kimi yandırıcı istisində yanar. Lakin insan özü belə ruhunun dərinliklərinə enə bilmir. Orada gizlənən ağrını, arzunu, xatirələri və tənhalığı tam ifadə edə bilmir. O, sözlərdən istifadə edir, amma sözlər çox vaxt çılpaq və gücsüz qalır. Sözlər ruhun dərinliyini əks etdirməyə yetmir. Və burada musiqi səhnəyə çıxır. 

Musiqi insanın özünə söyləyə bilmədiyi həqiqətləri pıçıldayan bir güzgüdür. O, yalnız eşitdiyimiz səs deyil, həm də varlığın içində gizlənmiş görünməz bir nəfəsdir. Hər bir not, sanki ruhun qaranlıq künclərindən işığa çıxmağa can atan bir hissdir. Musiqi ağrıya, sevincə, ümidsizliyə, ümidə, ehtirasa və qorxuya dildə verilməyən bir ad qoyur. Çünki musiqi yalnız dinlənilmir. O, hiss edilir, yaşanır və ruhun dərinliklərinə işləyir.

İnsan ruhu analiz edilərkən xaotik, paradoksal və eyni zamanda dərin bir uçurum kimi təsvir edilir. Musiqi də eynən belədir.

O, həm məsumdur, həm də təhlükəli.

Həm mələklərin səsi, həm də şeytanın pıçıltısıdır.

Bir melodiya insanı rahatladıb ona yaşamaq üçün səbəb verə bilər, eyni zamanda başqa bir melodiya onun içindəki uçurumu daha da dərinləşdirə bilər.

Bütün mənəvi hislərin etdiyi kimi, musiqi də insanın varlıq boşluğunu doldurmağa çalışır. İnsan təkdir, atılmışdır, lakin musiqi bu tənhalığın içində bir sığınacaq yaradır. Bəzən bir tarın titrəyən simlərində, bəzən bir qəzəlin muğamla bütövləşən fəryadında, bəzən isə Ramşteynin sərt ritmlərində insan ruhu öz həqiqətini tapır. Çünki musiqi insanın mövcudluq qorxusunu təsdiqləyən ən dərin güzgüdür.

Biz bəzən musiqini yalnız bir əyləncə vasitəsi kimi görürük, lakin əslində o, insanın varlıq mübarizəsinin səsli formasıdır. Müharibə səhnələrində çalınan davul səsi kimi, sevgi anlarında pıçıltıya çevrilən skripka melodiyası kimi, inqilabların içində yüksələn marşlar kimi musiqi həmişə insanın daxili və xarici savaşlarını özündə daşıyır.

O, ruhun mübarizəsinin tərənnümüdür.

İnsan ruhunun ən dərin qatları, onun ifadəyə möhtac olan sirrləri var. Bəzən bu sirlər sözə çevrilir, bəzən isə musiqiyə. Lakin insanın varlığını, onun ruhunun əbədi iztirablarını, sevinc və kədərini ən dolğun ifadə edən iki sənət növü varsa, bu, muğam və qəzəldir. Onlar bir-birindən ayrılmazdır, biri digərini yaşadır, biri digərini dərk edir və tamamlayır.

Muğam  sadəcə musiqi deyil, kosmik bir səfərdir, məncə. O, nə ancaq bir xalqın, nə də müəyyən bir coğrafiyanın mirasıdır.

Muğam insanın kainat qarşısında baş əyməsi, varlığını dərk etməsi və Tanrı ilə dialoqa girməsidir.

Bu musiqinin hər notu, hər ahəngi, sanki bir insanın qəlbində sıxılıb qalmış sözlərin ahəngidir. Lakin muğamın bu səsini tamamlayan bir şey var. Qəzəl..

Qəzəl sözün musiqisi, muğam isə musiqinin sözüdür.

Əgər muğam insanın içinə yığılan duyğuların səsi və ritmidirsə, qəzəl o duyğuların şeirə çevrilmiş təzahürüdür. Onlar bir araya gələndə, insan yalnız bir musiqi və ya şeir eşitmir. O, öz ruhunun ifadəsini tapır.

