Super User
Bəzən ən doğru stansiya, enməyi planlamadığın yerdədir… -ESSE
Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Uşaq vaxtı soruşurdular: “Böyüyəndə nə olacaqsan?” Mən də, nədənsə, “Nəqliyyatçı” demirdim – çünki bu, o vaxtlar nənəmin başa düşəcəyi bir şey deyildi. “Nəqliyyat?” deyib fikrə gedirdi, “hə, bəlkə sürücü? Atan baban kimi” deyə təklif verirdi. Amma bilmirdi ki, bu elə-belə avtobusun sükanı deyil – bu, bütün şəhərin nəfəsini planlamaqdır.
Nəqliyyat mühəndisliyi yol çəkmək deyil – yolun necə yaşadığını hesablamaqdır. Mühəndis deyəndə hər kəsin gözündə bir körpü tikən, beton qarışdıran adam canlanır. Amma biz? Biz bəzən tək bir gecikməni düzəltmək üçün təkər fırlanmadan əvvəlki ehtimalları ölçürük. Bəzən iki dəqiqəlik gecikmənin bir şəhərin səbrinə necə təsir etdiyini modelləşdiririk.
Yol mühəndisi asfalt çəkir. Biz isə vaxtın özünü döşəyirik. Onlar zolaq çəkir, biz axını. Onlar bardür qoyur, biz insanların davranış trayektoriyasını hesablayırıq. Və ən əsası – onlar tikir, biz qavrayırıq. Çünki hər maşın – bir ehtiyacdır. Hər yol – bir insanın qərarı. Və biz bu qərarların nəbzini tutmağa çalışırıq.
Ona görə də bir gün, dərsdə Allahverdi müəllim bizə baxıb dedi:
“Əziz tələbələrim, nəqliyyatçı hər şeydən xəbərdar olmalıdır.”
Bu, təkcə fənn məlumatı deyildi. Bu, bir baxış tərzi idi. Çünki hər hərəkət, hər gecikmə, hər sıxlıq – bir sükutun içində gizlənmiş hekayədir. Və bu hekayəni anlamaq üçün rəqəmlərdən çox həyat duyumuna ehtiyac var.
Beləcə, biz nəqliyyat mühəndisliyi oxuyuruq – yəni şəhərin ritmini, insanın tələbatını, texnikanın xislətini və xaosun harmoniyasını bir cədvəldə, bir modeldə, bir axında birləşdiririk. Elə bil həyatın özünü bir şəbəkə qrafikasına çeviririk. Nəqliyyat mühəndisliyi sadəcə ixtisas deyil – bu, sistemin içində öz yerini axtaran bir insanın peşəsidir.
Bəzən insan həyatının xülasəsi bir yol xəritəsində gizlənir. Başlanğıcı bilinməyən bir marşrut, sonu görünməyən bir istiqamət. Sanki hər kəs öz asfaltını döşəyir, kimisi düz, kimisi isə döngələrlə dolu. Hərə öz yolunun qaşını çəkir, bəzi yollarda bu qaş yüngül təbəssüm kimi, bəzilərində isə ağır talelər kimi çatlanır. Yolun çiyni də var, düşəndə dayandığın yer, bəzən çiynini söykədiyin bir insan qədər vacib. Həyatın özü də bir nəqliyyat sistemidir: istədiyin stansiyada düşə bilmədiyin, ancaq hər dayanacaqda nəsə öyrəndiyin bir sistem.
Allahverdi müəllim hər dəfə auditoriyaya girəndə yolun özündə bir fəlsəfə, düşündürücü birşey olduğunu hiss etdirirdi. “Nəqliyyatçı gərək hər şeydən xəbərdar olsun,” – deyirdi. Bu sözlər bəzilərinə adi bir tələb kimi görünürdü. Amma bir neçə mühazirə sonra anladım ki, bu xəbərdarlıq təkcə magistral yollarla, asfalt qatları ilə bağlı deyildi. Bu, həm də insanın daxili yollarını tanımaq, öz yoluna mühəndis gözü ilə baxmaq, qərarların nəticəsini əvvəlcədən hesablamaq bacarığı idi.
Yolun görmə məsafəsi – insanın gələcəklə bağlı qənaətidir. Dumanın içində, qaranlığın dərinliyində, əgər gözlərini düz tutmağı bacarırsansa, sürətin stabildirsə bəlkə də hara getdiyini anlamasan belə, niyə getdiyini anlayırsan. Tormoz yolu isə məncə, təəssüf hissidir. Sürətlənib getdiyin, amma sonra gecikmiş peşmanlıqla durmağa çalışdığın zamanın izidir. Allahverdi müəllim dərslərdə bunu deyəndə, biz bu terminlərin yalnız texniki anlamını götürürdük. Amma bir gün həyat özü sübut etdi ki, bu anlayışların metaforik yükü daha ağırdır. “Biraz həyata daha geniş bucaqdan baxın, əziz tələbələrim,” deyəndə, bəzən bucağın sadəcə riyazi bir anlayış olmadığını anlaya bilmirdik. Hər baxış bucağında başqa bir insan, başqa bir həyat, başqa bir yol yatırmış. Necə ki, misal çəkmişdi "Dayanacaqda duran cütlük yaşlılar üçün gəncliyin təravətini xatırladır. Amma avtobus sürücüsü onları əlli qəpik olaraq görür".
“Universitet sizə təkcə təhsil verməyəcək,” – deyirdi – “həm də dünyagörüşünüzü artıracaq. Sual verin ki, biz buna həqiqətən hazırıqmı?” Həyatın hər kəsi imtahan etdiyi bir anda, bu sual içimizdə əks-səda doğururdu. Bəzən yol kənarında durub, bu sualı öz-özümüzə pıçıldayırdıq. Bəs həqiqətən hazırıqmı?
Allahverdi müəllimin səsi qulağımızda hələ də var: “Həyat sizə həmişə yaxşı olmayacaq, amma pisin içindən yaxşını özünüzə pay götürün.”Mühəndislik bu cümlənin tam ortasında yaşayır: problemlərin içindən çıxış yolu tapmaq, qaranlığın ortasında bir yol xəttini düz çəkmək və hər şeydən əvvəl getmək.
Çünki həyat bir yoldur. Və bu yolun sürət məhdudiyyəti yoxdur. Amma diqqətsizlik – qəza səbəbidir.
"İnsan orqanizmi də avtomobil mühərrikinə bənzəyir" – deyəndə Ziyafət müəllim, otaqda bir anlıq gülüş dalğası keçdi. Söz, bəlkə də çox sadə səsləndi bizə. Mexaniki bir cümlə idi, axı biz insanı hisslərlə, duyğularla, ruhla bağlamağa alışmışdıq. Ancaq sonralar anladıq ki, bəzi sadə cümlələr var ki, məhz sadəliyi ilə adamı silkələyir. Bu bənzətmədə Ziyafət müəllimin dediklərindən daha çox, demədikləri vardı.
Bədən - mühərrikin metalla yoğrulmuş əksidir. Bir sistemin içindəki başqa bir sistem. Mədə yanacaq çənidir, ürək porşen, ağ ciyər karbürator-injektor, sinirlər naqil, beyin isə ECU-yəni idarəedici kompüter. Amma bəlkə də ən çox bənzədiyimiz şey nə yanıcı qarışıqdır, nə sürət qutusu, nə də batareya. Ən çox “nasazlıq” hissini xatırladırıq. Qırılan, təmirə ehtiyacı olan, səssizcə dayanan bir mühərrik kimiyik.
İnsan yorular. Və bu yorğunluq, təkcə əzələlərdə deyil ən çox ruhda baş verir. Elə bil içindəki mühərrik yağı azalır. Hər səhər yenidən işə düşmək üçün çabalayırıq. Sanki start veririk, amma “açar” dönmür. Və bu an anlayırıq ki, daxili mühərrikimizin yağsız işləməsi hiss etmədən özümüzü məhv etməyimizdir. Hər gecə düşüncələrimiz qızır, porşenlər çatlayır, bəzən səssiz bir göz yaşı ilə radiatordan buxarlanırıq. Axı mühərrik də susur, amma bu, onun sağlam olduğu anlamına gəlmir.
Bir çay fasiləsi, bir dost söhbəti, bir gecəlik yuxu bəlkə də bu bizim texniki baxışımızdır. Lakin bəzi problemlər var ki, onları heç bir usta anlaya bilməz. Çünki bədən təmir olunur, amma ruhun mexaniki sxemi hələ heç bir texniki sənəddə yoxdur. O sənəd insanın içində yazılır. Tək-tək. Hər ağrıyla. Hər gərginliklə.
Və burada Ziyafət müəllimin cümləsinin başqa bir mənası da ortaya çıxır: mühərriklər də fərqlidir, insanlar da. Eyni modeli olan iki mühərrik belə fərqli performans göstərə bilər. Eyni cür təhsil alan, eyni dərsi dinləyən iki tələbə, həyatın eyni döngəsində fərqli yollara gedə bilər. Çünki içindəki mexanizm, yəni ruhun sürətlər qutusu bəzən üçüncü pillədə qalmaq istəyir, bəzən isə əllə geriyə çəkilir, qırılmaq bahasına.
