İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan tarixinin işıqlı simalarından biriydi Əziz Şərif. Bu gün onun doğum günüdür. Gəlin onun barəsində bir qədər bilgilənək.

Əziz Şərif 1895-ci il martın 28-də Azərbaycanın Naxçıvan şəhərində maarifçi Qurbanəli Şərifzadənin ailəsində anadan olmuşdur. 1915-ci ildə orta təhsilini Tiflisdə almış, sonra əmək fəaliyyətinə başlamışdır.

"Molla Nəsrəddin" jurnalı redaksiyasında işlədiyi ilk gənclik illərində Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid və Əliqulu Qəmküsarla yaxın dostluq əlaqələri qurmuşdur, bu da onu ömürlük ədəbi fəaliyyətə bağlamışdır.

Ədəbi fəaliyyətə 1906-cı ildən "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc olunan "Naxçıvandan məktublar"ı ilə başlamışdır. Bundan sonra tənqid, ədəbiyyatşünaslıq və bədii tərcümə sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərmiş, Maksim Qorkinin "Ana", "Düşmənlər", Aleksandr Fadeyevin "Tarmar" əsərini rus dilindən, E.Ninoşvili və N.Mijsişvilinin əsərlərini gürcü dilindən çevirmiş və çap etdirmişdir.

Moskva Kommersiya İnstitutunda təhsilini davam etdirdiyi dövrdə rus ədəbi mühiti ilə tanış olmuşdur. Tiflisdə mətbuat və nəşriyyat sahəsində çalışmışdır. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində məsləhətçi olmuşdur. Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun tənqid bölməsini bitirmişdir. Sonra SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda və Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda baş elmi işçi olmuşdur.

M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində SSRİ xalqları ədəbiyyatı kafedrasının professoru vəzifəsində çalışmışdır.

Azərbaycan bədii ədəbiyyatından ruscaya çoxlu tərcümələr etmiş, onlara ön söz, müqəddimə, şərhlər yazmışdır. İki medalla təltif olunmuşdur.

Kitabları:

1. Sabir bu gün.

2. Molla Nəsrəddin (C.Məmmədquluzadə).

3. Рождение Молла Насреддина. 

4. Вагиф – певец любви и красоты. 

5. Литературы народов СССР.

6. Keçmiş günlərdən. 

7. Литература народов Закавказя. 

8. Keçmiş günlərdən, Atam və mən. 

9. Molla Nəsrəddin necə yarandı?

Əziz Şərif 1988-ci il iyunun 1-də Moskvada 94 yaşında vəfat etmiş, Naxçıvan şəhərində dəfn olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair Namiq Dəlidağlının şeirlərindən hər gün sizlərə üç yarpaq təqdim edəcək.

AYRILIQ RƏNGİNDƏ YUXULAR…

...uzaqlardasan,
nə görüş vədi var aramızda,
nə də əlvida anı...

Uzun yolların əyninə biçilir
xəyallarım hər gün...
və ayrılıq rəngində
yuxular görürəm hər gecə.

...indi on ikinci otel otagının
künc-bucağında
xatirələrimiz bar verir:
ayrılıq dadında.

...Səndən sonra ümidimin
şəkillərini cızdım

Otel otağının divarlarına.
Şəkillər ölmür axı.
Dön geri, şəkillərin saglığına...

ŞƏKİLLİ ŞEİR                                                   

 Mənə şəkil göndərdin...
o şəklin içində hər şeyin
öz şəkli var:
baxışın öz şəkli var,
ürəyin öz şəkli var.
Ağrının öz şəkli var,
göynəyin öz şəkli var...

Mənə şəkil göndərdin...
...bilirsənmi gəlişi
heç hansı ana düşdü?!
sənsizliyin ağrısını çəkən
məqama düşdü.

Mənə şəkil göndərdin,
nə rəngli şəkildi...
Bomboz ağrılarıma
duz basar, "məlhəm" olar...
Göyərər ağrılarım,
qaysaqlamaz, nəm olar.
Bundan belə hər dəfə
o şəklə baxanda
xumarlanar gözlərim,
baxışlarım dəm olar...
Mənə şəkil göndərdin...
 

SİZƏ ELÇİ GƏLDİ, BİZƏ AYRILIQ

Qapınız döyüldü bir axşamçağı,
sizə elçi gəldi, bizə ayrılıq.
Yenə niyyətini dəyişməmişdi,
köhnə libasında təzə ayrılıq.

Daha toy havası başında sənin,
yol gəldik şübhədən yalana qədər.
Ümidim hələ də can verməmişdi,
aşıqlar “vağzalı” çalana qədər.

Məni nə havada buraxıb getdin…
xar oldum obada, millət içində.
Mənim ciyərlərim alışıb-yandı,
sənin elçilərin şərbət içəndə.

Gəldi qapınıza gəlin maşını,
səni çöl çəkirdi, eşik çəkirdi.
Getdiyin yolların ayrıclarında,
mənim baxışlarım keşik çəkirdi.

Sənin getdiyin yol, uzaq yoldu ha…
günüm bahar görməz, işim qışladı.
Sən gəlin köçməyə hazırlaşanda,
mənim ümidimin köçü başladı.

… Daha xatirən də mənə uzaqdı,
gəlir qulağıma bir soraq kimi.
Gördüm bu “döyüşdə” məğlub olmuşam,
əlimi qaldırdım “ağ bayraq” kimi.

Qapınız döyüldü bir axşamçağı,
sizə elçi gəldi, bizə ayrılıq.
Yenə niyyətini dəyişməmişdi,
köhnə libasında təzə ayrılıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Əgər səni macəra, azadlıq və təbiətlə iç-içə olmaq hissi cəlb edirsə, Azərbaycan hiking üçün mükəmməl bir məkandır. Dağların zirvələrini fəth etmək, çayların səsini dinləyərək yollar qət etmək və təbiətin bizə bəxş etdiyi ən saf gözəllikləri görmək istəyirsənsə, çantanı hazırla, çünki bu yazı tam sənə görədir!

1. Qafqazın damı: Xınalıq - Qrız - Laza Marşrutu

Çətinlik səviyyəsi: Orta-çətin

Məsafə: Təqribən 30-35 km

Səfər müddəti: 2-3 gün

Bu marşrut səni Azərbaycanın ən yüksəkdə yerləşən kəndlərindən birindən – Xınalıqdan başlayaraq, dumanlı dərələr və buz kimi bulaqlarla dolu Qrız kəndinə, oradan isə məşhur Laza şəlalələrinə aparacaq. Yol boyu Qafqaz dağlarının təbiətini seyr edəcək, sürüşkən qayalardan keçəcəksən və sənin üçün unudulmaz bir sərgüzəşt olacaq.

Ən həyəcanverici hissə: Dumanlı dərələrdən keçərkən gözlənilmədən qarşına açılan mənzərə – kilometrlərlə uzanan çəmənliklər və ucsuz-bucaqsız dağlar!

2. Heyrətamiz Göy Rəng: Göygöl - Maralgöl Yürüşü

Çətinlik səviyyəsi: Orta

Məsafə: 12-15 km

Səfər müddəti: 1 gün

Əgər sırf bir günlük hiking istəyirsənsə, Göygöl Milli Parkı ideal seçimdir. Göygöl gölünün sahilindən başlayıb, sıx meşələr və sərt yoxuşlarla Maralgölə qədər uzanan bu marşrut, xüsusilə payızda qızılı yarpaqların arasında möhtəşəm mənzərələr təqdim edir.

Ən həyəcanverici hissə: Maralgölün sahilində oturub, güzgü kimi durğun suda əks olunan dağları seyr etmək!

3. Meşələrin Arasında Sakitlik: İlisu - Ramramay – Qax - Baş Göynük

Çətinlik səviyyəsi: Orta

Məsafə: 25 km

Səfər müddəti: 2 gün

Əgər macərapərəst ruhunu daha sakit, ancaq bir o qədər də möhtəşəm bir yerdə sınaqdan keçirmək istəyirsənsə, Qax rayonunda yerləşən İlisu kəndindən başlayan bu hiking marşrutu sənə görədir. Dağ çayları, yaşıl meşələr və kəndlərin mistik gözəlliyi bu yürüşün əsas cəlbedici tərəfləridir.