Füzulinin qəzəllərində göz yaşı olub axan hicran, Vaqifin həyat eşqi, Seyid Əzim Şirvaninin suallarla dolu dünyası, Nəsiminin Tanrıya üsyan və təslimiyyət arasında qalan dərviş ruhu muğamın ahəngində yeni bir varlığa çevrilir. Sanki sözlər muğamın ritmində canlanır, hər bir misra musiqiyə çevrilərək ruhun dərinliyinə doğru axır.

Muğamın və qəzəlin birləşdiyi anlar – insanın öz ruhu ilə danışdığı anlardır. Muğam xanəndəsi, bir növ, qəzəlxan şairin ruhunu öz səsi ilə dirildir. Qəzəl şairinin içindən keçən iztirab, o şeiri yazarkən hiss etdiyi sevgi, kədər, tənhalıq, suallar muğamın titrək notlarında yeni bir ifadə qazanır. Sanki hər şey yenidən yaşanır.

Qəzəl sadəcə oxunmur, muğamla birlikdə səslənərək insan ruhunda doğulur.

Azərbaycan muğamının ən unudulmaz anlarından biri "Segah" muğamı ilə Füzuli qəzəllərinin vəhdətidir. Bu vəhdət elə bir musiqi və şeir harmoniyası yaradır ki, insan sanki öz içindəki susmuş, ifadəyə möhtac olan nəsnələrin canlandığını hiss edir. "Bayatı-Şiraz" və Nəsimi qəzəlləri, "Rast" və Seyid Əzim misraları, "Şur" və Vaqifin lirik dünyası  bunlar muğam və qəzəlin bir-birinə qarışdığı və insanın varlığını tam mənası ilə dərk etdiyi anlardır.

Bu sənət yalnız söz və musiqi deyil. O, canlı şəkildə insanın ruhundan süzülən bir axındır. Muğamı yaşadan, ona səs verənlər xanəndələrdir. Onlar təkcə musiqi ifaçıları deyil, həm də bu dərin fəlsəfi səfərin bələdçiləridir.

Seyid Şuşinski, Bülbül, Xan Şuşinski, Yaqub Məmmədov, Alim Qasımov – onların hər biri muğama öz ruhunu qatıb, onu başqa bir səviyyəyə qaldırıb.

Seyid Şuşinski – muğamın ruhunu qoruyan, onun ənənələrini yaşadan xanəndə. Onun ifasında muğam sanki keçmişdən gələn bir səs kimi səslənirdi.

Bülbül – Avropa vokal texnikası ilə muğamı sintez edən sənətkar. Onun ifasında muğam yeni bir nəfəs aldı.

Xan Şuşinski – "Qarabağ şikəstəsi"nin əfsanəvi ifaçısı. Onun səsində Qarabağın dağları, çayları, dərdləri və arzuları vardı.

Yaqub Məmmədov – muğamın həzin, kədərli və lirik tərəfini ən gözəl şəkildə çatdıran sənətkarlardan biri.

Alim Qasımov – muğamı yeni bir səviyyəyə çıxaran, onun sərhədlərini genişləndirən sənətkar. Onun ifasında muğam təkcə musiqi deyil, varlıq fəlsəfəsi, ilahi bir pıçıltıdır.

Muğam sadəcə bir melodiyanın adıdırsa, onu əbədi edən bu səs sahibləridir. Onların səsi muğamı sadəcə keçmişdə qalmış bir irs kimi yox, daim yenilənən, yaşayan və nəfəs alan bir sənət kimi qoruyub saxlayır.

Muğam və qəzəl təkcə musiqi və poeziya deyil. Onlar insanın varlığının ifadəsidir. Hər misrada, hər notda insan öz ruhunun bir parçasını tapır.

Bu musiqi və şeir insanı dinləməyə, düşünməyə, hiss etməyə vadar edir. Bəlkə də, muğam və qəzəlin gücü bundadır – onlar insana yaşadığını xatırladır. Çünki onlar Tanrıya, dünyaya, həyata, aşiqə, könül dostuna, insana ünvanlanan suallardır.