Bir də var “Check engine” işığı. Bəzilərinin həyatında bu işıq daim yanır, amma heç kim ona fikir vermir. Sən yaxşısan, deyirlər. Görünüşcə problemsizsən. Amma içində sürtünmə baş verir. Bir hissə digərinə toxunur. Və sən, təkcə nasaz deyilsən, sən dağılmaq üzrə olan bir sistemsən. Ruhun döyülməsi, səssiz sızıldaması əslində bir “təmir siqnalıdır.”
Ziyafət müəllim bizə bunu deməyə çalışırdı: "İnsan da sistemdir. Sökülə bilər, düzələ bilər, amma daim çalışmalıdır." Onun sözlərinin arxasında bir mexanikin öyrətdiyi texniki dərs yox idi yalnız. Orada bir böyük qayğısı, bir filosof düşüncəsi, bir şairin yazmadığı şeir vardı. O, bizə öyrədirdi ki, “bəzən susmaqla da mühərrik qırılar.” Və sən onu dinləmədikcə, içindəki mühərrik səssizcə sönər.
Bəlkə də ona görə ilk baxışdan sadə görünən bu cümlə bizi güldürdü. Amma sonradan anladıq ki, bu cümlə bizim gülüşümüzə deyil, gələcəkdəki susqunluqlarımıza cavab idi.
Bir yol var ki, hər birimiz o yolda irəliləmək istəyirik. Sanki həyatda sürət artırmaq, daha çox məsafə qət etmək, gedişi dayandırmamaq... Hətta buna görə çətin yollara da girmək istərdik. Amma hər avtomobilin, hər bədən sistemi kimi, hər yolun da bir hüdudu, bir tormozu, bir təhlükəsizliyi var. “Yolun sonu” deyəndə, sadəcə fiziki bir bitiş xətti deyil, həyatın sonluğunu, insanın özünü tapma və ya özünü itirmə anını nəzərdə tuturuq.
Müəllimin hər zaman qeyd etdiyi kimi, "Bir yolun sonu varsa, deməli, başqa bir yol da başlayır." Həyatımızda bəzən çox asanlıqla keçidlər edirik. Bəzi yol işarələrini görmürük, ya da görüb görməməzliyə vururuq. "Yol işarəsi" – bu həyatın və ya bədənimizin üzərində yazılı olan bir siqnal. Səni xəbərdar etmək istəyən, bir səhvi təkrarlamamağını söyləyən bir həqiqət. Lakin tez-tez, bu siqnalları göz ardı edirik. Bəzən işarənin qanunu belə nəzərə almayaraq sürətimizi artırırıq, yoxsa? Amma hər bir siqnalın öz mövqeyi, hər yolun öz təhlükəsizliyi var.
Bizlər, gənclər, bəzən özümüzü təhlükəsizlik kəməri kimi sıxırıq, amma o təhlükəsizlik kəməri yalnız fiziki deyil. O, bir etimad, bir tərəfdaşdır. İnsan bəzən həyatın tələlərinə düşərkən, Qoşqar müəllimin dediyi kimi "bu yolda mən nəyi dəyişə bilərəm?" sualını verməyi unudur. İnsanın daxili sisteminin sızması, hər bir emosional problemlə bir mühərrikin soyuqlaşması kimidir. İstər böyük, istərsə də kiçik, hər bir mexanizmin hərəkətə keçmədən əvvəl "istirahət"ə ehtiyacı vardır. Bədən belə, düşüncə də. “Təmirə ehtiyacım var” – bunu qəbul etmək də bir fəzilətdir.
Sanki hər bir insan həyatında bir mühərrik kimi işləyir. Ancaq əgər biz öz içimizdəki mexanizmə, bizim iradəmizə diqqət etməsək, bizlər də həyatımızı elə bir vəziyyətə gətirə bilərik ki, heç bir usta nə düzəldə bilər, nə də təmir edə bilər. Burada, həyati mühərrikin təmirinə gedən yolda, insanın özünün də dəyişməsi tələb olunur. Bəlkə də həyatda "tormoz yolunun" ən çətin mərhələsi, durduğunda deyil, durmadığında özünü tapmaqdır. Sürət həddi aşılarkən, qarşıdakı təhlükə gözə dəyməz. Lakin, gözlənilməz bir an – bir anlıq dayanma, bütün sistemi dəyişdirə bilər.
Bu yolda yolun qurtardığını hiss etməmək də mümkündür. Amma bir mühərrik də, zamanla, təkrar təmir etmədən heç bir iş görməz. Həyat da belədir: çox çalışmaqla, tükənə bilərsən, amma heç dayanma - hər an bir təmir ehtiyacı doğurur. Oktay müəllim də riyaziyyatla bunu deyirdi: “Bir yolun sonu varsa, o deməkdir ki, sən özün yenidən başlamalısan, amma bu başlanğıc səndən asılıdır. O yolun bitməsi, bəlkə də başqa bir yolun başlanğıcıdır, amma o, sənə daxili hazırlıq lazımdır.”
Həyatın yolda olduğunu anlamaq, həmin yolda nəyə görə irəlilədiyimizi anlamamağa bənzəyir. Biz çox vaxt sürətimizi artırırıq, amma yolda dayandığımızda geriyə baxırıq və görürük ki, bəzən boş bir yolda gedirik. Həyat, bəzən insanı öz mexanizmində belə sürətlə aparır ki, dayanıb düşünməyə zamanımız olmur. Yəni, yol nə qədər məsuliyyətlidirsə, həyat da o qədər məsuliyyətlidir. Yalnız maşını deyil, özümüzü də idarə etmək üçün şüurlu olmalıyıq.
Nəqliyyat mühəndisliyi… Xaricdən baxanda, sanki metronun intervalını hesablayan, ya da yol nişanı düzəldən adamların sahəsidir. Amma içəri girəndə anlayırsan: burda təkcə təkərlər fırlanmır, beyinlər və talelər də hərəkətdədir.
Bəzən soruşurlar ki, “siz yol çəkirsiniz?” Gülümsəyirik. Biz yol çəkmirik. Biz yolun necə işlədiyini başa düşməyə çalışan adamlarıq. Nəqliyyat elə bir şeydir ki, hərəkət anlayışını öyrədir sənə, amma durmağın da qədrini bilməyi tələb edir. Həyat da belədir: getmək vacibdir, amma bəzən bir dayanacaqda nəfəs almaq daha vacib.
Universitetdə keçdiyimiz dərslərin çoxu bəlkə də sabah lazım olmayacaq. Amma bir cümlə, bir baxış, bir müəllimin dediyi bir fikir ömrümüzün dönmə bucağını dəyişə bilər. Allahverdi müəllimin səsi hələ də qulağımızdadır:
"Nəqliyyatçı hər şeydən xəbərdar olmalıdır. Bir az da geniş bucaqdan baxın həyata, əziz tələbələrim."
Hə, biz qrafik çəkirik, layihə hazırlayırıq, axın planlayırıq. Amma bəzən bir tıxacın içində oturub, həyatın özüylə üz-üzə gəlirik. Gecikmələr, qəzalar, dönməz yollar – bunlar sadəcə yol hadisəsi deyil, həyatın metaforasıdır. Biz bu ixtisasa girəndə bunu bilmirdik. Amma indi başa düşürük: bəzən yolun özü dərsdir.
Və bir gün gələcək artıq diplom əlimizdə, həyat dediyimiz böyük magistralın başında dayanacağıq. Heç kim bizə GPS verməyəcək, heç bir müəllim əl qaldırıb "bu suala cavab ver" deməyəcək. Amma içimizdə bir səs deyəcək:
"Sual ver… bu yola həqiqətən hazırsanmı?"
Biz sadəcə yol mühəndisi deyilik. Biz həyatın məntiqini anlamağa çalışan realist romantiklərik. Dəqiqə dəqiqəsinə uyğun işləyən sistemlər qururuq, amma bilirik ki, qəlbin döyüntülərini heç bir proqram hesablaya bilməz.
Elə buna görə, növbəti dəfə metroda bir qatar gecikəndə əsəbiləşmə. Ola bilər ki, o gecikmə sənə nəyisə anlamaq, kiminləsə göz-gözə gəlmək və ya özünlə bir az danışmaq üçün fürsət verir.
Bəzən ən doğru stansiya, enməyi planlamadığın yerdədir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
REDAKSİYANIN POÇTUNDAN - Alim, pedaqoq, xeyirxah insan və ya bir nəslin tarixçəsi
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının poçtuna gələn növbəti məktub Lənkəran rayonunun Liman şəhərindəndir. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, Həsən bəy Zərdabi media mükafatı laureatı Əlizadə Əsədov həmyerlisi, Geologiya və minerologiya elmləri namizədi Məlahət xanım Əsədovanın ( Mahmudovanın) anadan olmasının 60 illiyinə həsr etdiyi məqaləni və şeiri bizə yollayıb. Yazını diqqətinizə çatdırırıq.