Ən həyəcanverici hissə: Ramramay dərəsində dincəlmək və uca dağların arasında kiçik kəndlərin necə izolyasiya olunmuş şəkildə varlığını davam etdirdiyini görmək.

4. Quba Cənnəti: Qəçrəş - Afurca – Təngəaltı Hikingi

Çətinlik səviyyəsi: Orta-çətin

Məsafə: 20-25 km

Səfər müddəti: 1-2 gün

Şəlalələr və qayalı dərələrə heyran olanlar üçün Quba ətrafında hiking etməyə dəyər. Qəçrəş meşəsindən başlayaraq Afurca şəlaləsinə, oradan isə Təngəaltı dərəsinə enərək bu marşrutu tamamlayırsan.

Ən həyəcanverici hissə: Təngəaltının dar dərələri və qayalar arasında sıxılmış buz kimi soyuq çayda ayaqlarını islatmaq!

5. Naxçıvanın Gizli Cənnəti: Batabat Gölü - Salvartı Yaylağı

Çətinlik səviyyəsi: Orta

Məsafə: 18-20 km

Səfər müddəti: 2 gün

Naxçıvanın sirli gözəlliklərini araşdırmaq istəyirsənsə, Batabat gölündən Salvartı yaylağına qədər uzanan bu hiking marşrutu sənə inanılmaz bir təcrübə yaşadacaq. Hündür dağ yaylaqları, otlaqlar və sərt təbiət burada səni gözləyir.

Ən həyəcanverici hissə: Batabat gölünün üzərində üzən kiçik ada və orada rastlaşacağın tamamilə fərqli ekosistem!

Macərapərəstlərə məsləhətlər:

Su və yemək ehtiyatı: Əksər hiking marşrutlarında bulaqlar var, amma təmiz su ehtiyatın mütləq olsun.

Geyim və avadanlıq: Rahat yürüş ayaqqabıları və hava şəraitinə uyğun geyim geyin.

Çətinlik səviyyəsi: Təcrübənə uyğun marşrut seç. Əgər ilk dəfə hiking edirsənsə, daha qısa yollarla başla.

Qrup halında səyahət et: Təhlükəsizlik üçün tək getməməyə çalış.

Sıfır iz burax: Təbiəti olduğu kimi saxla, zibilləri özünlə götür.

Hiking yalnız bir idman növü deyil, eyni zamanda ruhun azadlığıdır. Hər dəfə yeni bir marşrut kəşf etdikcə, özünü daha çox tanıyır və təbiətlə harmoniyada yaşamağı öyrənirsən. Hazırlaş və Azərbaycanın ən macəra dolu yollarında öz izlərini qoy!

Şəkildə: Xınalıq kəndi

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Qorxmaz, igid, hərəsi bir qəhrəman olan amazonlar döyüşçü qadınlar olublar. Onlar çox yaxşı at çapar, qılıncla əla döyüşər, ox, balta və metal nizələr atardılar. Qızlar üç düşmən əsgərini öldürməsələr, evlənə bilməzlərmiş. Uşaq vaxtı onların sağ döşlərini burur, yandırır və ya mis bir alətlə dağlayarlarmış ki, inkişafdan qalsın, bədənin bütün gücü sağ qola və çiyinə keçsin, qılınc vuranda, mizraq, ox və nizə atanda maneçilik eləməsin.   

Amazonlar o kəslərdir ki, aralarında kişi olmadan kraliça ilə idarə olunurmuşlar. Onlar bütün vaxtlarını özlərinə sərf edər, yer şumlayar, əkib-becərər, mal-qaraya, xüsusilə atlara qulluq edər, savaş məşqləri aparar, gənc qızları döyüşçü kimi yetişdirmək kimi mühüm işlərlə məşğul olarlarmış. 

Tarixə səs salmış bu döyüşkən qadınlar haqqında çoxlu  əfsanə və rəvayətlər dolaşmaqdadır. Amma nəzərə alaq ki, bu əfsanə və rəvayətlərdə  “çəyirdək qədər də olsa, tarixi gerçəklik olub”. Artıq yeni tədqiqatların işığında uzun illər əfsanə hesab edilən amazonların tarixi həqiqətə çevrildiyini deyə bilərik. Amerikalı arxeoloq J.D.Kimball özünün "Savaşçı kadınlar amazonlar" kitabında amazonların bir əfsanə olmadıqlarını, türk boyları içərisində yaşadıqlarını göstərmişdir.

Onların həqiqi vətənlərini axtaran tarixçilər hələ də ortaq nəticəyə gələ bilməyiblər. Çünki A.Qarabağlının yazdığı kimi “Əslində “amazonlar məmləkəti”, “sənəmlər səltənəti” müxtəlif zaman kəsiyində dünyanın müxtəlif regionlarında mövcud olmuşdur”. Lakin məlumatların əksəriyyətinin ilkin ünvanı Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan olaraq qalır.  

Amazonların Azərbaycanda yaşamaları haqqında əsas məlumatları isə qədim yunan tarixçisi, coğrafiyaçısı və filosofu Strabon özünün "Coğrafiya" əsərində verib. O yazırdı ki, “Albaniyanın yuxarı dağlarında amazonlar yaşayırlar...Bu yerlərlə yaxşı tanış olan başqa yazıçılar, onların içərisində Skepsiyalı Metrodor və Qipsikart iddia edirlər ki, amazonlar Qafqaz dağlarının Keravn adlanan Şimal ətəklərində qarqarlarla qonşuluqda yaşayırlar”. Digər yunan tarixçisi Plutarx da vaxtilə ərazimizdə amazonların varlığından xəbər verirdi. Pausanias isə demişdir ki, “Pompeyin Alazan sahillərində albanlarla döyüşündə alban qadınları kişilərlə bərabər savaşırdılar. Bunlar amazonlar idi”. Erməni tarixçisi S.T.Yeremyan da qeyd edirdi ki, amazonların ölkəsi Azərbaycandır.

Tarixi mənbələr göstərir ki, XX əsrin sonlarına kimi yüksəklik ucqarlarda yerləşən bəzi kəndlərimizdə nənələr qız nəvələrinə layla çalarkən belə oxuyurmuşlar: “sən mənim amazonumsan, mənim amazonum”. (Bax: N.Atəşi: “Qafqaz amazonları”, Berlin-2011, səh:34-35). Dilçi alim M.Adilova görə, dilimizdə qoçaq qadın anlamında hələ də işlənən “Ərəbzəngi”  ifadəsi də amazon sözünün xalq dilində təhrif edilmiş variantıdır. 

Azərbaycan tarixçilərinə görə, amazonlar ölkəmizin şimal-qərb və cənub-qərb ərazilərində məskunlaşıblarmış.