Bu suallar cavabsız qalır. Çünki muğamın və qəzəlin mahiyyəti də budur, insanın ruhunun dərinliyini açmaq, lakin onu heç vaxt tam anlamasına imkan verməmək. Bu qeyri-müəyyənlik, bu ifadəyə möhtac olan, lakin tam ifadə oluna bilməyən duyğu muğamın əbədi sirridir.

Muğam və qəzəl biri musiqidə, biri sözdə yaşayan eyni hissdir. Onlar həm qüssədir, həm həsrət, həm ümid, həm də insanın öz ruhu ilə apardığı əbədi dialoq. Bu dialoq daim davam edəcək, çünki insanın iztirabı və eşqi heç vaxt bitmir. Muğam və qəzəl yaşadıqca, insanın ruhu da bu ilahi ahəngdə öz ifadəsini tapacaq.

Musiqi, insan ruhunun dilsiz danışığıdır. O, bəzən klassikanın incəliyində, bəzən repin sərt həqiqətində, bəzən isə metalın xaotik qışqırığında təzahür edir. Hər dövrün, hər toplumun özünü ifadə etdiyi bir səsi var. Bəzən bu səs muğamın dərindən gələn fəryadı olur, bəzən isə repin cəmiyyətə üsyanı.

Musiqi – dövrün ruhu və insanın varlıq fəlsəfəsidir.

Və bir də bir şəxs var ki, onun adını çəkməsəm mümkünsüz olar. Üzeyir Hacıbəyov.  O, Azərbaycan musiqisini dünyaya tanıdan, onu Şərq və Qərb arasında bir körpüyə çevirən dahi idi. Onun əsərləri xalqın ruhunu notlara çevirərək, musiqinin sərhədlərini aşdı. O, Qərb simfonizmini Şərq ahəngi ilə birləşdirərək, Azərbaycan klassik musiqisinin əsasını qoydu. “Koroğlu” operası epik qəhrəmanlıq ruhunu, “Arşın mal alan” isə xalqın həyat ritmini notlara çevirdi.

Onun ardınca gələn Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi və digərləri bu musiqi mirasını daha da dərinləşdirərək Azərbaycan klassik musiqisini beynəlxalq səviyyəyə yüksəltdilər. Onların simfonik əsərlərində xalq motivləri, muğam elementləri klassik formalarla sintez olunaraq özünəməxsus bir üslub yaratdı.

Klassik musiqi insanın ruhunu intizama çağırır. O, bir memarın daş üzərində işlədiyi kimi, səsləri dəqiq bir sistemlə qurur və insan ruhunu bu harmoniyaya uyğunlaşdırır.

Əgər muğam insanın özünü buraxıb axara qoşulmasıdırsa, klassik musiqi bu axarı nizama salan bir fəlsəfədir.

Əgər muğam ruhun fəryadı, klassik musiqi harmoniyanın təcəssümü idisə, rep  şəhərlərin səsi, cəmiyyətin ürək döyüntüsüdür. Rep öz köklərini küçələrin həqiqətlərindən alır. O, çətin həyatın, sosial ədalətsizliyin, insanın daxili çəkişmələrinin musiqiyə çevrilmiş formasıdır.

Azərbaycanda repin əsasını qoyanlardan biri Qaraqandır (Elxan Zeynallı). Onun sözlərində həyatın çılpaqlığı, çətinliklərin yaratdığı ağrı və gerçəkliklərə kəskin baxış var idi. O, repin texniki cəhətdən gücünü göstərməklə yanaşı, onun fəlsəfi tərəfini də inkişaf etdirdi.

Xpert (Şəhriyar Atababayev) isə Azərbaycan repinə fərqli bir dərinlik gətirdi. Onun sözlərində ədəbiyyat, fəlsəfə və cəmiyyətə qarşı tənqidi yanaşma var idi. “Şaman”, "Mən kiməm","Məşhərdən qətrə"  kimi əsərlərində o, insanın daxili dünyası ilə xarici reallıqlar arasındakı uçurumu göstərirdi. Xpert repin təkcə küçə səsi olmadığını, onun həm də bir düşüncə forması ola biləcəyini sübut etdi.