Bu da mənalı bir ömrün 60 yaşı!
Məlahət xanım inana bilmir ki, illər bu tezlikdə onu qayğısız uşaqlıq aləmindən, qaynar gənclik illərindən ayırıb. İnana bilmir ki, artıq atalı, analı dünyası arxada qalıb. Arxaya boylananda ona elə gəlir ki, xəyalında canlanan, acılı-şirinli xatirələrə çevrilən hadisələr lap elə bil dünən olub.
Atası Ənvər kişi tramvay sürücüsü kimi sadə peşəsiylə böyük hörmət, nüfuz qazanmışdı. Anası Nazilə xanım isə Qəhrəman ana kimi təkcə 10 övladına deyil, hamıya analıq edib. Rayondan Bakıya gəlib 8-ci km qəsəbəsindəki evlərində gecələyən qonaqlara o qədər isti münasibət bəsləyib ki, hamı “Nazilə ana” deyə ona müraciət edirdi... İnsanlara sevgi Nazilə xanımda hələ uşaqlarla işlədiyi vaxtda yaranıb. Axı o uzun illər uşaq bağçasında həm aşbaz, həm də tərbiyəçi - müəllim işləyib.
Yaxşı deyirlər ki, əsl insanlar təkcə özləri haqda deyil, mənsub olduğu el-oba, xalq haqqında düşünürlər. Bu baxımdan Məlahət xanımın bəxti gətirib. Çünki onun kökü xeyirxahlıqla, zəhmətkeşliklə və qayğıkeşliklə yoğrulub.
Atası Ənvər kişi məhz belə xeyirxah, el-oba təəssübkeşliyi, cəmiyyətə yalnız fayda vermək arzusu ilə yaşayan bir insan olub. O, uzun illər Bakıdakı tramvay – troleybus parkında işləyib. Tramvay sürücüsü kimi sadə peşəsi ilə qürur duyub. Çünki göstərdiyi nümunəvi nəqliyyat xidməti ona həm mükafat, həm də yaxşı ad-san, çoxlu dost-tanış qazandırmışdı. O, ictimai fəallığı ilə də seçilirdi. Təsadüfi deyil ki, tramvay parkında Ənvər Əsədova uzun illər Həmkarlar İttifaqının sədri kimi etimad da göstərilmişdi.
Ənvərin öz atası Məmməd Məmmədxanlı Lənkəran rayonunun sayılıb-seçilən adamlarından olub. Uzun illər Lənkəranın Port-İliç (indiki Liman) şəhərində Taxıl Tədarükü Məntəqəsində briqadir işləmişdi. Həyat yoldaşı Kafiyyə nənə isə əslən Masallının Qızılağac kəndindəndir. Hər ikisi dünyalarını çoxdan dəyişsələr də aztəminatlı ailələrə etdikləri yardımların, xeyirxah əməllərinin izləri yaddaşlarda yaşayır...
Ənvər kişi özü də çoxuşaqlı ailədə dünyaya gəlib. Qardaşlarından İmran uzun illər Lerik rayonundakı Züvüc kəndində müəllim işləmişdi. İmran müəllim çox savadlı insan olduğuna görə təkcə Züvüncdə yox, qonşu kəndlərdə də böyük hörmət, nüfuz sahibi idi. Baxmayaraq ki, İmran müəllim uzun illərdir ki, haqq dünyasına qovuşub, amma bu gün də həmin bölgədə böyük hörmət sahibidir. Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin.
Ailənin rəhmətlik oğul övladlarından Əliqulu, Tofiq, bacılardan Vəzifə, Rəfiqə, Nəsibə, Şəfiqə, Şərqiyyə cəmiyyətə, xalqa fayda verən övladlar yetişdiriblər.
Ənvər kişi ilə Nazilə ananın izdivacı sayəsində 10 uşaq ərsəyə çatıb. Halal ata ocağından pərvazlanan bu övladlar fəal həyat mövqeyi qazanaraq mənsub olduqları nəslin, soykökünün şərəf və ləyaqətini uca tuturlar. Onların əksəriyyəti ali və orta ixtisas təhsillidir.
Ailənin böyük oğul övladı Nəsrulla Əsədov Bakı Rabitə Texnikumunu bitirib. O, əvvəl elektrosetdə, sonra isə telestudiyada çalışıb. 1990-cı ilin 20 yanvar qırğınındakı haqsızlığın canlı şahidi olub. Telestudiya partladılanda o, həmin gün növbədə olub. İki gün növbədə qalan işçilərin yanında qalaraq yaralılara hər cür xidmət göstərib, onlara çay-çörək, yemək gətirib və sonralar studiyanın bərpasında lazımi köməyini əsirgəməyib.
Yuxarıda qeyd etdik ki, Vətən sevgisi, el-oba təəssübkeşliyi Əsədovlar ailəsinin kökündə duran yüksək mənəvi keyfiyyətlərdir. Harada yaşamalarına, hansı peşədə çalışmalarına baxmayaraq istər oğul, istərsə də qız övladları məhz bu keyfiyyətlərin daşıyıcısıdır. Təsadüfi deyil ki, ailənin oğul övladlarından İsmayıl və Zaur Qarabağ müharibəsinə qatılaraq doğma Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda vuruşublar. İsmayıl artıq dünyasını dəyişib. Zaur isə müharibə veteranı olaraq yaşayır və işləyir. Arif Əsədov isə uzun illər Bakıda xəstəxananın təcili yardım maşınını idarə edib. Qarabağ müharibəsi başlananda cəbhəyə çağrılıb. Şəhidləri, yaralıları döyüş bölgəsindən çıxararaq arxaya daşıyıb. O, hazırda yenə təcili yardım maşınının sürücüsüdür. Döyüşdə göstərdikləri igidliyə görə hər üç qardaş dövlət təltiflərinə layiq görülüblər.
Ailənin qız övladlarından Nəzakət xanım Salmanova (Əsədova) əvvəl Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunu, sonra isə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetini bitirib. Nəzakət xanımın xobbisi həm də tikmə, toxumadır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin loqosunu və COP 29 Beynəlxalq tədbirin loqosunu özü toxuyub. O, həmçinin “Yaşıl dünya naminə” proqramı çərçivəsində hər gün bir şəhidin adına, o cümlədən müharibə veteranı, qardaşı Zaurun oğlu Yunisin adına bir ağac əkdirib. Eyni zamanda bu işdə onlayn ödənişindən də istifadə edir, işğaldan azad olmuş torpaqların yaşıllaşdırılmasına öz töhfəsini verir. Leyla xanım isə Azərbaycan Texniki Universitetini bitirərək hazırda Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində işləyir. Bacılardan Səadət xanım və həyat yoldaşı ehtiyatda olan hərbiçilərdir. Mətanət xanım tibb işçisi olmaqla bərabər dərziliyi də bacarır. Aynurə xanım evdar qadındır, övladlarının təlim-tərbiyyəsi ilə məşğul olur.
Məlahət xanım Əsədova (Mahmudova) isə ailənin böyük qız övladıdır. O, 5 iyun 1965-ci ildə Bakı şəhərində dünyaya göz açıb. Ailəyə ilk ali təhsil diplomunu Məlahət xanım gətirib. Əvvəl Bakı Neft Texnikumunda oxuyub. İlk tələbəlik illərinin sevincini burda yaşayıb. Texnikumu bitirdikdən sonra ali təhsil almaq arzusu ilə yaşayıb. Elə buna görə də tərəddüd etmədən sənədlərini Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasına (indiki Azərbaycan Neft Sənaye Universiteti) təqdim edərək qəbul olunub. Çox keçməyib ki, ali təhsil illəri də arxada qalıb. Təhsil baxımından bu, hələ onun üçün son hədd deyildi. Məlahət xanımı qabaqda bir çox elmi problemlərin həlli gözləyirdi. Xüsusilə onu yeni neft yataqlarının və yeraltı suaların aşkarlanması daha çox düşündürürdü. Bu məqsədlə Respublikanın bir sıra rayonlarında elmi araşdırma işləri aparıb. Şamaxı, Qobustan, Beyləqan, Oğuz, Qəbələ, Daşkəsən rayonlarında, Ceyrançöl və Hərəmi düzlərində apardığı elmi axtarışları namizədlik dissertasiyasının müvəffəqiyyətlə müdafiəsi ilə nəticələnib.
Hazırda geologiya və minerologiya elmləri namizədi Məlahət xanım 26 il Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində alim-mütəxəssis kimi çalışıb. O, eyni zamanda Dövlət Neft Şirkətinin böyük elmi işçisi və Bakı Dövlət Universitetinin müəllimidir.