Tarix elmləri doktoru, Berlində N.Gəncəvi adına Azərbaycan Mədəniyyət İnstitutunun direktoru, 25 ildən artıqdır amazonların tədqiqi ilə məşğul olan, “Azərbaycanın hərb tarxində qadınların rolu” adlı dissertasiyanın müəllifi, elmi nəticələrinin böyük bir hissəsi Avropanın və Qafqazın bir çox nüfuzlu dərgilərində nəşr olunmuş, həmçinin “Qafqaz amazonları” (2011, Berlin) və “Azərbaycanın Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin materialları Avropa muzeylərində. (Son Tunc- Erkən Dəmir Dövrü)” "Elm və təhsil", Bakı, 2015)əsərlərinin müəllifi,  dünyada ən qədim savaşçı qadın məzarının məhz Naxçıvandan tapıldığını dünyaya sübut etmiş, həm də şairə kimi tanıdığımız Nuridə Atəşi qeyd edir: “...türk araşdırmaçısı və tarixçisi Osman Kurt yazır ki, amazonlar Xəzər sahillərindən gəlib Kiçik Asiyada skitlərlə qarşılaşdıqları zaman skitlər onları Alizan, daha sonra “anazan” deyə çağırırmışlar. Deməli, amazonlar özlərini təqdim etdikləri zaman Alazan adlandırırmışlar. Bu da onların qafqazlı, Qafqazdan gəlmə olduqlarını tarixlərdən silə bilməyib, həm də adlarının sonralar təhrifinə səbəb olub. Belə ki, amazon adı da elə Alazan (Kürün ən böyük sol qoludur, digər adı Qanıxdır) adından yaranmış, sonralar yunanlar bu adı amazon etmişlər. (Yunanca bu sözün mənası a-amazos, yəni "döşsüz" deməkdir-İ.V.) Amazonlara sonralar bir çoxları, xüsusən yunanlar sahib çıxmağa çalışsalar da, onların izi yalnız Azərbaycan ərazisində dünyaya sübut edilə biləcək qədər qorunub saxlanılmışdır”. (Bax: N.Atəşi: “Azərbaycan – dünyada və Avropada nüfuzu artan Amazon Yurdu”, “525-ci qəzet”, 17 oktyabr 2009-cu il, səh:25) Təsadüfi deyil ki, tarixi mənbələrdə “Azərbaycanın Albaniya, Atropatena ilə yanaşı, Amazoniya” adlandırılması da qeyd edilmişdir. (Bax: F.Ağasıoğlu: “İslamöncəsi Türk tarixi. (Doqquz Bitik). V Bitik: Mifologiyada tarix”. İstanbul-2019, səh: 269). 

Bizcə, amazon adı başlanğıcda Azərbaycanla bağlı yaransa da, sonralar bütün dünyada qorxmaz, igid və döyüşkən qadınlara verilən ümumi bir ada çevrilmiş, digər qəbilə, tayfa və xalqlarda da belə  qadınlara amazonlar deməyə başlamışlar.

İndi gələk mətləb üstünə. Bəs “Azərbaycanın İsveçrəsi” adlanan, bir zamanlar Albaniyanın qədim paytaxtı olan Qəbələnin qonşuluğunda yerləşən Oğuzun (keçmiş Vartaşenin) ərazisində də amazonların – döyüşçü qadınların izlərinə təsadüf olunurmu?

Tarix elmləri doktoru N.Atəşi Azərbaycanda aşkar edilmiş arxeoloji tapıntılara istinadən AMEA-nın keçmiş prezidenti M.Kərimova müraciətində göstərir ki, “Qafqaz Albaniyasının qədim torpaqları - Dərbənd, Qəbələ, Oğuz, Qax, xüsusi ilə Qarabağ bölgəsi amazonların yaşamış olduqları doğma torpaqlardır”. (Bax: https://apa.az/social/-169148) 

Bu ifadələrdən belə məlum olur ki, nüfuzlu tədqiqatçı Oğuzu da “amazonların yaşamış olduğu doğma torpaqlar”dan hesab edir. Bunu Oğuzda son Tunc və Erkən dəmir dövrünə aid arxeoloji abidələr arasında silahlı qadın qəbirlərinin tapılması faktları da sübut edir. Azərbaycanda arxeologiyanın banilərindən hesab edilən  Saleh Qazıyev vaxtı ilə  rayonun Vardanlı (indiki Kərimli) və Qarabaldır kəndlərinin cənubunda silahlı qadın məzarları aşkar etmişdir. O, arxeoloji materiallara əsaslanaraq bu qadınların döyüşlərdə iştirak etdiyinin faktlarla təsdiqləndiyini bildirmişdir.

Həmin qəbirlər işərisində Vardanlı (Kərimli) 5 saylı silahlı qadın qəbri xüsusi yer tutur. Həmin məzarın qadına aid olduğunu antropoloq R.Qasımova da təsdiq etmişdir. 1956-cı ildə aşkar olunmuş həmin qəbri S.Qazıyev döyüşçü qadın məzarı adlandırmışdır. Skelet 0,8 m dərinlikdə, başı şərqə, ayaqları qərbə olub, bükülü şəkildə, sağ böyrü üstdə yatmışdı. Skeletin   kəlləsinin arxa hissəsində isə tuncdan xəncər aşkar olunmuşdur. (Bax: Qazıyev S.M. “Vardanlı arxeoloji qazıntılarının hesabatı” (1956-cı il)/Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 1960, № 4, s. 25-52.)

Strabonun amazon qadınlarının məskəni "Albaniyadan yuxarıdakı dağlardır" ifadəsinə istinadən  rayon ərazisində dəniz səviyyəsindən 1150 və 1160 metr yüksəkdə olan Baş Daşağıl və Filfilli kəndlərinin şimalındakı indiyə kimi tədqiq olunmamış qədim qəbiristanlıqlarda amazon qəbirlərinin olması da söylənilir. (Bu qəbirlərin tədqiqi çox sirləri aça bilər.).  

Həmin abidələr qadınların, o cümlədən alban qadınlarının hərb tarixindəki yerinin aydınlaşdırılması baxımından da olduqca əhəmiyyətlidir. Onların igidliyini, qormazlığını və döyüş qaydalarını yaxşı bildiklərini tarixi faktlar da sübut edir. Roma tarixçilərinin söylədiklərinə görə, e.ə. 65-ci ildə Pompeyin başçılığı ilə romalıların albanlara qarşı savaşında albanların tərəfində həm də qadınlar iştirak edirmişlər. Əsir götürülmüş alban döyüşçüləri arasında çoxlu yaralı qadın da var imiş. Alban qadınlarının igidliyi romalıları heyran etmişdi. Məhz bu qadınların cəsurluğu romalılar arasında Qafqaz Albaniyasının şimalındakı dağlarda döyüşkən amazon tayfalarının yaşaması barədə əfsanələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Vaxtı ilə makedoniyalı İsgəndər anasına ünvanladığı məktubda yazmışdı ki, "...amazonlar gözəlliyi və sağlamlığı, zəkası və hazırcavablığı ilə bütün qadınlardan xeyli üstündürlər..." (Каллисфен. Kallisthenes von Olynth III, 27).  

Nuridə xanım Atəşi Azərbaycandakı Qız qalalarını, o cümlədən Oğuzun Xaçmaz kəndinin şimal-qərbində, Ərmənət kəndinin şimalında, Qaladağın zirvəsində yerləşən  Qız qalasını (Biz Vardanlı (Kərimli) kəndinin cənubundakı Qız qalası ərazisini və Baş Daşağıl kəndinin yüksəkliklərində mövqe tutan “Qızlar yaylağı”nı da bura əlavə edərdik–İ.V.) və Kərimli, Qarabaldır kəndlərinin cənubunda aparılan qazıntılarda tapılmış daş (gil) qadın fiqurlarını da amazonlardan nişanə hesab edir. Oğuzdan çox da uzaq olmayan Zaqatala rayonunun Çardaxlar kəndi ərazisində dağ üstündə yerləşən, el arasında Pəri qalası kimi məşhur qala barədə söylənilən əfsanə də Nuridə xanımın Qız qalaları ilə bağlı ehtimalına haqq qazandırır. (Onu da qeyd edək ki, hələ keçən əsrdə Azərbaycanın dünya şöhrətli yazarı Qurban Səid “Qafqaz (dağları, xalqları və tarixi)” əsərinin “Zaqatala” fəslində “Zaqatalanın böyük möcüzəsi” adlandırdığı amazon tayfalarından bəhs etmişdi.)

N.Atəşi “Qafqaz amazonları” kitabının 50-ci səhəfəsində yazır: “...Çaydan çiynimdə səhənglə su daşıyırdım. Dolu səhəngin ağırlığından şikayət edərkən atam mənə  Qız qalasını (Xaçmaz kəndinin şimal-qərbindəki –İ.V.) göstərərək deyərdi: “Bax, sənin ulu nənələrin olan igid savaşçı qadınlar o qalada yaşamış və illər uzunu savaşmışlar. Səndə onlar kimi igid, qüvvətli olmalısan!”   

