Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Azərbaycan kino sənətinin ən qiymətli incilərindən olan  "Arşın mal alan" — 1945-ci ildə çəkilmiş tammetrajlı bədii filmdir.

Rejissorlar Rza Təhmansib və Nikolay Leşşenkonun ekranlaşdırdığı "Arşın mal alan" filmi barədə danışmaq istəyirəm.

Filmin qəhrəmanı tacir Əsgər (Hüseynqulu Sarabski) ailə qurmaq üçün qızı əvvəlcədən görüb sevmək arzusu ilə yaşayır. Mühit, şərait, ən başlıcası isə adət buna yol vermir. Dostu Süleymanın (Mirzəağa Əliyev) məsləhəti ilə küçələri, evləri adi bir arşın malı satan kimi gəzəndə Soltan bəyin (Ələkbər Hüseynzadə) qızı Gülçöhrə (Əhməd Ağdamski) ilə rastlaşır. Gənclər ilk baxışdan bir-birilərini sevirlər. Müxtəlif maneələrə, çətinliklərə baxmayaraq nəhayət onlar arzularına çatırlar.

Film haqqında

• Film Üzeyir Hacıbəyovun eyniadlı operettası əsasında ekranlaşdırılmışdır.

• Film ilk dəfə Bakıdakı "Forum" kinoteatrında nümayiş etdirilmişdir. Musiqiçilər salonda operettadan musiqi parçaları ifa edirdilər. Cabbar Qaryağdıoğlu və digər xanəndələr ariyalar oxuyurdular.

• Filmin keyfiyyəti çox aşağı olduğu üçün Üzeyir Hacıbəyovun təkidi ilə yanvarın 8-də ekrandan çıxarılmış, lakin qaranlıq kadrlar, yararsız epizodlar kəsilib götürüldükdən sonra 4 hissəli yeni film kimi kinoteatrlarda şərq musiqi orkestrinin müşayiəti ilə təkrar göstərilmişdir.

Güman var ki, bu dəfə G. Belyakov eyni filmi özününküləşdirmiş, sanki təkrar çəkilmiş kimi yenidən ekranlara çıxarmışdır. Bu dəfə filmin hər bir hissəsinin öz adı var idi: "Cavan Əsgər ilə Vəlinin macərası", "Gəlin seçmək", "Arşın mal alan", "İkisi axtardı, dördü evləndi".

Təbii ki, sonradan film yenidən, daha mükəmməl çəkildi. Bu gün də tamaşaçılar doymaq bilmədən bu şedevrə tamaşa etməkdədirlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

 (22.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə Ədəbiyyatımızı tanıdaq layihəsində bu gün sizlərə Seyran Səxavətin hekayəsi  təqdim ediləcək. 

Onun yetmiş beş yaşı olsa da, qıvraq, canısulu görünürdü - heç kəs ona altmış beşdən yuxarı verməzdi. Gur, uzun, ağappaq saçlarının fonunda qırxılmış sifətinin şirinliyi onu çox adamdan, xüsusilə, həmyaşıdlarından xeyli fərqləndirir, cəlbedici göstərirdi, yeriyəndə də oxlov udmuş adamlar kimi dik yeriyir, ətrafında heç nə onun diqqətindən yayınmırdı; ətrafı da, istəsəydi belə, onu görməməzliyə vura bilməzdi, çünki gözəgəlimli idi. 

Yanında dayandığı "Milliön" aparatını əli ilə göstərib dedi: 

- Mənə kömək eliyərsiniz, pul göndərməliyəm. 

- İzvinite ua toroplösğ... - Rus qadını tələsik keçib getdi, beş-on addım uzaqlaşandan sonra geri çönüb, üzrxahlıq baxışlarını ani olaraq ona zilləyib gülümsədi də. Kişi də az aşın duzu deyildi, rus qadınının bu hərəkətini elə olduğu kimi də qəbul edib məmnun göründü. 

Bu dəfə də üzünü iyirmi-iyirmi iki yaşlı, tələbə görkəmli oğlana tutdu: 

- Ay bala, mənə kömək eliyərsən, pul... 

Tələbə görkəmli oğlan onun sözünü ağzında kəsdi: 

- Mən bacarmıram... 

- Nə? 

- Dedim ki, mən bacarmıram, - əli ilə aparata işarə elədi. 