Məlahət xanım səmərəli elmi araşdırmalarını davam etdirir. O, 4 kitabın, 30-dan çox elmi məqalənin müəllifidir. Məlahət xanım həm də ictimai fəallığı ilə seçilir. Uzun illərdir ki, Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür, onun tədbirlərində iştirak edir və yeni səmərəli təkliflərlə çıxış edir. O və bacısı Nəzakət xanım möhtərəm Prezidentin sərəncamı ilə “Dövlət qulluğunda xidmətə görə” medalı ilə təltif olunublar.
Elmin çətin və şərəfli yolunda inamla irəliləyən, tələbələrinə elmin sirlərini öyrədən Məlahət xanım artıq ömrünün müdriklik çağına qədəm qoyur. 60 yaşının tamam olması münasibəti ilə onun ünvanına bu günlərdə çoxlu təbriklər gəlir.
Təbii ki, təbrik edənlərin arasında yaxın qohumları, iş yoldaşları, tələbələri, dost-tanışları və sairə daha çoxdur. Onlar Məlahət xanımı yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, Azərbaycan elminin tərəqqisi naminə ona daha səmərəli fəaliyyət arzulayırlar.
Biz də Məlahət xanıma ünvanlanan təbriklərə qoşulub deyirik: “60 yaşın mübarək, Məlahət xanım! Sizə həyatın ən şirin neməti olan cansağlığı, uzun ömür və daha uğurlu elmi axtarışlar arzulayırıq!...
Və ona olan təbrikimi bu şeirlə tamamlayıram. Belə ki, mən, “Məlahət xanım” adlı şeirimi Geologiya və minerologiya elmləri namizədi Məlahət xanım Əsədovanın ( Mahmudovanın) anadan olmasının 60 illiyinə həsr edirəm.
Ömürdən saymırıq itən illəri,
Üzə kölgə salan ötən illəri.
Necə saxlayasan gedən illəri? –
Buna yox qüdrətin, Məlahət xanım.
Əməlin yoluna gül-çiçək düzüb,
Elə dərd də var ki, qəlbini üzüb.
Həyatda hər ağrı-acıya dözüb,
O kişi qeyrətin, Məlahət xanım.
Fərqi yox Aslanda erkək-dişinin,
Pozulmaz izi var elmi işinin.
Qoy ruhu şad olsun Ənvər kişinin,
Nurludur niyyətin, Məlahət xanım.
Çəkib zəhmətini Nazilə ana,
Bacı-qardaşların durub yan-yana.
Xalqın öz gözüylə baxıb cahana,
Xalqadır xidmətin, Məlahət xanım.
Nəsir olmasa da bu gün həyatda,
Saxlayıb izini qanlı Yanvarda.
Bir qürur yerin var kökdə, soyadda,
Bu, taleh qismətin, Məlahət xanım.
Araşdır nələr yox gör yaddaşında,
İsmayıl, Zaur var haqq savaşında.
Bu gün yubilyarsan məclis başında,
Gül açıb zəhmətin, Məlahət xanım.
Bacıdan öndədir qardaş hər işdə,
Yaralı daşıyıb Arif döyüşdə.
Hər bir ağrı-acı qalıb keçmişdə,
Gülür səadətin, Məlahət xanım.
Dolub boşalsa da buludlar kimi,
Ürəyin təmizdir dağda qar kimi.
Qollu-budaqlıdır xan çinar kimi,
Bacı məhəbbətin, Məlahət xanım.
Elmin baharısan, elmin yazısan,
Ana təbiətin ötən sazısan.
Sən ki, Vətənimin alim qızısan,
Var şanın, şöhrətin, Məlahət xanım.
Hər təbrik zəngində bir arzu yaşar,
Məcraya sığmayan sevinci daşar.
Əlizadə sənə bir şeir qoşar,
Bitirər söhbətin, Məlahət xanım.
Lənkəran rayonu, Liman şəhəri, aprel 2025- ci il
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
“Qobustan» dərgisinin yaz sayı işıq üzü gördü
Bu günlərdə «Qobustan» sənət toplusunun yaz sayı işıq üzü görüb. Sənətin çeşidli sahələrinə aid maraqlı müəlliflərin orijinal yazılarını təqdim edən bu sayın qapaq rəsminə Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin «Bahar əfsanəsi» tablosu yer alıb.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına sənət toplusunun redaksiyasından verilən məlumata görə, hər zaman müxtəlif sənət sahələrinin sintezini araşdırmağa, göstərməyə çalışan dərgi bu dəfə də ənənəsinə sadiq qalıb; Akademik Teymur Kərimlinin «Şərq və Qərb rəssamlarının əsərlərində insan gözəlliyinin bədii təqdimi» məqaləsində iki fərqli mədəniyyətin təmsilçilərinin insana baxışı və təsviri sənətdə necə ifadə etməsi müqayisə olunur. Həmçinin klassik ədəbiyyatımızda sözlə çəkilən təsvirlərin Şərq miniatürçü rəssamların əsərlərində necə göstərilməsi əyani izah edilir. Dünyanın zamandan asılı olan dərkinin sənətə təsiri qeyd etdiyimiz məqalənin əsas ideyasını təşkil edir.
Professor Vilayət Quliyev «Şuşadan Miçiqana uzanan yol – Qəmər Ağa-oğlu» məqaləsində isə Amerika elm-sənət camiəsində böyük uğurlara imza atmış Qəmər Ağa-oğlunun tale, yaradıcılıq yoluna nəzər salır. Ötən əsrin 70-ci illərində senzuranın gözündən necəsə yayınan «Qobustan» Qəmər xanımın həyat yoldaşı, Amerika azərbaycanlısı, incəsənət professoru Məhəmməd Ağa-oğlu haqqında Mövsüm Əliyevin kiçik məlumatını çap edibmiş. Həmin yazı prof.V.Quliyevin məqaləsinə giriş kimi dərginin bu sayında yer alıb.
Filologiya elmləri doktoru Pərvanə Məmmədli bu sayda Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun Cənubi Azərbaycanla bağlı böyük işlərindən, prof. Rahid Ulusel elmlə incəsənətin vəhdətindən söz açır. Bu il yubileyləri olan Xalq yazıçısı Maqsud İbrahimbəyov (Narıngül Nadir) və unudulmaz aktrisamız, Əməkdar artist Ətayə Əliyeva (Esmira Nəzərli) haqqında orijinal məqalələr də dərginin bu sayında oxuculara təqdim edilib.
Təsviri sənətin təbliğatına xüsusi yanaşan «Qobustan» Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadə haqqında Mahcamal Şərifin xatirələrinə, gənc və istedadlı rəssam Samirə Abdullayevanın «Zamanın salnaməsi» sərgisi ilə bağlı Züleyxa Baxışovanın məqaləsinə yer verib. Həmçinin Azərbaycan rəssamlarının əsərlərini geyimlərə həkk edən «Amorini consept» brendinin müəllifi, modelyer Günay Əliyeva haqqında təqdimat da müasir oxucu zövqünü oxşamağa, sənətin dinamik zamanla ayaqlaşaraq təbliği üçündür.
Fatimə Fərəhin «Rənglərin aşiqi» məqaləsi xalçaçı rəssam Kamil Əliyevə, musiqişünas Leyla Nəzərlinin «Hər zaman yeni Vaqif» yazısı böyük və unudulmaz Vaqif Mustafazadəyə həsr edilib. Həmçinin gənc sənətşünas Özləm Əliyevanın animasiyalar barədə araşdırma yazısı da cizgi filmi tariximizə işıq tutur.
Hər zaman yeni imzalara yer verən «Qobustan»ın bu dəfəki debütçüsü 87 saylı orta məktəbin şagirdi Gülnarə Məmmədlidir. Onun müsabiqələrdə yer tutan «Möcüzə» hekayəsinin ədəbiyyat həvəslisi olan balaca müəllifin möcüzəyə inamının ifadəsidir.
Dərginin bu sayı da ənənəvi olaraq baş redaktor Pərvinin məqaləsi ilə qapanır. Müəllifin Avropa səfərindən növbəti məqaləsi Amsterdam şəhərinə və impressionist rəssam Van Qoqun muzeyini ziyarətinə aid təəssüratlarını əks etdirir...
Qeyd edək ki, dərgidə yer alan məqalələr rəngli rəsm əsərləri, illüstarasiya və fotolarla təqdim edilir. Həmçinin mətnlərə aid video materialların, musiqi əsərlərinin qr kodlarda səhifələrdə yer alması xüsusi özəllikdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
“Ədəbiyyat güclülərin deyil, həqiqətin tərəfində olmalıdır” - VARQAS LİOSA
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Rasim Qaracanın Latın Amerikasının məşhur yazarı, aprel ayının 13-də dünyasını dəyişmiş Mario Varqas Liosaya həsr edilmiş yazısını təqdim edir. Qeyd edək ki, perulu bu Novel mükafatı laureate olan yazıçı həm də ssenarist, dramaturq, publisist, dövlət xadimi idi.