Metrodor Skepsiyalı və Hipsikrat, həmçinin bu yerlərlə tanış olanlar məlumat veriblər ki, amazonlar Qafqaz dağlarının şimal ətəklərində qarqarlarla qonşuluqda yaşayıblar.  Bəs Oğuzda onların da izləri varmı, amazonlarla qonşu olublarmı?

Tədqiqatçılar göstərirlər ki, albanlardan sonra Azərbaycanda geniş ərazilərdə məskunlaşmış əsas tayfalardan biri olub qarqarlar. Onların əsasən Qarabağ ərazisində yaşadıqları söylənilir. Lakin tədqiqatçı Kamilla Trever qarqarların e.ə. III əsrdə Qafqaz dağlarında məskunlaşdığını, sonra dağlardan Qarabağ düzünə yayıldığını göstərir. Tədqiqatçılar M.Zehtabi və M.Ismayılov da qarqarların miladdan qabaq IV-II yüzilliklərdə Qafqaz dağlarının ətəklərində məskunlaşdığını qeyd edirlər. Q.Cavadov haqlı olaraq yazır ki, “Tarixən Qafqaz diyarında dağlıların düzənliyə köçürülməsi sübut olunmuşdur, düzənlərdə yaşayanların isə dağ yerlərinə köçürülməsi aktı məlum deyildir”.

K.Trever qarqarları həm də  Qafqaz Albaniyasında ən geniş yayılmış küp qəbirləri mədəniyyətinin sahiblərindən hesab edir. Bəlkə də, elə buna görədir ki, 2024-cü ildə daşqın nəticəsində Oğuz rayondakı Qalaçayın sol sahilində üzə çıxan daş və küp qəbirlərin qarqarlara aid olduğu deyilir. (Təəssf ki, bu qəbirlər də tədqiq olunmayıb)

Tədqiqatçılar Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində də qarqarların  yaşadıqlarını göstərirlər. Oğuz rayonunun qərb qonşusu Şəkinin “Qarqarlar ölkəsi” (V.Areveltsinin əlyazmaları-XIII əsr) adlandırılması, şərq qonşusu Qəbələdə Qarqar etnonimini əks etdirən “Qaraqar” (Xarxar) xarabalığının olması, Oğuzun özündə isə V əsrdə erməni cöğrafiyaçılarının əsərlərində də adı çəkilən “Xalxal”  toponiminin (kənd) və hidroniminin (kəndin yaxınlığından Xalxal adlı çay da axır) mövcudluğu qarqarların bu ərazilərdə yaşamasından xəbər verir. Filologiya elmləri doktoru, professor H.Mirzəyev göstərir ki, dil və tarixi faktlara əsasən demək olar ki, nəinki XarXar (Qaraqar), hətta Xalxal  toponimi də mənşə etibarı ilə qarqar etnonimi ilə bu və ya digər cəhətdən, az və ya çox dərəcədə bağlıdır. Coğrafiya elmləri doktoru, professor N.Məmmədov da Xarxar və Xalxal sözlərinin qarqar sözünün fonetik variantları hesab edir. (Bax: K.Səmədova: “Qərbi Azərbaycan etnotoponimlərinin arealları”, Bakı, “Nurlan”-2008, səh:75-77). Fikrimizcə, mənbəyini Malqamut dağının cənub yamacından (2700 m. yüksəklikdən) alan, Filfilli kəndinin yaxınlığından keçən Qalaçay və Ərmənət kəndinin şimalındakı Qaladağın, Kərimli kəndinin cənubundakı Karqaya ərazisinin adları da qarqar sözünün fonetik variantları ola bilər. Şair tədqiqatçı, “Oğuzda Avestanın izləri” əsərinin müəllifi Y.Rza isə Oğuzun Muxas kəndinin şimalındakı Qərovuz kənd xarabalığının da qarqarlarla bağlı olduğunu ehtimal edir. Deməli, Oğuzun ərazisində qarqarların da izləri var və onlar burada yaşamış amazonlarla qonşu olublar! Bu qonşuluq isə amazonların Oğuz ərazisində yaşadıqlarının daha bir sübutudur.

Miladdan öncə V yüzillikdə yaşamış məşhur tarixçi Heredot Amazonların İskit (Sak, Saka) dilində danışdığını yazırdı. (Antik iskit mumiyalarından alınan DNA testlərinə görə iskitlər türklərdir). Amerikalı arxeoloq J.D.Kimball DNA testlərinə istinadən amazonların da türk mənşəli olduqlarını ortaya qoymuşdur. (Bax: https://www.sabah.com.tr/aktuel/2013/02/16/amazonlarin-turk-oldugu-nasil-ortaya-cikti). 

Uzun müddət Qafqazdilli sayılmış qarqarlar da türk mənşəlidirlər. Bunu qarqar/karkar kimi səslənən çox sayda adların türk xalqlarına mənsub olması və bu ərazilərin əsas əhalisinin türklərdən ibarət olduğu  da sübut edir. Bəli, qarqarlar türk mənşəlidirlər və qıpçaq-qarqar dilində danışıblar. (Bax: C.M.Qaraşarlı: “Egey-aralıq dənizləri regionunun və Qafqaz Albaniyasının onomastikasında ümumi elementlər”, BDU-nun xəbərləri (Humanitar elmlər seriyası), 2007, №1, səh:5) Bunu türk alimi Ə.Qanoqçu da təsdiq edir.

 Deməli, bu qonşu xalqlar hər ikisi də türksoylu olublar. Çox güman ki, onlar öz aralarında Albaniyada dövlət dili funksiyasını ifa edən qıpçaq-qarqar dilində anlaşmışlar. 

Beləliklə, yuxarıda göstərilənlərə və Strabonun təsvir etdiyi coğrafi mövqe ilə Oğuzun coğrafi mövqeyinin oxşarlığına əsasən Oğuz rayonunun  ərazisində də bir zamanlar igid və qoçaq qadınların – amazonların yaşadıqlarını söyləmək olar. 

Bizcə, bu gün amazonlar haqqında neqativ fikirlər səsləndirmək, onları tariximizdən silməyə çalışmaq, amazon tədqiqatçılarının əsərlərinə kölgə salmaq heç də doğru deyil. İndi amazonluq dünya rəssamlıq, incəsənət, ədəbiyyat və tarixində igidlik, şücaət, qəhrəmanlıq simvolu olaraq tanınmaqda, qəbul edilməkdədir. Biz də bunu belə qəbul edərək dünyanın ən qədim qəhrəman qadınlarının məhz bizim torpaqlarımızda yetişmiş olduğunu dünyaya sübut etsək, ölkəmiz də, mədəniyyətimiz də, tariximiz də daha çox qazanmazmı?!

Amazonlarla qarqarların münasibətinə gəldikdə isə bu, tamamilə başqa bir söhbətin mövzusudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

SƏMƏD VURĞUN

DAĞLAR

Binələri çadır-çadır 
Çox gəzmişəm özüm, dağlar! 
Qüdrətini sizdən aldı 
Mənim sazım, sözüm, dağlar! 

Maral gəzər asta-asta, 
Enib gələr çeşmə üstə. 
Gözüm yolda, könlüm səsdə, 
Deyin, necə dözüm, dağlar? 

Hər obanın bir yaylağı, 
Hər tərlanın öz oylağı, 
Dolaylarda bahar çağı, 
Bir doyunca gəzim, dağlar! 

Qayaları baş-başadır, 
Güneyləri tamaşadır. 
Gödək ömrü çox yaşadır, 
Canım dağlar, gözüm dağlar! 

Bir qonağam bu dünyada, 
Bir gün ömrüm gedər bada, 
Vurğunu da salar yada 
Düz ilqarlı bizim dağlar! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanda həqiqətən də nəğməkar şairlər var. Günümüzdə bu, Baba Vəziroğludur. İllər öncə isə Dəmir Gədəbəyli var idi, ən məşhur bəstəkarlar onun 300-ə qədər sözünə mahnı bəstələmişdilər və bu mahnılar tanınmış müğənnilərin ifasında səslənməkdəydi, elə indi də səslənir.