Kişi inanmadı: 

- Bacarmırsan? - soruşdu. 

- Yox, bacarmıram. 

- Yalançının imanına qorxaq tula bağlayım, kişi acı-acı güldü, - kömək eləmək istəmirsən, - başını buladı. 

- Yaxşı eləyirəm, - oğlan tələsik uzaqlaşdı. 

"Tutub verən olsaydı, nə çırpardım, səni..." - kişi onun arxasınca fikirləşdi. 

- Pul göndərmək istəyirsən? - Özü də, səsi də yorğun, nahamvar bir kişi onun aparata əlini sürtdüyünü görüb istehza ilə soruşdu. 

Kişi bu istehzavari adamın sözlərindəki istehzanın kökünü, səbəbini anlamasa da, cavab verdi: 

- Hə... kömək eliyərsən? - həm də soruşdu. 

- Niyə eləmirəm ki... Nə məsələdi? - Adam çox diqqət göstərdi və bu, bayaqkı istehzanı sildi. 

- Ay rəhmətliyin oğlu, - onlar yaşıd olardılar, - aparatnan pul göndərmək istəyirəm dayna, irəli dur, kömək elə... 

- Həəəə... Heylə? 

- Heylə də... bəs, bayaqdan nə deyirəm... - Kişi adamın üzünə baxdı. 

- Hə... başa düşdüm, - diqqətlə ətrafını nəzərdən keçirib, - bəri bax, çox pul göndərirsən? - soruşdu. 

- Çox... - Kişinin hövsələsinin ərazisi Azərbaycan ərazisi kimi get-gedə daralırdı - qırx dörd günlük müharibəyə qədər olduğu kimi... 

- Çox deyəndə ki, nə qədər? - Adam Kişidən yenə soruşdu. 

- Üç yüz manat... 

- Yoox... mən əlli manatdan yuxarı göndərməyi öyrənməmişəm... ancaq əlli göndərə bilirəm, qonşum var, o deyir ki, öyrədəcəm, lap min manat da göndərə bilərsən. 

Kişi başa düşdü ki, həmyaş olduğu bu adam onunla məzələnir, əlini cibinə atıb əlli manat çıxartdı: 

- Neynək... gəl, əlli göndər, - bir az da elə hərəkətə gəldi ki, elə bil onun üstünə gedirdi. Qarşısındakı da bir neçə addım arxaya çəkildi və birdən yaş odun satmış adam kimi nə təhər götürüldüsə... kişi heç vaxt ona çata bilməzdi, ancaq fikirləşə bilərdi, fikirləşdi də: "Ağıl deyən şey yoxdu də... Ağlı olmasa da, ancaq mənnən xeyli məzələndi ha... gərək düzünü deyəsən... Zayıl oğlu zayıl..." Bir şey də bilinmədi ki, axırıncı üç kəlməni onunla məzələnən adama deyirdi, yoxsa özünə... deyəsən, yarıbayarı - əlli əlliyə... 

İstədi qarşı tərəfdəki parka keçib bir az gəzsin, sonra qayıtsın. Ancaq onun yanından səs-küylə, ağır-ağır keçib gedən orta məktəb uşaqlarının davranışı kişini ilişdirdi: "bunlar niyə qışqıra-qışqıra danışırlar... özü də hamısı birdən danışır eee... qulaq asan yoxdu..." Uşaqların səs-küyü uzaqlaşıb qulaqdan itənə qədər gözünü onlardan çəkmədi. 

Xahiş elədiyi adamları yadına saldı - rus qadın, tələbəyə oxşayan oğlan, bir də onunla açıq-aşkar məzələnən o "zayıl oğlu zayıl". Onları müqayisə elədi, üstünlüyü rus qadına verdi - yaxşı adam idi. Tələbəyə oxşayan oğlan haqqında da qəti qərarını verdi: "beləsini basasan əsgərliyə, Qarabağa, özü də elə eliyəsən ki, Murovun təpəsinə düşə... bəlkə ondan sonra ağlı başına gələ" 

"Zayıl oğlu zayıl"a da biganə qalmadı: "Yəqin o da cavanlıqda bu tələbəyə oxşayan oğlan kimi bir şey olub. Tələbəyə oxşayan oğlan böyüyüb zayıl-zayıl zayılın yaşına çatanda yəqin ki, elə onun tayı olacaq... bunun çırta-pırtı yoxdu". 