Rüzgar (Aydın Hüseynov) isə Azərbaycan repində emosional və introspektiv yanaşma gətirdi. Onun musiqisi sadəcə sosial problemləri deyil, insanın daxili duyğularını da araşdırdı. Buna "Tanrı", "Zindan", "Yaşıl" kimi treklərində şahid ola bilərik. O, repi daha poetik və bədii bir formaya salaraq, ona yeni bir dərinlik qatdı. 

Rep – ritm üzərində qurulmuş fəlsəfədir. O, cəmiyyətin reallıqlarını ritmlərlə danışan bir nəsr formasıdır. Bu musiqi janrı, xüsusilə də 90-cı illərdən etibarən bütün dünyada təkcə küçələrin səsi olmaqdan çıxdı və düşünən insanların üsyanına çevrildi.

Əgər muğam ruhun sonsuz azadlığı, klassik musiqi onun intizamı, rep isə sərt gerçəkliyi idisə, rok və metal insan ruhunun qiyamıdır. Bu musiqi janrları, insanın daxilindəki xaosun notlara çevrildiyi formadır.

Rok musiqisi 20-ci əsrin ən güclü üsyan səslərindən biri idi. “Beatles” harmoniyası ilə başladı, sonra Nirvana nihilizmi gətirdi, Metallika isə ağır və sərt ritmlərlə bu qiyamı zirvəyə qaldırdı. Rammstein isə bu musiqini industrial xaosun içində bir silaha çevirdi.

Metal və rok musiqisi insanın basdırılmış duyğularının ifadəsidir. Burada qəzəb, tənhalıq, üsyan və ekzistensial suallar var. Bu janrın ən güclü tərəfi odur ki, o, cəmiyyətin qəbul etdiyi musiqi normalarını darmadağın edir və dinləyicini sərhədsiz bir dünyaya aparır.

Caz və bluz musiqisi həm kədərin, həm də azadlığın musiqisidir. O, Afrikalı kölələrin içində yığılmış ağrıdan doğuldu və sonra azad ruhlu insanların düşüncə tərzinə çevrildi.

Bluz musiqisi  isə həyatın qaranlıq tərəflərinin, insan ruhunun kədərli notlarının səsidir. O, dərd danışan bir musiqi növüdür. Caz isə sərhədsiz bir sərbəstlikdir, o, musiqinin spontan doğuluşudur.

Mayls Devis, Con Koltran, Dyuk Ellinqton, Luiz Armstronq kimi sənətkarlar cazı bir fəlsəfəyə çevirdilər. Bu musiqi insan ruhunun heç bir çərçivəyə sığmayan hisslərinin ifadəsidir.

Musiqi sadəcə bir sənət deyil. O, bir varlıq formasıdır. Muğam ruhun fəryadı, klassik musiqi harmoniyanın simvolu, rep sərt həqiqətlərin danışığı, metal isə qiyamın səsidir.

Hər musiqi janrı insanın fərqli bir tərəfini danışır. Kimisi tarın simlərində öz kədərini tapır, kimisi rokun sərt akkordlarında qəzəbini, kimisi isə repin ritmlərində həyatın həqiqətini hiss edir. Amma hər şeyin sonunda musiqi bir həqiqəti göstərir – insanın ruhu danışır, sadəcə fərqli dillərdə.

Bəlkə də musiqi həqiqətən də ruhun yeganə dilidir. Sözlər yalan deyə bilər, gözlər aldatmağı bacarar, lakin bir melodiyanın içində yalan yoxdur. Bəlkə də ona görə insanlar darıxanda, depressiyaya düşəndə və ya ən xoşbəxt anlarında musiqiyə sığınırlar. Çünki o, insanın özünü tanımaq istədiyi, özünü ifadə etmək istədiyi və həqiqətlə üzləşmək istədiyi yeganə məqamdır.

Musiqi insanın sirridir.