Mario Varqas Liosa dünyadan köçdü. Azərbaycan ədəbiyyatı, qələm adamları buna səssiz qaldı. Onu tanıyanların da, əslində yaxşı tanımadığı ortaya çıxdı. Gəlin gec də olsa Mario Varqas Liosanı tanıyaq.
MARİO VARQAS LİOSA KİMDİR?
Mario VarQas Lİosa — tam adıyla Jorge Mario Pedro VarQas Liosa 1936-cı il martın 28-də Perunun Arekipa şəhərində anadan olmuşdur. O, Latın Amerikasının və dünya ədəbiyyatının ən nüfuzlu yazıçılarından biri, romançı, esseist, jurnalist və siyasi fəal idi. 2010-cu ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülmüşdür.
Mario Varqas Liosa istismar, zorakılıq və senzura məsələlərinə qarşı daim sərt mövqe sərgiləyib və ifadə azadlığının qatı müdafiəçisi kimi tanınıb. Yazarlara qarşı istismarı, məhdudlaşdırmanı və siyasi təzyiqləri ciddi şəkildə tənqid etmişdir. Onun bu mövzudakı əsas düşüncələri aşağıdakılardır:
1. Yazıçının azadlığı müqəddəsdir
Varqas Liosa hesab edir ki, yazıçının ən önəmli silahı – fikirlərini sərbəst ifadə etmə azadlığıdır. Yazıçılar öz fikirlərini qorxmadan ifadə etməli, senzura və ya siyasi qadağalarla məhdudlaşdırılmamalıdır.
2. Ədəbiyyat güclülərin deyil, həqiqətin tərəfində olmalıdır
O, yazıçıların rejimlərə və ya hakim siyasi güclərə qulluq etməsini təhlükəli hesab edir. Ədəbiyyat sual verməli, narahat etməli, mövcud nizamı sorğulamalıdır. Yazıçı heç vaxt təbliğatçıya çevrilməməlidir. "Azad Yazarlar Ocağının Əhdi"ndə bu fikirlər öz əksini tapıb.
3. İdeologiyaya tabe edilmiş ədəbiyyat ölü ədəbiyyatdır
Marksist ideologiyaya bağlı olduğu gənclik illərindən uzaqlaşdıqdan sonra Varqas Liosa totalitar rejimlərin sənəti ideoloji vasitəyə çevirməsini sərt tənqid etmişdir. SSRİ-də, Kubada, Çində yazıçılara tətbiq olunan senzura və təzyiqləri tənqid etmişdir.
4.
Yazıçılar dəstəklənməlidir.
Xüsusi olaraq Latın Amerikası diktaturalarında yazıçıların təqib olunmasını, sürgünə göndərilməsini və ya əsərlərinin qadağan olunmasını dəfələrlə pisləyib. Onun fikrincə, bu, cəmiyyətin intellektual həyatını boğan, geriliyə aparan bir mexanizmdir.
5. Yazıçılar vicdanın səsidir
Liosa yazıçıları "mədəniyyətin vicdanı" adlandırır. Onun fikrincə, yazıçılar cəmiyyətin laqeyd qaldığı zülmü, haqsızlığı, susdurulan səsləri görünən etməlidirlər. Bu səbəbdən yazıçıların qorxudulması və ya təcrid olunması ictimai əxlaqa qarşı cinayətdir.
KONKRET SİTATLAR:
Varqas Liosanın yazarlara qarşı istismara, senzura və siyasi təzyiqlərə dair mövqeyini əks etdirən konkret sitatlar və əsərlər aşağıdakılardır:
Əsər: “Ədəbiyyat niyə vacibdir?” (Why Literature?)
Nobel mühazirəsi, 2010
“Ədəbiyyat senzuranın, müstəbidliyin və susdurulmuşluğun düşmənidir. O, insanın azadlığına edilən hər cəhdə qarşı ruhun müqavimətidir.”
Bu sitatda Liosa ədəbiyyatın əsas missiyasını azadlığı qorumaq kimi müəyyənləşdirir. Yazıçının istismara qarşı durması onun etik borcudur.
“Mədəniyyətin öldüyü yer” (The Culture of Liberty)
“The New Republic” jurnalında esselər silsiləsi
“Totalitar rejimlər ilk növbədə yazıçılardan qorxurlar, çünki yazıçılar həqiqəti təhrif etməkdən imtina edirlər.”
Burada Liosa yazıçıların ideoloji dövlətlər üçün niyə təhlükəli olduğunu izah edir: çünki onlar yalanlara qarşı çıxmaq gücünə sahibdirlər.
“Söz azadlığını qorumaq” (In Praise of Reading and Fiction)
Nobel çıxışından bir parça
“Söz azadlığını əlindən alınmış yazıçı yalnız susmağa məhkum olunmur; o həm də cəmiyyətin vicdanının susdurulması deməkdir.”
Bu fikir yazıçıya qarşı təzyiqin təkcə şəxsi deyil, ictimai ölçüləri olduğunu göstərir.
“Ədəbiyyat və Gerçəklik” (La verdad de las mentiras / The Truth of Lies) Esse toplusu
“Yazıçı reallığı çılpaq göstərdiyi üçün təqib olunur. Bəzən bu çılpaqlıq diktatorların yuxusunu qaçırır.”
Bu sitatda Varqas Liosa yazıçıların tərif deyil, çılpaq həqiqət yazdıqları üçün təhlükə kimi qəbul edildiyini vurğulayır.
Mario Vargas Llosanın konkret siyasi kontekstlərdə yazarlara qarşı istismarı necə tənqid etdiyini göstərən fikirləri, sitatları və çıxışlarından nümunələr:
Kuba və Fidel Kastro rejimi
Varqas Liosa əvvəllər Kubadakı inqilabı dəstəkləsə də, 1970-ci illərdən etibarən Fidel Kastro rejiminin yazıçılara qarşı təqib və senzurasını qətiyyətlə tənqid etməyə başladı. Sitat (1984):
“Padilla məsələsi gözlərimi açdı. Rejim öz şairindən qorxdu. Bu, ədəbiyyatın gücünü, eyni zamanda diktaturanın qorxusunu göstərdi.”
(Luis Pavón və Heberto Padilla olayları haqqında)
Heberto Padilla, rejimə qarşı tənqidi bir şeir yazdığı üçün həbs edilmiş, sonradan özünü "ictimaiyyət qarşısında günahkar" elan etməyə məcbur edilmişdi. Liosa bu olayı senzuranın simvolu kimi tanıtdı.
Peru və öz ölkəsindəki avtoritarlıq
Liosa 1990-cı illərdə Alberto Fujimori hökumətini dəfələrlə tənqid etmiş, jurnalistlərə və yazarlara qarşı təzyiqlərə qarşı çıxmışdır.
Sitat: “Bir cəmiyyətin azad olduğunu göstərən əlamət — onun yazıçılarının qorxmadan yaza bilməsidir. Əgər bu yoxdursa, demokratiya da yoxdur.”
Peru Yazıçılar İttifaqının toplantısı, 1992
SSRİ və totalitar kommunizm
Varqas Liosa sovet senzurası və yazıçıların ideoloji aparatın alətinə çevrilməsinə qarşı da qətiyyətlə çıxış etmişdir. Sitat:
“Ədəbiyyatın planlaşdırılması mümkün deyil. Sovet İttifaqı bunu etməyə çalışdı və nəticədə həyati olmayan, mexaniki söz yığını ortaya çıxdı. Yaradıcı azadlıq olmadan sənət yoxdur.”
La Verdad de las Mentiras, 1990-cı illər
Çili – Augusto Pinochet dövrü
Varqas Liosa sağçı diktaturaları da tənqid etmiş, Çilidə Pinochet rejiminin siyasi dissidentləri və yazıçıları repressiya etməsini pisləmişdir. Sitat:
“Sol və ya sağ fərq etməz — istənilən diktatura yazıçılara düşmən gözü ilə baxır. Çünki yazıçı həmişə fərdi düşüncəni qoruyur.”
PEN Club çıxışı, London, 1994
Yekun Mövqe
Varqas Liosa üçün yazıçı azadlığı təkcə mədəni dəyər deyil, demokratik cəmiyyətin əsas göstəricisidir. O, həm solçu, həm sağçı diktaturaların yazıçılara qarşı etdiyi təzyiqləri ideoloji fərq qoymadan qınamışdır.
(Yazını tərtib etdiyi üçün S.İ. xanıma müəllifdən təşəkkürlər)
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.04.2025)
İsveçrə bankında pulu qalan Qərib yüzbaşı – O, AXC PARLAMENTİNİN DEPUTATI İDİ
İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi
Yazımıza maraqlı bir hadisəni yada salmaqla başlayaq. “2012-ci ildə İsveçrə bankından Padar (Oğuz rayonu) kəndinə Qərib yüzbaşının ora 100 il öncə pul (yaxud qızıl) yatırdığı və faizlə birgə hesabına küllü miqdarda pul yığıldığı barədə məktub gəlmişdi”.
Bəs kim olub Qərib yüzbaşı? Hansı işin sahibi idi, hansı içtimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur? Vətən və xalq üçün hansı işləri görmüşdür?