Birdən-birə kişiyə o qədər ağır və təəccüblü gəldi ki, üç nəfərdən biri də ona kömək eləmədi. Hətta üç nəfərin içində yaxşı hesab elədiyi rus qadından da "incidi": "İzvinite ya taraplyus... noolar, taraplyus eliyəndə... üç dəqiqəlik işdi də..." Sonra özü istəməsə də, rus qadına haqq qazandırdı: "Yox, yaxşı arvada oxşayırdı... tələsiyir də... bəlkə elə işi var ki, heç deməli deyil... heç özününkülər səni adam yerinə qoymadılar, Allahın urusunnan nə gözləyirsən?!." 

Kişi özünü elə aparırdı ki, guya bu boyda şəhərdə o üç nəfərdən başqa adam yox idi. Əslində isə ona yer eləyən bu idi ki, adamlar niyə birtəhər olub - "bizim vaxtımızda belə şeylər yox idi..." Bir az keçəndən sonra isə öz əleyhinə getdi: "Bizim vaxtımızda belə şeylər yox idi... Bəs, indi kimin vaxtıdı? İndi də sizin vaxtınızdı də... bizim vaxtımızda..." - istehza ilə fikirləşdi. 

Sanki kişinin də tərsliyi tutmuşdu, deyəsən, ürəyindən keçirdi ki, imanım Allah amanatı, o üç nəfərdən biri buralarda görüksə, yenə onlardan xahiş eləsin - ən çox da, rus qadına ümid bağlayırdı. 

Kişinin bu barədə fikirləşdiyi müddətdə onun və avtomatın yan-yörəsindən o tərəf-bu tərəfə nə qədər adam keçsə də, heç kəsə yaxınlaşmadı, heç nə demədi: "Atalar üçdən deyib... mən də üçündən xahiş eləmişəm... atalar dörddən deməyib ki..." Kişi öz-özünü ilişdirmişdi ee, əslində burda çətin bir şey yox idi. 

Kişi bir az da dərinə getdi və deyəsən, "çıxış yolu"nu tapdı: "Nə atalar üçdən deyib eee... O qabaqkı atalar idi, üçdən deyən... indiki atalar dörddən deyirlər - lap bir azdan atalar beşdən deyəcək, get-gedə çoxalacaq, çünki ataların dediyi kar eləmir, onlar da məcbur olub... hə..." 

Başını qaldırıb əks tərəfə baxanda gördü ki, təxminən, qırx yaşında gözəl bir qadın gəlir. Kişi gözünü qadından çəkə bilmirdi - qadın gəlmirdi ee, qu quşu kimi ona tərəf üzürdü. Kişi, o qu quşundan başqa heç kəsi görmürdü. "O üç nəfər eləməyəndən sonra bu heç eləməz, demə, sözün yerə düşməsin. Yox, yox.. o heç sənə fikir də verməz... naz-qəmzəsini görmürsən... elə bil ki, ərini bu yaxınlarda nazir qoyacaqlar... ya da ki, qoyublar... bir-iki aydı işləyir... əgər böyrümdən keçəndə mənə baxsa, deyəcəm, baxmasa, deməli, məsləhət deyil, çox zınqırovludu ey..." 

Qu quşu yaxınlaşdıqca onun gözəlliyinə qarışmış şirinliyi, ədaları özünün özünə elədiyi naz-qəmzəsi kişini daha yaxından sıxırdı. Burdan keçib gedənlərin Qu quşuna ayaq saxlayıb necə baxdıqlarını, baxdıqlarını yox, bu baxmaq deyildi, tamaşa elədiklərini görmürdü. Qadın gözəlliyinin zəhmi çox ağır olur - torpaqdan da ağır və hər kişi onun altında tab gətirə bilməzdi. Qu quşuna oxşayan bu gözəlin naz-qəmzəsinin altında qalmaq, fəlakət zamanı dağıntılar altında qalmaq kimi bir şeydi... 

Adamın adama sataşdığı bir başqa şeydi, gözün gözə sataşmağı başqa bir aləmdi. Qu quşu "üzə-üzə" kişinin bərabərinə çatanda, ani olaraq gözü sataşan kimi kişi əli ilə "Milliön" aparatını göstərib soruşdu: 

- Gözəl xanım, mənə kömək eliyərsiniz? 