Hər kəs öz ruhuna uyğun musiqini seçir. Kimisi nostalji melodiyaların içində keçmişinin qırıntılarını axtarır, kimisi ağır rokda içindəki xaosun əks-sədasını tapır, kimisi isə muğamda ruhunun qurtuluşunu görür. Çünki musiqi insana onun içində olanları göstərir. Bəzən onu qorxudur, bəzən isə onu sakitləşdirir. Amma heç vaxt onu tək buraxmır.

Musiqi, insan ruhunun ən dərindən eşidilən çağrısıdır.

Hər bir melodiyada həyatın çoxsaylı qatlarını, hər bir ritmdə isə varlığın mürəkkəbliyini duyuruq. Mənim sevdiyim hər bir musiqi növü, bir tərəfdən mövcudluğumuzu dərk etməyə kömək edir, digər tərəfdən də bu dünyada öz yerimizi tapmaq üçün bir vasitə olur. Klassik musiqi, muğam, rap, hətta Yuxu qrupunun ağır notları, bunlar mənim daxili dünyamın müxtəlif səsləridir. Hər birinin öz yeri var, hər birinin öz dilində mənim içimdəki kədəri, sevincimi, qorxumu və ümidimi ifadə etmək gücü vardır.

Muğamın dərinliklərində nəfəs alarkən insanın öz qəlbini hiss etməsi, qəzəlin qəmli və şeirli sözlərində ağır düşüncələrə qərq olub, varlığın təbii axışına qarşı mübarizə aparması və rapin kəsik, sürətli ritmində həyatın sərt reallıqları ilə üzləşməsi, bunlar hamısı bir bütövdür. Bütün bu musiqilər mənim daxili səyahətimin fərqli mərhələlərini əks etdirir. Birində mən hüzuru tapıram, digərində isə mübarizəni başa vururam. Musiqi mənim içindəki hər bir duyğunun, hər bir mənəvi sınağının və hər bir varlıq sualımın səsini eşitdirir.

Lakin həyat bir yoldur, və hər bir musiqi növü bu yolda bir işıq olur. Bəzi anlar, musiqinin təkcə kömək etmədiyi zamanlar olur, amma bəlkə də həyatın mənasızlığını özündə daşır. Bu musiqilər məni həmin anlarda daha çox ruhsuz və tənhaya çevirir, amma onların arasında da mən, insan, varlığımı tapıram. Musiqi bir zaman səyahətidir, bir çox zaman varlığın əbədiliyi, vaxtın keçiciliyi, və bizim ona qarşı olan mübarizəmiz barədə düşünməyə vadar edir.

Nəhayət, mənim bütün bu musiqiləri sevməyim, bəlkə də həyatın özü ilə əlaqədardır. Biz, hər bir insan kimi, müxtəlif səslərin və melodiyaların arasında, varlıqla olan əlaqəmizi axtarırıq. Bəzən bu səslər bizə sükunət, bəzən isə mübarizə gətirir. Həyatın özü bir musiqidir. Zamanın, düşüncələrin, sevincin, kədərin, uğurun və məğlubiyyətin bir harmoniya içində əks olunduğu bir əsərdir. Mənim sevdiyim musiqilər isə bu harmoniyanın fərqli tonlarını təmsil edir. Sonunda, biz nə qədər fərqli səslərdən bir araya gələrək özümüzü tapmağa çalışsaq da, onların hər biri bizə həyatın mənasını anlamağa kömək edir, çünki həyatın özü, fərqli notlarda səslənən bir musiqi kimi, heç vaxt yekunlaşmayan bir təkamül prosesidir.

Və sonda... musiqi susanda, ruh yenidən xaosa qayıdır.

Çünki insan musiqisiz natamamdır. O, yalnız səsin içində öz varlığını hiss edir. İnsan musiqini dinləmək üçün deyil, onun içində yaşamaq üçün yaranıb.