Qərib Məmmədkərim oğlu 1870-ci ildə Vartaşen (indiki Oğuz) rayonunun Xaçmaz kəndində çox yoxsul bir ailədə dünyaya gəlib. 1912-ci ildə qardaşı ilə birgə iş tapmaq məqsədi ilə rayonun Padar kəndinə köçüb. Qardaşı qonaqlıqda olan zaman ev sahibinə atılan güllənin hədəfi olub və dünyasını dəyişib.
Padara bir mis kasa ilə gələn Qərib coşqun təbiətli, enerjili və hədsiz əməksevər, daim yeniliyə can atan adam olub. Əkinçilik, meyvəçilik və heyvandarlıqla məşğul olmaq onun ən sevimli işləri olub. Qısa müddət ərzində biliyi, bacarığı və işgüzarlığı sayəsində böyük var-dövlət, mal-mülk sahibi olub. Rayonda ilk Avropa və Amerika texnikasını istifadəyə verən də o olub. Qərib Kərimoğlunun təşəbbüsü ilə 1912-ci ildə Almaniyadan ilk dəfə Azərbaycana taxıldöyən maşın gətirilmişdir. (Hazırda həmin texnika hələ də qonşu kəndlərdən olan Yemişənlidəki bir həyətdə abidə kimi saxlanılır.)
Onun arxivdə saxlanılan deputat (məbus) anketində qeyd edilib ki, “Əkinçiliyə olan istedad və həvəsindən dolayı, Şəki qəzasında son ixtira olunan ziraət makinəsini (kənd təsərrüfatı texnikasını) ilk əvvəl istemal edən (işlədən) və xalqa lüzumunu anladan işbu zatdır...”.
O, öz hesabına kənddə dəyirman, məscid və xəstəxana da tikdirib.
Rəsmi sənədlərdə ad və soyadı iki cür göstərilib: “Qərib Kərim oğlu” və “Qərib Kərimov”. O, həm də Rusiya İmperator Ordusunun yüzbaşısı olmuşdur.
Həmkəndliləri də onu yalnız “Qərib yüzbaşı” adlandırırlar. Bu fakt həm də Qəribin 1917-ci ilədək Padar kəndinin böyüyü-yüzbaşısı olduğunu göstərir.
Təbiətcə çox əliaçıq adam olan Qərib Məhəmmədkərim oğlu özü də yoxsulluğun amansız üzünü gördüyündən kasıbların pənahı olub. Qapısına borca gələn kimsəni əliboş qaytarmazdı. Həm də bu zaman o, insanlar arasında millət fərqi qoymazdı; müsəlmanlarla yanaşı, Oğuzun udi və yəhudi camaatını da aclıqdan qurtarmış, taxıl anbarlarının qapılarını onların da üzünə açmışdı. Buna görə də bütün yerli camaat ona hədsiz hörmət bəsləyirdi. Hətta bir dəfə qaçaqlar onun faytonunun qabağını kəssələr də, içindəkinin Qərib yüzbaşı olduğunu biləndə böyük hörmətlə yola salmışdılar.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurularkən Qərib Məhəmmədkərim oğlu Şəki qəzasının Vartaşen nahiyəsində İcraiyyə Komitəsinin sədiri idi. O, bu vəzifəyə 1917-ci ildə baş vermiş fevral inqilabından sonra seçilmişdi.
1918-ci ildə ermənilərin azərbaycanlıları toplu şəkildə qətlə yetirdiyi vaxtda köməyə gələn Türk ordusunun Oğuz bölgəsindəki bölməsinə rəhbərlik edən Abdulla Paşa Qərib yüzbaşının evində qalmışdı. Bu gün də Padar kəndinin sakinlərinin dilində dolaşan bir rəvayətdə deyilir ki, “Qərib yüzbaşıya Bakıdan parlamentdən xəbər gəlir ki, türk əsgərlərini qarşılayıb yerləşdirsin. Yüzbaşı tapşırığa əməl edir, türk əsgərlərini qarşılayıb onları özünün tikdirdiyi məsciddə yerləşdirir. Hər birini yatacaqla, yeməklə təmin edir. Əsgərlər Padarın və qonşu kəndlərin əhalisini erməni silahlılarından qoruyurdular. Türk əsgərlərinə göstərdiyi diqqət və qayğıya görə qəzəblənən ermənilər Qərib yüzbaşını oğurlamaq üçün tələ qurur və gecə onun yaşadığı evə basqın edirlər. Əsgərlərlə basqın edən silahlı ermənilər arasında qanlı savaş olur. Hazırda kəndin “Erməni çökəyi” adlanan yerində türk əsgərləri ermənilərin hamısını məhv edirlər. Hadisə yerinə gələn Qərib yüzbaşı əsgərlərə tapşırır ki, ermənilərin üstünü torpaqla örtüb dəfn etsinlər”.
Qərib yüzbaşı 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-məbusanının (parlamentinin) üzvü, görkəmli ictimai xadim, parlamentin işində müntəzəm və fəal çalışan deputatlardan olub. Dövlət Arxivində onun deputat (məbus) anketi saxlanır. Orada Qərib yüzbaşının müxtəsər tərcümeyi-halı barədə qısaca olaraq qeyd edilib ki, o, “...Çalışqanlığı sayəsində mənsub olduğu camaatın hüsnü təvəccöhünü qazanmış olduğundan, bir çox ictimai xidmətlərdə bulunmuş və bilaxərən intixab olunaraq Məclisi-məbusana üzv təyin olunmuşdur”.
O, parlamentdə "Əhrar" partiyasını təmsil etmişdir. Parlamanın 24 aprel 1919 tarixli iclasının stenoqramından oxuyuruq: “İclasın sədri Həsən bəy Ağayev bildirir ki, torpaq komissiyası 3 dəfə yığışmadığına görə buraxılır və onun yeni heyəti seçilməlidir. Həsən bəyin təklifi ilə partiyalar bu komissiyaya öz namizədlərini verirlər. Seçilmək üçün hər deputat 42 səsdən ən azı 22-sini yığmalıydı. Keçirilmiş gizli seçkinin nəticələrini Abbasqulu Kazımzadə açıqlayır: 26 səs toplamış Qərib Kərimov ən çox səs yığmış Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Aslan bəy Qardaşov, Cavad bəy Məlikyeqanov, Əliheydər Qarayev, Heybətqulu Məhəmmədbəyov və b. ilə birgə torpaq komissiyasına üzv seçilib. Bu seçkidə ən çox səs toplayan həmin 7 nəfər Məhəmmədəmin Rəsulzadənin təklifi ilə həm də fəhlə komissiyasına üzv olur. Beləliklə, Qərib Məhəmmədkərim oğlu parlamentin iki mühüm komissiyasına eyni zamanda üzv seçilib”.
Hökumət sovetləşdikdən sonra o, mülkünü və texnikasını könüllü olaraq kolxoza təhvil verib. Amma kommunistlərin qanlı ağalığı illərində Qərib Məhəmmədkərim oğlu da başqa parlament üzvləri kimi təqib olunub və incidilib. Ancaq onu həbs etməyi hətta “NKVD” cəlladları da bacarmayıblar! Nəvəsi Almaz xanım danışır ki, sovet çağında babamı tutmaq üçün Padara adamlar göndərilib. Xəbər ildırım sürəti ilə bölgəyə yayılıb. Vartaşenın özündə və nahiyənin əksər kəndlərində bunu eşidən yüzlərlə insan pay-piyada, ayaqyalın-başıaçıq Padara yol alıb. Özümüzünkülərlə - müsəlmanlarla yanaşı, başqa millətlərin nümayəndələri, xüsusən Vartaşen yəhudiləri də sinələrini qabağa verərək onu silahlılardan qoruyublar. 18 kilometr yolu piyada gəlmiş yəhudilər birağızdan deyiblər ki, aclıq vaxtında bu kişi bizi qırılmaqdan qurtarıb, indi də biz onu heç kəsin əlinə vermərik! Nahiyədən gəlmiş bütün adamlar Qərib yüzbaşının həyətinin ətrafına canlı çəpər çəkib və silahlıların içəri girməsinə imkan verməyiblər. Xüsusən başqa millətlərin də bu “müsavatçı”, “istismarçı” və “qolçomağı” belə qətiyyətlə müdafiə etməsi bolşevikləri əməlli-başlı çaşdırıb və onlar əliboş geri qayıtmalı olublar.
Qərib yüzbaşı vur-tut 56 il yaşayıb, 1926-cı ildə vəfat etmişdir. Onun Padar kəndinin mərkəzindəki kiçik qəbiristanlıqda olan və çay daşından hazırlanmış başdaşında da oyma üsulu ilə ərəbcə yazıb ki, o, 2 rəbiüs-sani 1345-cü ildə cümə günü (miladi tarixlə 9 oktyabr 1926-cu ildə) vəfat edib. (Məzarı 2008-ci ildə Oğuz rayonunun Padar kəndində filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Ədalət Tahirzadə tərəfindən aşkar edilmişdir.)