Qu quşu saatına baxdı, elə bil bunların hamısı bir inkubatorda dünyaya gəliblər. Ancaq rus qadını kimi demədi ki, bağışlayın, tələsirəm - başqa şey dedi: 

- Verin, kömək eliyim də... 

Kişi bu gözlənilməz razılığa qətiyyən hazır olmadığına görə çaşdı və tez də, özünə qayıtdı, hətta iki daşın arasından vaxt tapıb hər kəsin özünə layiq payın da artıqlamasilə verdi: "Sənin azarın tökülsün onların ürəyinə... lap elə o rus arvadının da..." Onların üçünü də "yerbəyer" eləyib qəribə bir rahatlığa qovuşhaqovuşda Qu quşunun dodaqlarının arasından üç-dörd kəlmə bal süzüldü: 

- Zəhmət olmasa, bir az tez olun. 

Kişinin bütün varlığı tələsdi: 

- Hə... hə... alın... üç yüz manatdı... - Ürəyində özünün abırını aldı ki, ay rəhmətliyin oğlu, bunu bayaqdan əlində hazır tutmağa can çəkirsən, hə? 

- Hansı bankdı? - Qu quşu onun üzünə baxmadan soruşdu və Qu quşunun onun üzünə baxmamağı elə bil ki, bir az onun xətrinə dəydi. 

- Kapital bankdı... bu da kartının nömrəsidi, - dörd yerə bükülmüş qalın kağızın qatını açıb ona uzatdı. 

Qadın yenə onun üzünə baxmadan soruşdu: 

- Bu pulun təyinatı nədi? 

- Nə təyinat? - Kişi təəccübləndi. 

- Təyinat də... yəni ki, bu nə puludu? Maddi yardımdı? Yoxsa dostuna göndərirsən?.. - yenə kişinin üzünə baxmadı, yenə kişi ondan inciyən kimi oldu. 

- Yoox, ay bala, nə maddi yardım, nə... 

Qadın saatına baxıb onun sözünü kəsdi: 

- Bəs onda nə puludu? - Qadının hövsələsi bir tikə olmuşdu. 

- Aliment... 

- Nə?!. 

- Aliment... aliment... 

Qadın elə bil ki, bayaqdan sanki xala xətrin qalmasın, arxasını kişiyə çevirib onunla danışırdı, bu sözü eşidəndən sonra yüz səksən dərəcə çöndü, onun üzünə baxıb təəccüblə dilinə gətirdi: 

- Aliment?! 

- Aliment. 

Qadının üz-gözündən mehribanlıq, qayğıkeşlik şırıltı ilə tökülürdü; imanım Allah amanı, bəlkə də kişinin könlündən keçdi ki, ovcunu bu şırıltının altına tutub doldursun, üzünə çırpsın - üzünü yusun. Kişi Qu quşunun - üz-gözündən zəhm tökülən bu gözəl qadının onun gözlərinin qabağında, belə sürətlə dəyişməyini heç cür anlaya bilmədi. Üstəlik, Qu quşu onun üzünə elə baxırdı ki... "Bu yaşda kişi aliment verirsə... indi gör bunun canında nələr var ee... ay daaa... Kişi belə olar ee... off..." İmanım Allah amanatı, Allah bilir, Qu quşunun ürəyindən nələr keçdi... 

- Aliment göndərmək üçün şəxsiyyət vəsiqəsi də lazımdır. - Qu quşu kişinin gözünün içinə elə baxdı ki, canında donmuş qocalıq əvvəlcə isindi, sonra da əriməyə başladı və bu ərinti onun bütün varlığına hopdu. 

Qu quşu şəxsiyyət vəsiqəsini ondan alanda bilərəkdən kişinin əlinə də toxundu. İmanım Allah amanatı, deyəsən, Qu quşunun ürəyindən keçdi ki, kaş bu pulgöndərmə prosesi bir az da uzanardı... məsələn, "Milliön" aparatı elə bu dəqiqə xarab olaydı, yaxud göndərdikləri pulun çekini verməyəydi... Bunlar öz yerində... Bayaqdan bəri üzünə belə baxmadığı bu kişi, indi onun gözlərinə tamam başqa cür görünürdü; bilirsiniz, necə: bu vaxta qədər hələ heç kəs bu qadının gözünə elə görünməmişdi, bax, elə... 