Dəmir Gədəbəyli (Qasımov) 1939-cu il mart ayının 27-də Gədəbəy rayonunun Ataxal kəndində müəllim ailəsində dünyaya göz açmışdır - şəxsiyyət vəsiqəsində doğum günü 27 mart olaraq qeyd edilib, ancaq deyilənə görə, martın 9-da doğulub.

Orta təhsilini Böyük Qaramurad məktəbində almış, sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. 1961-ci ildə ADU-ni bitirmiş, elə həmin ildən 1991-ci ilə qədər, 30 il Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verlişləri komitəsində müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır.

 "20 yanvar" qəzetinin baş redaktoru olmuşdur.

Müstəqillik dövründə müxtəlif Universitetlərdə dərs demişdir (ABU, "Odlar Yurdu" ,"Təfəkkür").

Ədəbi yaradıcılığına gəlincə, 60-cı illərdən şeirləri çap olunmağa başlayıb. 1972-ci ildən SSRİ Jurnalistlər İttifaqının, 1981-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının, 1988-ci ildən SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü olmuşdur.

1975-ci ildə görkəmli alim Mir Cəlal Paşayevin rəhbərliyi ilə "Azərbaycan poeziyasında qoşma" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib. 1989-cu ildə isə "Azərbaycan dastanlarının poetikası" adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib.

Türkiyənin "Zaman" qəzetinin Bakı üzrə təmsilçisi olmuşdur.

50-dən çox kitabı çap olunub. Demək olar ki, çap olunmamış 60 kitablıq poema, dram və şeirləri var.

Onun şeirləri alman, ingilis, rus, yunan, rumın, çex, bolqar, macar və s. dillərə tərcümə edilmişdir.

Kitabları:

1. Sınaqlar. 1961

2. Baba ocağı

3. Daşlar, gözlər, məhəbbət.

4. Ayrılığın əlində

5. Abdaloğlu

6. Qeyrət qalası

7. Ellərin əziz qızı

8. Xatirələrdə yaşayan illər

9. Xalqın Heydər babası

10. XX əsrin Nyutonu

11. Tuğ harayı

12. Türk qızı

13. Atatürkün əsgəri

Dəmir Gədəbəyli 6 may 2019-cu ildə vəfat etmişdir.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Həsənzadə Nigar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan teatr və kino sənətinin göy üzündə parlayan kəhkəşanlarından biri də Ələsgər Ələkbərov idi. O, özünün möhtəşəm aktyorluq istedadı ilə səhnənin sehrini yaratdı, kinoda isə yaddaşlara həkk olunan obrazlarla bir epoxa qurdu. Onun səsi, baxışları, hərəkətləri – hamısı tamaşaçının qəlbinə nüfuz edən sehrli bir harmoniya idi.

Səhnəyə açılan bir tale

1910-cu ilin yazında Bakıda dünyaya göz açan Ələsgər Ələkbərov elə o andan sənətə yazılmışdı. Çünki o, yalnız yaşamaq üçün deyil, səhnədə ruhunu ifadə etmək üçün doğulmuşdu. Azərbaycan Dövlət Teatr Məktəbində aldığı təhsil onun istedadını cilaladı, ruhunu isə səhnə alovlandırdı.

Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında fəaliyyətə başlayan Ələsgər Ələkbərov teatr aləminin əfsanəsinə çevrildi. Otello rolunda yanğılı bir eşqin, qısqanclığın və faciənin çalarlarını elə oynayırdı ki, tamaşaçılar özlərini bu hekayənin içində hiss edirdilər. Vaqif, Knyaz, Kərəm, Koroğlu kimi rollarında isə o, səhnəni yalnız ifası ilə doldurmur, eyni zamanda tamaşaçıya canlı bir tarix, hisslərin iç dünyasını yaşadırdı.

Kino dünyasında da Ələkbərovun sehrli nəfəsi duyulurdu. Rüstəm bəy kimi tamaşaçını həm güldürüb, həm düşündürən, Koroğlu kimi ədalət uğrunda döyüşən, Şahsuvar kimi bir qəlbin dərdini daşıyan qəhrəmanlar onun sayəsində ölümsüzləşdi.

"O olmasın, bu olsun" filmində Rüstəm bəy obrazı ilə məkrli, lakin bir o qədər də komik bir tiplə bizi güldürdü.

"Koroğlu" filmində isə dağları titrədən nərəsi ilə bir xalqın ümidini, azadlıq istəyini dilə gətirdi.

"Görüş" filmində Şahsuvar rolunda sevginin, vətənə bağlılığın və əsl kişilik nümunəsinin təcəssümü oldu.

Onun kinoda yaratdığı hər obraz bir canlı tarix idi, çünki Ələkbərov sadəcə aktyor deyildi – o, ruhunu hər roluna köçürən bir sənət fədaisi idi.

Əbədi səhnənin ölməz ulduzu

1963-cü ilin qışı Azərbaycan mədəniyyətinə ağır bir itki gətirdi – Ələsgər Ələkbərov əbədiyyətə qovuşdu. Amma o, nə səhnədən, nə də tamaşaçıların qəlbindən ayrıldı. Çünki həqiqi sənət ölməzdir, həqiqi aktyor isə daim səhnədədir – istər teatr pərdələrinin arxasında, istərsə də filmlərin hər kadrında.

Bugün də onun səsi səhnədə eşidilir, baxışları filmlərdə yaşayır, aktyorluq məktəbi isə yeni nəsillərə örnək olmağa davam edir.

Ələsgər Ələkbərov – sadəcə bir ad deyil, Azərbaycan sənətinin qızıl səhifələrinə yazılan bir dastandır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət”  

Bu gün Ramazan bayramı öncəsi sonuncu cümə günüdür. “Xoş günün ömrü az olur”  deyirlər. Həqiqətən də belədi. Bu mübarək bir ay nə tez gəldi keçdi xəbərimiz olmadı. 

Sanki Ramazan ayını dünən qarşılamışıq.  Amma bu mübarək aya, orucluğa pəhriz, arıqlamaq bəhanəsi kimi baxanlar da var. Gəlin biraz bu barədə danışaq. 

Orucluq nədir? 

Nə üçün tutulmalıdır? 

Bildiyiniz kimi oruc tutmaq islamın beş əsas şərtindən biridir. Sağlamlığı imkan verən hər bir müsəlmanın oruc tutması vacibdir. 

Oruc tutmaq sadəcə 12 saat ac qalmaq demək deyil. Oruc tutmaq acın halından anlamaqdır. Boşuna hər yemək yeyəndən sonra  “Biz yedik doyduq. Bütün aclar doysun” sözü deyilmir. Bu sözü işlətməyimizə rəğmən ac olanların doyduğundan əminikmi? 

Dünya üzərində milyonlarca silah satılır və müharibələr olur. Hər il 8 milyon silah istehsal olunur. Dünyada doqquz yüz milyondan çox insan acdır. Hər il yetmiş milyon nəfər insan bu rəqəmin üstünə əlavə olunur. Sadecə bir il silah satışı olmasa, müharibələr olmasa dünyada sonsuza qədər ac insan qalmayacaq. 

12 saat ac qalmaqla oruc tutulmur. Önəmli olan qəlbində bəslədiyin əməldi. Gəlin,  sözdə “insan” olmayaq. Ramazan ayı hər zaman var. Amma elə bir an gələcək ki, Ramazan ayı gələndə biz yer üzündə olmayacağıq. Kaş ki, özümüzü müdafiə etdiyimiz anlarda, dinimizin təməlini və insanlığımızı unutmasaydıq. 

Qurani-kərim bizim başımızın üstündə yox, başımızın içində, qəlbimizdə və canımızda olmalıdır.