Vaxtilə Qərib Məhəmmədkərim oğlu Şəkinin ən varlı adamlarından olan iki qardaşla: Məşədi Cabbar və Məşədi Xəlil Həsən oğlu Dadanovlarla çox yaxın dostluq edib. Görünür, bu dostluğu əbədiləşdirməyə çalışan oğlu Hümmət həkim atasının vəfatından 2 il sonra – 1928-ci ildə Məşədi Cabbar Dadanovun qızı Lətafət xanımla ailə qurub.
Qərib yüzbaşının oğlu Hümmət Kərimovdan söz düşmüşkən bildiririk ki, o, Tiflisdə gimnaziyanı uğurla bitirərək yeni açılmış Bakı Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olmuş, adı 1925-ci ildə həmin fakültənin ilk buraxılışının məzunları sırasında olmuşdu. Başqa sözlə desək, o, həm Azərbaycanın özünün yetişdirdiyi, həm də Şəki qəzasının ilk ali təhsilli həkimlərindən olub. Təyinatla öz kəndlərinə - Padara həkim göndərilmiş, atasının tikdirdiyi xəstəxanada işləmişdir. Burada işlədiyi dövrdə Hümmət həkim yenə atasının tikdirdiyi məscidi təmir etdiyi üçün həbs olunaraq 2 il Bayıl həbsxanasında cəza çəkmişdir, məscid isə yandırılmışdır. Sonralar Hümmət həkim Göyçay və Qəbələdə həkim kimi fəaliyyətini davam etdirmiş, 1946-cı ildə müalicə üçün getdiyi Moskva şəhərində vəfat etmişdir.
Qərib yüzbaşının unudulmaz xatirəsi indi də qədirbilən həmkəndlilərinin və bütün Oğuz sakinlərinin yaddaşında yaşamaqdadır.
Qeyd: Yazının hazırlanmasında filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Ə.Tahirzadə, AYB-nin üzvü və şair-tədqiqatçı Y.Rzayevin, psixoterapevt, elmi-lədun bilicisi P.Yaqubun əsərlərindən də istifadə olunmuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
Eşitmə və nitq qüsurlu uşaqlar Qobustan Qoruğuna ekskursiya ediblər
18 Aprel 2025-ci il tarixində “Tarixi Abidələrin Mühafizəsi Günü” münasibətilə 2 nömrəli xüsusi internat məktəbinin eşitmə və nitq qüsurlu uşaqları üçün Qobustan Tarix-Mədəniyyət Qoruğuna ekskursiya təşkil olunub. Tədbir F.Köçərli adına Respublka Uşaq Kitabxanası və “Səssiz Ünsiyyət-Jest Dilinin İnkişafına Dəstək” İB-nin birgə əməkdaşlıqı çərçivəsində həyata keçirilib.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına kitabxanadan verilən məlumata görə, ekskursiyanın əsas məqsədi xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların mədəni irsimizlə yaxından tanış olmalarını təmin etmək, onlarda tarixi abidələrə və milli dəyərlərə maraq yaratmaq, həmçinin inklüziv təhsil və mədəni maarifləndirməni təşviq etməkdir.
Ekskursiya zamanı uşaqlar Qobustan Qoruğunun ərazisində yerləşən UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş qayaüstü rəsmlərlə, qədim yaşayış məskənləri, daş kitabələr və muzeydə nümayiş etdirilən eksponatlarla yaxından tanış olublar. Onlara bu unikal abidələrin tarixi əhəmiyyəti, tədqiqat prosesi və qorunması barədə ətraflı məlumat verilib.
Ekskursiya boyunca bələdçinin təqdimatlarını işarə dili üzrə tərcüməçivə təlimçilər Şamil Sabirzadə, Könül Quliyeva tərcümə ediblər. Bu da uşaqlara təqdim olunan məlumatları daha rahat və əhatəli şəkildə qavramalarına şərait yaradıb.
Tədbir həm maarifləndirici, həm də əyləncəli formatda keçib. Uşaqlar interaktiv təqdimatlarda iştirak edib, suallar verərək tarixi faktlarla yaxından tanış olublar.
Belə layihələr xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların sosial adaptasiyası, maarifləndirilməsi və mədəni irslə tanışlığı baxımından olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Hər uşağın tarixlə tanış olmağa və mədəni irsi yaşamağa haqqı var!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
Bakının sirlərini faş edən FUAD AXUNDOV: bu gün onun doğum günüdür
İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Onu daha çox televiziya proqramlarından, keçirdiyi publik mühazirələrdən tanıyırıq. Sanki Bakının tarixini onun qədər dərindən bilən yoxdur. Bakı tarixi və memarlığı üzrə tədqiqatçı Fuad Axundovdan gedir söhbət.
Fuad Axundov 1968-ci il aprelin 21-də Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. 1985–1992 illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində oxuyub, bakalavr dərəcəsi alıb.
O, 1992-ci ildə Norveçin Oslo şəhərindəki yay məktəbində təhsil alıb. 2000–2001-ci illərdə ABŞ-ın Harvard Universitetinin Dövlət idarəetmə məktəbində oxuyub, magistr dərəcəsinə yiyələnib. 2008–2016-cı illərdə Kanadada, Toronto Universitetinin Ontario təhsil araşdırmaları institutunda oxuyub, magistr dərəcəsi alıb.
Fəaliyyəti
- - 1989–1990-cı illərdə Bakı şəhərində Respublika Narkoloji Dispanserində xəstəxana işçisi kimi çalışıb.
- - 1992–1993-cü illərdə Bakıda 189 saylı məktəbdə rus dili və ədəbiyyatı, və ingilis dilini tədris edib. Bakı şəhərinin tarixi haqqında fakultativ dərslər aparıb.
- - 2006–2011-ci illərdə İctimai Televiziya kanalında "Бакинские тайны" (Bakının sirləri) tarixi verilişlər proqramın müəllifi və aparıcısı olub.
- - 2020-ci ildən AzTV-də "Əsrlər, Nəsillər" proqramın müəllifi və aparıcısıdır.
- - AZƏRTAC İnformasiya Agentliyində, "Бакинский рабочий" (Bakinski raboçi), "Вышка" (Vışka), "525-ci qəzet" qəzetlərində, o cümlədən "Ваш дом" (Sizin ev), "Баку" (Bakı), "Azerbaijan International" jurnallarında vaxtaşırı çap olunur, bir sıra müxtəlif nəşrlərin müəllifidir.
- - 2023-cü ilin dekabr ayından etibarən vaxtaşırı "Qafqaz Xəbərləri" YouTube layihəsinin verilişlərinə dəvət olunur.
*Hərbi karyerası*
- 1986–1988-ci illərdə SSRİ Silahlı Qüvvələrində, Moskva vilayətinin Reutov şəhərində hərbi tikinti qruplarında xidmət göstərmişdir. 1993-cü ildən 2007-ci ilə qədər İnterpolun Milli Mərkəzi Bürosunun əməkdaşı, polis polkovnik-leytenantıdır.
*Təltif və mükafatları*
- "Humay" Milli mükafatı laureatı — 2. may 2006
- Dövlətlərarası "Mir"("Мир") teleradio şirkətinin "Бриллиантсодружества" (Birlik Brilyantı) müsabiqəsinin "Ən yaxşı mədəni və təhsil proqramı" nominasiyasının laureatı — 2006-cı il dekabr
- "Tərəqqi" medalı — 2 oktyabr 2023
Bələdçi, teleaparıcı Fuad Axundova Allahdan xeyirli ömür, karyerasında uğurlar arzu edirik!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
Gənclər Kitabxanasında yazıçı Xalidə Hasilovanın xatirəsi anılıb
Əməkdar mədəniyyət işçisi, yazıçı, dramaturq, nüfuzlu dövlət və ictimai xadim Xalidə Hasilovanın 105 illik yubileyi tamam oldu. Bu münasibətlə Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanasında yazıçının həyat və yaradıcılığına həsr edilən geniş material hazırlanıb.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına kitabxanadan verilən məlumata görə, videomaterialda Xalidə Hasilovanın bədii, publisistik fəaliyyəti, uzun illər “Azərbaycan qadını” və “Göyərçin” jurnallarında baş redaktor vəzifəsində çalışması, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına biri-birindən gözəl yaradıcılıq nümunələri bəxş etməsi haqqında məlumat verilir.
Kitabxana əməkdaşları tərəfindən hazırlanan materialda Xalidə Hasilovanın tərcüməçilik fəaliyyəti haqqında da məlumat verilir, onun türk və rus dillərindən V.Q.Korelenko, N.Tixonov, İ.P.Soto, Ə.Nesin kimi müəlliflərin əsərlərini doğma dilimizə tərcümə etməsindən, yazıçının “Həsrət”, “Həyat özü bir nəğmədir”, “Bir sahilin adamları”, “Hamı doğmadır mənə”, “Nəğməli könül” kimi pyeslərinin müxtəlif teatrların səhnəsində tamaşaya qoyulmasından bəhs edilir.