Pul əməliyyatı başa çatan kimi Qu quşu kişiyə dedi: 

- Mənə görə başqa qulluğunuz var? - Qadın elə soruşdu ki, kişi yüz faiz inandı, əmin oldu ki, bu saat nə desə, başa gələr. 

Başı ilə üç addımlığındakı parka işarə eləyib dedi: 

- Mənnən parkda gəzərsən?.. 

- Parkda? 

- Hə... parkda... havamızı dəyişək. - Kişini gülmək də tutdu ki, durduqları yerlə parkın arası üç-dörd addım olardı - hansı hava dəyişməkdən söhbət gedə bilərdi - axı, hava dəyişmək üçün yeri dəyişmək lazımdır. "Lap sarsaq təklif elədim..." Onu bu vəziyyətdən Qu quşu dil atıb çıxartdı: 

- Mən başqa təklif eliyərdim... - bayaqdan bəri o, ilk dəfə gülüşünə şirin bir biclik də qatdı. 

- Nə təklif?.. 

- Bax... mən o binada yaşayıram... İstəyirsiniz, qalxaq bizə... çaydan-zaddan içək... Söhbət eliyək... Dünyanın orasından-burasından danışaq... 

- Bəs ərin yoxdu? - Kişi qəfil soruşdu, elə o anda da sualını yersiz hesab elədi, ancaq söz ağzından çıxmışdı. 

- Var... niyə yoxdu?!. 

- Bəs, birdən gəlsə... 

- İstəsə də, bu gün gəlib çıxa bilməz, - Qu quşu elə bil kişi ilə yox, güzgü ilə üzbəüz dayanmışdı - işvələndi. 

- Niyə bu gün gəlib çıxa bilməz ki? 

- Xaricdədi, xaricdə, - sonra da bic-bic gülümsədi, - o gəlib çıxana qədər biz beş-altı dəfə söhbət eləyib qurtara bilərik... beş-altı dəfə... 

- Həəəə? 

- Hə, - Qu quşu dedi, hətta dayana bilməyib kişinin burnunu yüngülvari çırtmaladı da... o da heç etiraz eləmədi. 

- Yaxşı qalmısınız ha, maşallah, - Qu quşu kişiyə başdan-ayağa nəzər salıb onu təriflədi. 

- Maşallah gününüz olsun, - Kişi razılıq elədi. 

Qu quşunun evinə tərəf getdilər. Qadın kişinin kürəyinə əlini üç dəfə yüngülvari şappıldatdı da. Bu həm də ona üç dəfə "əhsən" demək kimi bir şey idi - qabaqcadan... axtarsan, içində minnətdarlıq da tapmaq olardı... 

Qu quşu kişidən soruşdu: 

- Uşağın neçə yaşı var? 

- Hansı uşağın? 

- Ən balacanın... sonbeşiyin. 

Kişi fikirləşmədən cavab verdi: 

- Qırx yaşı... 

- Nə??? 

- Qırx yaşı... - Kişi başa düşmədi ki, qadın niyə belə həyəcanlandı, təəccübləndi. 

- Bəs aliment? 

- Alimenti nəvəmə göndərirəm də. Bu yaşda mən aliment verənəm? - Qu quşunun üzünə baxdı, onu tanımadı - qadının üzü bayaqkı kimi yüz səksən dərəcə geri dönüb əvvəlki görkəmini aldı. 

- Bir dəyqə - bir dəyqə, - əl çantasından telefonunu çıxarıb düyməsini basdı, - eşidirəm həyatım, hə... hə... hə... çatırsan... lap yaxşı... 

Qadın çaşqın vəziyyətdən bir balaca çıxıb kişiyə dedi: 

- Bağışlayın... ərimdi... xaricdən təcili geri çağırıblar, beş-altı dəyqəyə çatır... mən qaçdım. 

Qu quşu doğrudan da qaçdı... yox... uçdu... 

                                                          (Şabran. Oktyabr-2024) 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

Bir oxucu ilə ədəbiyyatın iki zavallı obrazından danışdıq bir gün... Axı ədəbi əsərin qarşısına qoyduğu əsas məqsədlərdən biri də yazıldığı dövrün mədəniyyətini, fərdlərin daxili dünyasını, başqalarıyla münasibətini əks etdirməkdir. Ədəbiyyat tarixinə baxarkən onu fərq edirik ki, dövrün sosial və tarixi həqiqətləri də sözün cilasından yan keçmir...