Qədr gecələrində Qurani-kərimi başımızın üstünə qoyuruq ki, bizim bütün təfəkkür, düşüncə və niyyətlərimizin Allahın və Peyğəmbərimizin (s) göstərişləri əsasında olmasının zəruriliyini dərk edək. Bunun ardınca isə Qurani-kərimi açaq və ayələrini ruhumuza, qəlbimizə və canımıza həzm etdirək.

Qurani-kərimi oxuyub əməl etməyənlərdən,  həzm etməyənlərdən olmayaq.

Dostlar, baxın, körpə uşağa bəzən anası yemək yedizdirmək istəyir, amma uşaq yemək istəmir. Ana yeməyi qaşıqla uşağın ağzına qoyur, amma uşaq yeməyi ağzından çıxarır. Qurani-kərimi oxuyub onun ayələrinə əməl etməyən insan da elə həmin uşağa bənzəyir. Ayəni ağzında saxlayır və sonra onu bayıra çıxarır. Heç bir ayə boğazdan aşağı keçmir. Çoxlarımız Qurani-kərimin ayələrini ağzımızda saxlayırıq.

Nə isə. Bu bədbinliklərdən çox danışmayaq. 

Qarşıdan Ramazan bayrmı gəlir. Hər bir müsəlmanın bayramı mübarək! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Xəbər verdiyimiz kimi, "Simurq" Mədəniyyət Assosiasiyası Mədəniyyət Nazirliyinin qrantı ilə dəstəklənən "Yüksək mədəniyyətli Azərbaycan vətəndaşı" layihəsini icra etdi, layihə bu mart günlərində yekunlaşdı və həqiqətən də Azərbaycanın mədəni həyatında əsil hadisəyə çevrildi.

Layihə çərçivəsində Azərbaycanda Atatürk Mərkəzində baş tutan altıncı - yekun kulturoloji elmi oxunmalarda Azərbaycanın tanınmış kulturoloqları məruzələrlə çıxış etdilər. Benefisiarlar qismində isə alimlər, pedaqoqlar, məmurlar, jurnalistlər, həkimlər, muzey və kitabxana işçiləri, qadın və gənclər QHT-lərin nümayəndələri, tələbələr iştirak edirdilər.

Azərbaycan xalqının milli inkişaf tələbatlarının təhlilinə sistemli kulturoloji yanaşma metodologiyasına əsaslanan layihə Ümummilli lider Heydər Əliyevin tövsiyələri və ölkənin yeni sosial-mədəni inkişaf strategiyası işığında Azərbaycan xalqının ruhi mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsinə yönəlib. Layihənin əsas məqsədi Azərbaycan Respublikasının davamlı, rəqabətqabiliyyətli və təhlükəsiz inkişafının bərpa olunan strateji resursu və başlıca hərəkətverici qüvvəsi olan yüksək mədəniyyətli Azərbaycan vətəndaşlarının "istehsalında" dövlətə vətəndaş dəstəyi göstərməkdir. Daimi dəyişikliklər, sivilizasiya böhranı və qloballaşmanın çağırışları şəraitində bu vəzifənin həlli milli inkişaf üçün ölçüyəgəlməz əhəmiyyət daşıyır. 

Layihə çərçivəsində keçirilən ustad dərsi kulturologiya, kulturogenez, mədəniyyət və sivilizasiya, əmək və idarəetmə mədəniyyəti, liderlik mədəniyyəti, hüquqi və etik mədəniyyət, insanlararası və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyəti, məsuliyyət mədəniyyəti və s. haqqında universal kulturoloji bilikləri özündə ehtiva edən yüzdən çox rəngli slayddan ibarət təqdimatın nümayişi ilə müşayiət olundu. Təqdimatın altı bölməsində sxemlər, formullar, meyarlar, dəyərlər, metodoloji prinsiplər, o cümlədən "kulturoloji piramida" sistemli innovativ təhlil metodu, xoşbəxtlik, rəqabətqabiliyyətli dövlət, meritokratik tərbiyə və idarəetmə formulları və s. öz əksini tapmışdı. 

Layihənin iştirakçılarına Sülh Mədəniyyəti İnstitutunun (YUNESKO) Elmi Şurası, "Simurq" Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının Rəyasət heyəti və "Avropa-Asiya" Beynəlxalq Humanitar Akademiyasının Rəyasət heyəti tərəfindən ali təhsil müəssisələri üçün dərs vəsaiti qismində tövsiyə olunan "Yüksək mədəniyyətli insan" monoqrafiyası paylandı.

Kitabda yer alan universal kulturoloji biliklər məmurlar, alimlər, pedaqoqlar, maarifçilər, jurnalistlər, hüquqşünaslar, həkimlər, diplomatlar, mühəndislər və ixtiraçılar, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri üçün, xüsusi istedada malik gənclərin və uşaqların hazırlığı üçün, eləcə də vətəndaşların və yaşlı nəslin nümayəndələrinin özünü təhsili üçün praktiki maraq kəsb edir. Monoqrafiyada açıqlanan özünüidarə mədəniyyətinin xüsusiyyətləri hər bir insana özünü təkmilləşdirməyə və öz həyatını yaxşılaşdırmağa, öz düşüncələrini və hislərini idarə etməyə, çətinlikləri dəf etməyə, sağlamlığını qorumağa və vaxtı rasional şəkildə idarə etməyə kömək etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kitabda sistemləşdirilən xarici ölkələrin dövlətçilik və dövlət idarəetmə mədəniyyəti sahəsində təcrübəsi  insan inkişafının mürəkkəb problemlərinin həlli və milli idarəetmənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün istifadə oluna bilər. Nəhayət, monoqrafiyanın oxuyucusu orta əsrlərdə yaşamış görkəmli ruhi mədəniyyət yaradıcıları, öz həyat fəaliyyətlərini Azərbaycan xalqının və bütün bəşəriyyətin mədəniyyətinin inkişafına xidmətə həsr etmiş Nizami Gəncəvinin və İmadəddin Nəsiminin kulturoloji portretləri ilə tanış olmaq imkanı əldə edəcək. 

Layihənin üstün cəhətlərindən biri cəmiyyətin ruhi mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini aşkar etmək məqsədilə işlənib hazırlanmış kulturoloji anketlərdir. Azərbaycan xalqının bu günü və gələcəyi xalqın ruhi mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsindən çox asılıdır. Əhalinin müxtəlif sosial qruplarının kulturoloji anket sorğusunun keçirilməsi vətəndaşların intellektual və mənəvi mədəniyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, mədəni elitaların formalaşdırılması üçün etibarlı, təsdiqlənmiş biliklərin alınması, habelə Azərbaycan Respublikasının sosial-mədəni strategiyasının monitorinqinə və uzaq perspektivdə təkmilləşdirilməsinə istiqamətlənmiş elmi tövsiyələrin işlənib hazırlanması üçün yeni imkanlar açır. 

“Yüksək mədəniyyətli insan” audiokitabının çap edilməsi və yayılması da daxil olmaqla, Azərbaycanın rayonlarında layihənin gələcəkdə həyata keçirilməsi mühüm praktiki əhəmiyyətə malikdir. Layihənin Azərbaycan cəmiyyətində universal kulturoloji biliklərin yayılması ilə bağlı olan əsas kulturoloji ideyaları intellektual mədəniyyətin qabaqlayıcı inkişafı və xalqın icbari kulturoloji təhsili və maarifləndirilməsinin qanunvericilik qaydasında tətbiqi ilə birgə rəqabətqabiliyyətli insan kapitalının inkişafı üçün möhkəm zəmin hazırlaya, ölkənin taleyüklü problemlərinin həlli üçün yeni imkanlar aça bilər.  