Yazıçı, dramaturq Xalidə Hasilovanın 105 illik yubileyi münasibətilə hazırlanan material kitabxananın rəsmi saytında https://ryl.az/multimedia/yazici-xalide-hasilovanin-anadan-olmasinin-105-illiyi-munasibetileyerləşdirilib.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
QARDAŞDIR ELLƏRİMİZ - Polkovnik Cəlil Xəlilovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Mahaçqala şəhərinə səfər edib
Nümayəndə heyəti Mahaçqala şəhərində mərhum dövlət xadimi Əziz Əliyevin heykəl-kompleksini ziyarət edib
Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələr Veteranları Təşkilatının sədri polkovnik Cəlil Xəlilovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasına səfər edib.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Təşkilatdan verilən məlumata görə, səfər çərçivəsindəaprelin 18-də nümayəndə heyəti mərhum dövlət xadimi Əziz Əliyevin heykəl-kompleksini ziyarət edib, xatirə kompleksinin önünə gül dəstələri qoyub.
Şəhər veteranları, ictimai-siyasi fəallar, məktəblilər qarşısında çıxış edən polkovnik Cəlil Xəlilov Əziz Əliyevin 1942-1948-ci illərdə Dağıstanın ictimai-siyasi və iqtisadi-sosial inkişafına verdiyi töhfədən danışıb. Polkovnik qeyd edib ki, Əziz Əliyev Azərbaycanla Dağıstan xalqları arasındakı tarixi dostluq münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynayıb:
“Böyük dövlət xadimi Əziz Əliyev 1942-1948-ci illərdə Dağıstana rəhbərlik etsə də, onun fəaliyyətinin miqyas və önəmi Dağıstanın hüdudlarından kənarda da aydın hiss olunub, bütün regionda milli-mədəni münasibətlərin, xalqlararası dostluq əlaqələrinin inkişafına təkan verib. Məhz Əziz Əliyevin hakimiyyəti dönəmində Dağıstan müharibə dövrünün özü ilə gətirdiyi çoxsaylı çətinliklərə rəğmən, iqtisadi-sosial baxımdan inkişaf edib, Dağıstan xalqının Azərbaycan xalqı ilə münasibətləri, dostluq-qardaşlıq əlaqələri daha da güclənib.
Sonralar Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən bu siyasət müvəffəqiyyətlə davam etdirilib, Azərbaycan-Dağıstan münasibətləri yüksək səviyyəyə çatdırılıb.
Bizim üçün qürurvericidir ki, mərhum dövlət xadimlərimizin bu siysəti hazırda Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilməkdədir. Bu gün bizim Dağıstana səfər etməyimiz, bu səfər əsnasında buradakı veteranlar, ictimai-siyasi fəallar, məktəblilərlə göğrüşməyimiz məhz bu siyasətin nəticəsidir. Unutmamalıyıq ki, Azəbaycan və Dağıstan xalqı İkinci dünya müharibəsində faşizmə qarşı da bir yerdə - çiyin-çiyinə mübarizə aparmış, “qəhvəyi taun” üzərində zəfərə birgə imza atmışdır. Bu faktın özü tarixi-mədəni baxımdan oxşar yol keçən xalqlarımızın tarixi dostluğuna nümunədir”.
Polkovnik Cəlil Xəlilov Azərbaycan xalqının 44 günlük Vətən müharibəsində göstərdiyi tarixi qəhrəmanlığa da diqqət çəkib:
“2020-ci ildə 30 ilik işğalın ardınca Azərbaycan Silahlı Qüvvələr Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında erməni faşizmini darmadağın etmiş, cəmi 44 gün ərzində ərazi bütövlüyümüzü təmin etmişdir. Bu gün Prezident İlham Əliyev liderlik etdiyi Azərbaycan Respublikası bütün Cənubi Qafqazda sülhün və təhlükəsizliyin ən böyük, ən etibarlı təminatçısıdır.
Əminəm ki, Prezidentimizin rəhbərliyi altında işğaldan azad edilən ərazilərdə böyük quruculuq işləri həyata keçirən Azərbaycan dövləti yaxın gələcəkdə daha da çiçəklənəcək, Dağıstan xalqı ilə Azərbaycan xalqı arasındakı tarixi dostluq, qardaşlıq münasibətləri yüksələn xətt üzrə inkişaf edəcək”.
Polkovnik Cəlil Xəlilov çıxışında Dağıstan və Azərbaycan veteranları ilə sıx əlaqə saxlayan, xalqlararası dostluq münasibətlərinin inkişafına töhfə verən Dağıstan Respublikasının ölkəmizdəki nümayəndəsi general-mayor Əliyar Abdullayevə də öz təşəkkürünü bildirib.
Tədbirdə Ümumrusiya Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələr və Hüquq-mühafizə orqanlarının Veteranları Təşkilatının Dağıstan regional bölməsinin sədri Alicanov Maharam Ramaldanoviç və Dərbənd Şəhər Veteranlar Şurasının sədri Hacımuradov Yacımurad İbramoviç də iştirak edib.
Çıxışında polkovnik Cəlil Xəlilovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətini salamlayan Alicanov Maharam Ramaldanoviç Azərbaycan-Dağıstan dostluq münasibətlərinin digər xalqlar üçün də örnək olduğunu bildirib, dostluq münasibətlərinin bundan sonra da qorunub saxlanılmasının zəruriliyini vurğulayıb.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
QƏDİM TÜRKLƏR - Türklərdə qəbilə quruluşu və boy sistemi
Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə həyata keçirdikləri layihələrdən növbətisindəyik – Qədim türklər layihəsində.
Türk toplumlarının ən qədim ictimai-siyasi təşkilatlanma formalarından biri qəbilə və boy sistemidir. Bu sistem Türk xalqlarının həm köçəri, həm də yarımköçəri həyat tərzində mühüm yer tutmuş və onların ictimai, hərbi və siyasi quruluşlarını müəyyən etmişdir.
1. Qəbilə və boy nədir?
Türklərdə "boy" (tayfa) bir nəslə mənsub insanların təşkil etdiyi sosial birlik idi. Birdən çox boy birləşərək "el" və ya "urug" adlanan daha böyük birlikləri əmələ gətirirdi. "Qəbilə" anlayışı da bəzən "boy" və "el" anlayışlarına paralel işlənmişdir.
2. Boy sisteminin əsas xüsusiyyətləri:
- Hər boyun öz tam hüquqlu başçısı olurdu – bu şəxs "bəy", "ağsaqqal" və ya "elbəyi" adlanırdı.
- Boylar qan qohumluğu və ortaq əcdad inancı əsasında formalaşırdı.
- Hər boyun öz damğası (simvolu), özünəməxsus ənənələri və bəzi hallarda dialekt fərqləri olurdu.
- Boylar arasında həm əməkdaşlıq, həm də rəqabət mövcud idi.
3. Türk boylarının adları və təşkilatı:
Qədim türklərdə 24 Oğuz boyu, 9 Uyğur boyu, 92 Qıpçaq boyu kimi müxtəlif sistemləşdirmələr mövcuddur.
Oğuzların 24 boyu Mahmud Kaşğari və Rəşidəddin tərəfindən qeyd olunmuşdur. Məsələn:
- Qayı
- Bayat
- Afşar
- Kınık
- Bayındır
və s.
Bu boylar sonradan Anadolu, İran, Qafqaz və Orta Asiyada müxtəlif dövlətlərin əsasını qoymuşlar.
4. Boyların dövlətdəki rolu:
- Boylar dövlətin hərbi və inzibati əsaslarını təşkil edirdi.
- Xaqan və ya xan seçkilərində boy başçıları mühüm rol oynayırdı.
- Dövlət daxilində boyların ittifaqları və ya qarşıdurmaları zaman-zaman parçalanmalara və yeni dövlətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.
5. Damğa sistemi:
Hər boyun özünəməxsus "damğası" – yəni simvolu olurdu. Bu damğalar at, mal-qara, silah, çadır kimi əşyalara həkk olunurdu və həmin boyun kimliyini göstərirdi.
6. Müasir dövrdə boy kimliyi:
Bu gün də bir çox türk xalqları arasında boy mənsubiyyəti mühüm mədəni identiklik göstəricisi kimi qalmaqdadır. Xüsusilə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Azərbaycanın bəzi bölgələrində insanlar hansı boya mənsub olduqlarını bilirlər və bu, onların ictimai münasibətlərində mühüm rol oynayır.
Nəticə:
Türklərdə qəbilə quruluşu və boy sistemi, onların dövlətçilik ənənəsinin, mədəniyyətinin və ictimai nizamının formalaşmasında əsas rol oynamışdır. Bu sistem türk xalqlarının tarixində həm birlik yaradan, həm də fərqlilikləri tanıdan bir struktur olmuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.04.2025)