Bəs oxucu üçün konkret bir obrazdan danışmaq nə deməkdir? Hər oxucu obrazla özünü eyniləşdirirmi? Yoxsa oxucu ilə obraz arasındakı sərhəd müəllifin toxunulmazlığıdır? Bu suallara cavab axtardım həmsöhbətimin fikirləri içərisində... 

Həmsöhbətim Şirəliyeva Şəfiqə 17 aprel 2006-cı ildə Hacıqabul rayonunda dünyaya gəlib. Bakı Slavyan Universitetinin II kurs tələbəsidir. Asudə vaxtlarında şeir oxumağı sevir... Musiqi ruh dənizini ləpələndirən küləkdir onun üçün. Yaxşı oxucudur... Xüsusən, klassik ədəbiyyat nümunələrinə üstünlük verir.  Nikolay Karamzinin “Zavallı Liza” əsərinin yaddaşına həkk olunduğunu deyir:

-Liza obrazını sevirəm. Bəlkə də, “sevirəm” demək təəssüratımı tam ifadə etmir. Ona yazığımmı gəlir? Hə... Özümü onun iztirablarını duyarkən tapırammı? Hə... Bəlkə də, Liza obrazı ilə aramızdakı duyğu bağının möhkəmlənməsində bir dəfə açıq dərsdə o obrazı canlandırmağımın da payı var.

Karamzin “Zavallı Liza”nı 1792-ci ildə qələmə alıb, eyni ildə əsər “Moskva jurnalı”nda ( “Московский журнал”) çap olunur.  Dövrün oxucuları üçün realist əsər olaraq qəbul edilir.

Atatürk Universiteti Ədəbiyyat Fakültəsinin “Sosial elmlər dərgisi”ndə Ersin Çetinkaya və Rahman Özdemirin  birgə hazırladığı məqalədə maraqlı bir məlumat var. Müəlliflər əsərin  qəbul edilməsindəki reallığın səviyyəsini belə ifadə edirlər: “Əsər yayımlandıqdan sonra N.M.Karamzinin xarakterlərini gəzdirdiyi Simonov monastrına və ətrafındakı əraziyə, Lizanın bədənini ölümə tərk etdiyi göl kənarına insanların gəldiyi, buraları ziyarət etdiyi məlumdur”.

Oxucular üçün o da sirr deyil ki, XVIII əsr rus ədəbiyyatında irihəcmli romanlar yazmaq, bir növ, dəb idi. Lakin Karamzinin “Zavallı Liza”sı povestdir. Özəlliyi isə obrazın duyğularına, düşüncələrinə hadisələrdən daha çox yer verilməsi, arada da müəllifin oxucuya ünvanlanmış cümlələrin olmasıdır.

Həmsöhbətim Şəfiqə xanım “Zavallı Liza”nın rus ədəbiyyatının sentimentalist nəsr növünün ilk nümunələrindən olduğunu da vurğuladı:

-Məhz buna görə, “Rusiyada sentimentalist axın” deyərkən ilk yada düşən müəllif Karamzindir.  Məlumdur ki, sentimentalizm Avropa ədəbiyyatında XVIII əsrin 20-80-ci illəri arasında, rus ədəbiyyatında isə XVIII əsrin sonları-XIX əsrin əvvəllərində mövcud olub. Həddən artıq duyğusallıq, hisslərin önə çəkilməsi-sentimentalizmin əsas meyarı idi. Ədəbi qəhrəmanlar özünə qapanır, duyğularına yenilir, oxucunu da bu duyğuların əsirinə çevirə bilir... Oxucu Lizanın zavallılığını anlamaq üçün əsəri sonadək oxumalıdır.

Haqqında danışdığımız ikinci obraz isə Anna Karenina oldu.   Annanın çarəsizliyinə diqqət çəkən Şəfiqə xanım dedi:

-Oxucuların əksəriyyəti bu əsəri oxuduqda Anna Kareninanı çox qınayırlar. Düşünürəm ki, hər bir əsərin qəhrəmanı bizə nəyisə öyrədir; biz obrazları qınamaq yerinə, onlarla empatiya qurmağı bacarmalıyıq, özümüzü onların yerinə qoyub “mən olsam nə edərdim?” sualını özümüzə verməyi bacarmalıyıq. Məsələn, siz Levini Annadan daha üstün obraz sayırsınız, Şəfa xanım. Razılaşmaq olar... Lakin gəlin reallıqla hesablaşaq: Anna ilə empatiya qurmaq daha asandır, nəinki Levin ilə. Üstəlik,  alışmadığımız, fərqli obrazla empatiya qurmaq bizə-oxucuya daha çox şey öyrədir, fikrimcə...