Altıncı kulturoloji elmi oxunmaların iştirakçıları, o cümlədən mədəni elitanın və ziyalıların nümayəndələri bəyannamə qəbul etmişlər və dövlət quruculuğu və idarəetmə proseslərində ölkənin milli maraqlarına cavab verən bir sıra elmi tövsiyələrin praktiki cəhətdən reallaşdırılmasına dəstək göstərilməsi xahişi ilə hökumətə müraciət ünvanlamışlar. Onların arasında Azərbaycanda yüksək mədəniyyətli insanların “istehsalının” növbəti onillikdə prioritet milli vəzifəsi elan edilməsi var ki, bu vəzifənin yerinə yetirilməsi Azərbaycan xalqının həyat qabiliyyətinin yüksəldilməsi və milli insan kapitalının inkişafı amili kimi cəmiyyətdə ruhi mədəniyyətin və sistemli kulturoloji təfəkkürün qabaqlayıcı inkişafına təkan verəcəkdir. Mütərəqqi mədəni transformasiyalara istiqamətlənmiş tövsiyələr arasında – kulturologiyanın elm və tədris fənni kimi daha da institusionallaşması, uşaq bağçalarında və məktəblərdə mədəniyyətşünaslığın tədrisə daxil edilməsini, ali təhsil müəssisələrində kulturologiya kafedralarının açılmasını; uşaqlar, gənclər və analar üçün daimi fəaliyyət göstərən kulturoloji maarifləndirmə sisteminin, eləcə də uşaqların meritokratik tərbiyə mədəniyyəti sisteminin yaradılması; Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin nəzdində məqsədyönlü elmi tədqiqatların aparılması və milli ekspert-kulturoloqların hazırlanması üçün zəruri olan Heydər Əliyev adına Kulturologiya Akademiyasının təsis edilməsini; Bakıda daimi fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Kulturoloji Elmi Oxunmalar Mərkəzinin yaradılmasını və s. misal göstərmək olar. 

Azərbaycanın innovativ kulturoloji təşəbbüsünə tanınmış alimlər – YUNESKO-nun Sülh Mədəniyyəti İnstitutunun, M.Y. Lomonosov adına MDU-nun Qlobal proseslər fakültəsinin YUNESKO kafedrasının, Pitirim Sorokin Beynəlxalq İnstitutunun, “Sivilizasiyaların dialoqu” Açıq Universitetinin və s. rəhbərləri maraq göstərmiş və onun beynəlxalq səviyyədə həyata keçirilməsinə  hazır olduqlarını nümayiş etdirmişlər. Yüksək mədəniyyətli insanların “istehsal edilməsinin” Azərbaycan modeli “Homo sapiens” insan növündən  – “Homo kulturalis” insan növünə keçid üzrə planet miqyasında layihənin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün əsas ola bilər. 

Oxunmaların təşkilat komitəsinin ünvanına “Sivilizasiyaların Dialoqu” Açıq Universitetinin, Sülh Mədəniyyəti İnstitutunun (YUNESKO), Rusiya “Xalq təhsili” Forumunun rəhbərlərindən, eləcə də Azərbaycanın xalq şairi, kulturoloq-alim, professor, Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının akademiki Nəriman Həsənzadədən, AR-nin Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Elmira Axundovadan salam və dəstək məktubları daxil olub. 

Azərbaycanın xalq yazıçısı, Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Elmira Axundovanın, Atatürk Mərkəzinin direktoru, akademik Nizami Cəfərovun, politoloq, “Bakinskiy raboçiy” qəzetinin baş redaktoru Svetlana Bayramovanın, kulturoloq-yaponşünas, BDU-nun müəllimi Əbülfəz Babazadənin, tarix üzrə fəlsəfə doktoru İradə Əlilinin və başqalarının çıxışlarında “Simurq” AMA-nın 35 illik fədakar fəaliyyəti, Fuad Məmmədovun Azərbaycanda yeni elm istiqaməti kimi kulturologiyanın təşəkkülünə və inkişafına verdiyi töhfə yüksək qiymətləndirilmişdir. 

Sülh Mədəniyyəti İnstitutunun (YUNESKO) rektoru, Beynəlxalq Humanitar “Avropa-Asiya” Akademiyasının prezidenti, akademik Engel Tahirov öz salamlama məktubunda Azərbaycan ziyalılarının “Rusiya xalqları, dünya ölkələrinin birliyi tərəfindən fəal şəkildə istifadə olunan” kulturoloji fikrinin nailiyyətlərini yüksək qiymətləndirdi. O, misilsiz poetik dillə Azərbaycan xalqına və onun mədəniyyətinə səmimi sevgisini və hörmətini bəyan etmiş, Bakılıları XXI əsrin yaradıcıları, “Simurq” AMA-nın Birinci Bakı kulturoloji elmi oxunmalarının təşkil edilməsi və keçirilməsi üzrə təşəbbüsünü humanitaristika sahəsində yeni söz, Azərbaycanın gənc nəslinin vətənpərvər-vətəndaş təfəkkürünün formalaşdırılması yönündə praktiki fəaliyyətində yeni addım, zamanın çağırışlarına və təhdidlərinə intellektual cavabın xüsusən dəyərli və tələb olunan forması adlandırdı. Akademik Ümummilli lider Heydər Əliyevin rolunu xüsusi vurğulayaraq, “onun fenomeninin miqyaslı dəyişikliklərə tələbatdan doğulduğunu və ruhi sferada inqilabla müşayiət olunduğunu” qeyd etdi. Məhz Heydər Əliyev “millətin tarixi coşğusunun yalnız və yalnız mədəniyyətlə təmin oluna biləcəyini gözəl başa düşərək, onu ən qiymətli xəzinə, günün tələbi, xalqın ruhu və canı adlandırırdı”. Onun vəsiyyətlərinə uyğun olaraq, insanın nəcibləşdirilməsi, yüksək mədəniyyətli Azərbaycan vətəndaşının formalaşdırılması məqsədi ümummilli ideya qüvvəsi qazanıb. 

Azərbaycanlı kulturoloqların diskussiyalarını və panel müzakirələrini diqqətlə dinləmiş Azərbaycanın xalq yazıçısı Elmira Axundova məmnuniyyətlə qeyd etdi ki, oxunmalar “ümumrespublika əhəmiyyətli hadisə olub, xaricdəki kulturoloqların və intellektual elitanın diqqətini cəlb etmişdir”. 

Elmira xanım oxunmaların nəticələrinin və kulturoloji təhsil və maarifləndirmənin Azərbaycan cəmiyyətinin həyatının bütün sahələrinə sistemli şəkildə tətbiqi üzrə təkliflərin irəli sürüldüyü Bəyannamənin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirdi. “Bu, dövrümüzün çoxdan yetişmiş tələbatıdır, respublikada kulturologiya elminin banisi, tarix elmləri doktoru, “Simurq” Mədəniyyət Assosiasiyasının prezidenti Fuad Məmmədov bunun əhəmiyyəti barədə danışır. Çox şadam ki, onun ideyaları bu gün ölkəmizin intellektual elitası tərəfindən daha çox dəstək görür”. 

O vurğuladı ki, Bəyannamədə irəli sürülən aktual elmi tövsiyələr Azərbaycanın qanunvericilik və hökumət strukturlarında ciddi şəkildə nəzərdən keçirilməli və müzakirə predmeti olmalıdır ki, “yüksək mədəniyyətli insan” anlayışı vətəndaşlarımızın ümumi mədəniyyət səviyyəsinin və sistemli kulturoloji təfəkkürünün yüksəlməsinə təkan verməklə, nəzəri modeldən sosial-mədəni strategiyaya və canlı praktikaya keçsin. Professor Fuad Məmmədovla bərabər mən də inanıram ki, gələcək “Yüksək mədəniyyətli insanındır”! Gəlin hamımız birlikdə bu gələcəyi yaxınlaşdıraq”. 

Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən ölkənin yeni sosial-mədəni inkişaf strategiyası çərçivəsində “Simurq” AMA-nın keçirdiyi Birinci Bakı kulturoloji elmi oxunmalarına Milli Aviasiya Akademiyasının kafedra müdiri, Azərbaycanın xalq şairi, tanınmış kulturoloq, professor Nəriman Həsənzadə yüksək qiymət verdi. O, “Yüksək mədəniyyətli Azərbaycan vətəndaşı” layihəsini Azərbaycan kulturoloqlarının vətəndaşların intellektual və mənəvi mədəniyyətinin, kulturoloji təfəkkürünün və Azərbaycan xalqının kulturogenezinin inkişafına ciddi töhfəsi, Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqının ruhi mədəniyyətinin hərtərəfli inkişaf etdirilməsinin zəruriliyi barədə vəsiyyətinin həyata keçirilməsinin ən yaxşı forması adlandırdı. Ağsaqqal vurğuladı ki, Bəyannamədə intellektual mədəniyyətin qabaqlayıcı inkişafı, Azərbaycan cəmiyyətində universal kulturoloji biliklərin yayılması, icbari kulturoloji təhsil və maarifləndirmənin qanunvericilik qaydasında tətbiqi ilə bağlı verilən elmi tövsiyələr zamanın çağırışlarına ən yaxşı cavabdır. Sənəddə yüksək mədəniyyətli vətəndaşların yetişdirilməsi üzrə dəqiq formulə edilmiş postulatlar Azərbaycan cəmiyyətində milli maraqlara cavab verən mütərəqqi kulturoloji dəyişikliklər üçün geniş imkanlar açır. Nəriman Həsənzadə strateji milli resurs kimi Azərbaycanın yüksək mədəniyyətli vətəndaşlarının formalaşdırılmasına və inkişaf etdirilməsinə hədəflənmiş Birinci Bakı kulturoloji elmi oxunmalarının ziyalılarımız, xalqımız və dövlətimiz tərəfindən dəstək görəcəyinə və ölkəmizin bütün regionlarına yayılacağına ümidini ifadə etdi.  

Rusiya Təhsil Akademiyasının akademiki, professor Sühəyl Fərəh öz salamlama məktubunda belə yazır: “19 mart 2025-ci il tarixində yekunlaşan Birinci Bakı kulturoloji elmi oxunmalarının əsas sənədi olan, Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələrinin qəbul etdiyi Bəyannamənin mətnini oxuduqda onun dərin intellektual və elmi məzmununu, eləcə də aydın ruhi simasını qeyd etməyə bilmərəm”. “Bəyannamədə mədəniyyətin yalnız müxtəlif nəsillərin maarifləndirilməsi və tərbiyə edilməsi prosesində deyil, həm də müxtəlif elmi fənlər və koqnitiv fəaliyyətdəki rolunun yeni anlayışı verilir, amma heç də az əhəmiyyəti olmayan bir şey də var ki, həmin sənəddə strateji məqsədin – bütün məktəbəqədər, orta və ali təhsil müəssisələrində “Yüksək mədəniyyətli insan” ideyasının reallaşdırılması üçün praktiki yol xəritəsi faktiki olaraq təqdim edilib. Burada strateji vəzifə müəyyən edilib: “Yüksək mədəniyyətli insan” statusunu necə qazanmaq olar ki, o özünü və ailəsini keyfiyyətlə, ahəngdarlıqla və müvəffəqiyətlə idarə etməklə yanaşı, cəmiyyətdə iqtisadi və siyasi proseslərə səmərəli şəkildə rəhbərlik etməyi bacarsın. Nəhayət, ən önəmlisi odur ki, Bəyannamə “Yüksək mədəniyyətli insan” obrazının yayılması  və onun dünyanın bütün ölkələrinin ziyalılarının, elitalarının və müxtəlif sosial təbəqələrinin şüurunda kök salması ilə bağlı konkret plan təklif edir. Bu, layihəyə planetar miqyas qazandırmaqla, bu nəcib humanist işə rəhbərliyi öz üzərinə götürə biləcək BMT və YUNESKO kimi beynəlxalq təşkilatların diqqətini cəlb edəcəkdir.

Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının və Kulturoloqlar Cəmiyyətinin yüksək mədəniyyətli Azərbaycan vətəndaşlarının formalaşdırılmasına və Azərbaycan cəmiyyətinin və dövlətinin mütərəqqi inkişafına yönəlmiş təşəbbüsü Rusiya Federasiyasının “Xalq Təhsili” Forumu tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Forumun rəhbəri Sergey Moroz “Simurq” AMA-nın icbari kulturoloji təhsil və maarifləndirmənin qanunvericilik qaydasında tətbiqi, kulturoloji elmi oxunmaların, ustad dərslərinin, audiokitabların, treninqlərin və uşaqların və gənclərin elmi biliklərinin artırılması və tədrisinin digər formalarının inkişaf etdirilməsi, uşaq bağçalarında və məktəblərdə mədəniyyətşünaslığın tədrisi, ali təhsil müəssisələrində kulturologiya kafedralarının açılması barədə təkliflərini praktiki dəyərə malik kulturoloji innovasiyalar adlandırdı. Məqsədyönlü elmi tədqiqatların həyata keçirilməsi və milli ekspert-kulturoloqların hazırlanması üçün Bakıda Heydər Əliyev Fondunun və Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin nəzdində Heydər Əliyev adına Kulturologiya Akademiyasının təsis edilməsinin vacibliyi də onun tərəfindən xüsusi vurğulanıb.  

O, qəbul edilən qərarların və işin nəticələrinin kulturoloji ekspertizasının dövlət idarəçilik praktikasına tətbiqi, sosial-siyasi sabitlik, yüksək əmək məhsuldarlığı və vətənpərvərlik amili kimi meritokratik idarəetmə mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi kimi elmi tövsiyələrin də praktiki dəyərini qeyd etdi.  Belə bir layihənin beynəlxalq səviyyədə həyata keçirilməsində iştirak etməyə hazır olduğunu ifadə edən Sergey Moroz bildirdi ki, “Homo sapiens” insan növündən “Homo culturalis” insan növünə keçidi nəzərdə tutan birgə kulturoloji fəaliyyət təkcə milli deyil, həm də planetar əhəmiyyətə malik nəticələr əldə etməyə imkan yaradacaq. 

“Mən bu layihəni, ziyalıların bəyannaməsini, bu elmi tövsiyələri Fuad Məmmədovun 1989-cu ildən etibarən – 35 ildir Azərbaycanda yüksək mədəniyyətin təntənəsi uğrunda apardığı  mübarizədə qələbəsi kimi qiymətləndirirəm” – “Simurq” AMA-nın vitse-prezidenti Svetlana Bayramova belə dedi. Biz hamımız bu mübarizəyə fəal şəkildə qoşulmalıyıq. Onun mədəniyyət yaradıcısı kimi məhsuldar innovativ yaradıcılıq fəaliyyəti altı beynəlxalq elmlər akademiyasının akademiki seçilməklə həmin elmi müəssisələr tərəfindən tanınsa belə, bu günə qədər dövlətimiz tərəfindən qiymətləndirilməyib. Bir neçə akademik, deputatlar, ombudsman, professorlar və xalq artistləri daxil olmaqla, Azərbaycan ziyalılarının nüfuzlu nümayəndələri hələ 2016-cı ildə dəyərli alimin 70 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq, onun elm, təhsil və maarifin inkişafına verdiyi töhfənin qiymətləndirilməsi barədə xahişlə respublikanın rəhbərliyinə müraciət etsələr də, bu günə qədər cavab almayıblar.   

Birinci Bakı kulturoloji elmi oxunmalarının iştirakçıları Bəyannaməni onda əks olunan, ölkənin milli maraqlarına cavab verən kulturoloji postulatların və elmi tövsiyələrin praktiki tətbiqinə dəstək göstərilməsi xahişi ilə Azərbaycanın qanunvericilik orqanlarına və hökumət strukturlarına göndərmək qərarı qəbul etdilər. 

Beləcə,"Simurq" Mədəniyyət Assosiasiyasının Mədəniyyət Nazirliyinin qrantı ilə dəstəklənən "Yüksək mədəniyyətli Azərbaycan vətəndaşı" layihəsi tarixə qovuşdu, lakin layihə şüurlarda, əyani materiallarda, təşviq tədbirlərində davam edəcək və davam etdikcə də yeni minilliyin mədəni insanının formalaşdırılması naminə cəmiyyətimizə öz faydasını göstərəcəkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.03.2025)