Şəkildə: Qustav Klimt, “Musiqi” rəsmi (1895).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Sonda insanlar və donuzlar eyni masada oturdular, amma hansı heyvan hansı insan bəlli deyildi." – Corc Oruell, Heyvanıstan

Bu cümlə Heyvanıstan əsərinin finalını təsvir etməklə yanaşı, əsərin əsas ideyasını da özündə ehtiva edir. Oruell bu romanında inqilabların necə öz ideallarını itirərək köhnə sistemlərə bənzədiyini göstərir. Əsər SSRİ-də baş verən siyasi proseslərə bir alegoriya olsa da, onun verdiyi mesaj hər dövr və hər cəmiyyət üçün aktualdır.

Əsərin qısa məzmunu və simvolikası

Əsərdə hadisələr bir fermada baş verir. Heyvanlar insan zülmünə qarşı üsyan edərək öz dövlətlərini – Heyvanıstanı yaradırlar. Onların rəhbəri donuz Napoleondur. İlk başda bərabərlik, azadlıq və ədalət prinsipləri hakim olsa da, tədricən donuzlar öz güclərini möhkəmləndirir və insanlara bənzəməyə başlayırlar.

Hər bir heyvan bir sinfi və ya tarixi şəxsiyyəti simvolizə edir:

Napoleon – İosif Stalin

Qarı (Snowball) – Lev Trotski

Toplan (Squealer) – Təbliğat maşını (Sovet təbliğatı)

Bokser (at) – Sadə və zəhmətkeş xalq

Jones (ferma sahibi) – Çar rejimi və kapitalist hakimiyyət

Əsərin əvvəlində qəbul edilən "Bütün heyvanlar bərabərdir" prinsipi sonda "Bütün heyvanlar bərabərdir, amma bəziləri daha bərabərdir" şəklində dəyişir. Bu, inqilabların son nəticədə necə bir diktaturaya çevrildiyini göstərən güclü bir metaforadır.

Əsərin finalı və onun mahiyyəti

Əsərin sonunda donuzlar və insanlar bir araya gəlir, lakin onların fərqləri o qədər azalıb ki, artıq kiminsə insan, kiminsə donuz olduğu bilinmir. Bu səhnə, inqilabçıların zamanla özlərinin əvəz etdikləri hakim təbəqəyə çevrilməsini simvolizə edir.

Bu, sadəcə Sovet İttifaqına aid deyil. Oruell burada ümumi bir sosial-siyasi qanunauyğunluğu təsvir edir: Hakimiyyət korrupsiya yaradır və əgər idarə edənlərə nəzarət olmazsa, onlar zamanla özlərindən əvvəlki zülmkarlarla eyni olurlar.

Müasir dünyaya uyğunluğu

Bu gün də Heyvanıstanın verdiyi mesaj aktuallığını qoruyur. Bir çox inqilablar və siyasi hərəkatlar əslində köhnə sistemlərə qarşı başlasa da, zamanla özləri də eyni problemləri təkrarlayır. Xalq azadlıq və ədalət istəyir, lakin güc mərkəzləşdikcə yenidən hakimiyyət korrupsiyaya uğrayır.

İnsanlar və donuzların fərqini itirməsi, yalnız siyasi sistemlərdə deyil, cəmiyyətdə də özünü göstərir. Bəzən insanlara rəhbərlik edənlər, onları idarə edən mexanizmlər dəyişir, amma mahiyyət dəyişmir. Oruell bu gerçəkliyi sadə, lakin dərin bir cümlə ilə vurğulayır: Sonda insanlar və donuzlar eyni masada oturdular, amma hansı heyvan hansı insan bəlli deyildi.

Son söz

Oruellin bu əsəri təkcə Sovet İttifaqının deyil, ümumiyyətlə, insan psixologiyasının və hakimiyyətin dinamikasının təhlilidir. Hakimiyyət həmişə idarə edən və idarə olunan siniflər arasında bir mübarizə meydanı olur. İnsanlar tarixi təkrarlamamaq üçün Heyvanıstan kimi əsərlərdən dərs almalı və hər zaman sual verməlidirlər: Biz həqiqətən azadıqmı, yoxsa sadəcə donuzların başqa formada idarə etdiyi bir sistemdə yaşayırıq?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)