Bəli, Anna hələ də dünya ədəbiyyat müstəvisində mübahisə mövzusudur: “Anna müsbət obrazdır, yoxsa mənfi obraz?” sualının cavabı  oxucunun düşüncə sistemindən asılıdır.  Mənfi obrazların qəbul edilməsi məsələsinə də həmsöhbətimin fərqli yanaşması var:

-Oxuduğum əsərlərdə obrazları yaxından tanıyıb onları anlamağa çalışıram. Təbii, mənfi obrazlar çox da sevilmir, lakin onlar da insandır və hər bir insanın həyatında problemlər olur, bu problemlər onların xarakterlərinin formalaşmasına da, davranışlarına da təsirsiz qalmır. Məsələn, Anna romantikdir; o, romantika olmadan yaşaya bilməz. Bu istiqamətdə onu romantik axtarışlar üçün qınaya bilmirsən... Lakin əxlaqi normalar baxımından o, mənfi sayıla bilər. Bu baxımdan da, ona haqq qazandırmaq çətin olur.  Və Annanın mənfiliyi ilə müsbətliyi arasında sərhəd yoxdur... Oxucu o sərhədsizliyə məhkumdur.

...Müasir dövrdə bir oxucu ilə həmsöhbət olmaq da xoşbəxtlikdir... Kitab müzakirələrinin azaldığı,  obrazların  yanımızdan keçib gedənlər kimi zehnimizdən keçib getdiyi bir dövrdə bu söhbətlərə ehtiyacımız var... Varmı?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı YADDAŞ XƏZİNƏSİ rubrikasında Antoni Hopkinsin fikirlərini Yunis Xəlilovun təqdimatında sizlərin ixtiyarına verir.

Antoni Hopkins 87 yaşında dünyaşöhrətli britaniyalı aktyor, rejissor və prodüsserdir.

Artıq yaşadığımdan daha az yaşayacağımı bilirəm.

Özümü bir qutu şokolad almış uşaq kimi hiss edirəm. Onun dadını çıxarıram və qutuda az şokolad qaldığını gördükcə hər birini xüsusi bir zövqlə yeməyə başlayıram.

Bitib-tükənməyən konfranslara vaxtım yoxdur — heç nə dəyişməyəcək.

Yaşına uyğun davranmayan axmaqlarla mübahisə etmək istəmirəm.

Boş-boş danışanlarla, qürur və eqoların şişdiyi toplantılarda olmaq mənlik deyil.

Manipulyatorlara isə heç dözümüm yoxdur.

Ən bacarıqlı insanların uğurlarını, istedadını və əməyini gözü götürməyən paxıl şəxslərin böhtanlarından yorulmuşam.

Mövqe və titulları müzakirə etmək üçün vaxtım çox azdır:

Çünki ruhum tələsir.

Qutuda çox az şokolad qalıb.

Mən insanlara, bəli, həqiqi insanlara dəyər verirəm.

Uğursuzluqlarına gülməyi bacaran, peşəsini sevən və məsuliyyətdən qaçmayan insanlara.

İnsan ləyaqətini qoruyan, doğruluğun və ədalətin tərəfində olmaq istəyənlərə.

Həyat bunun üçün var.

Ətrafımda başqalarının qəlbinə nüfuz etməyi bacaran insanlar olsun istəyirəm.

Taleyin zərbələrinə baxmayaraq, ayağa qalxmağı və ruhunun zərifliyini itirməməyi bacaranlarla birgə olmaq istəyirəm.

Bəli, tələsirəm — yalnız yetkinliyin verə biləcəyi dərinliklə yaşamaq üçün tələsirəm.

Qalan bütün şokaladları yeyəcəyəm — və onlar indiyə qədər yediklərimdən daha dadlı olacaq.

Məqsədim — özümlə, sevdiklərimlə və vicdanımla harmoniya içində sona çatmaqdır.

İki həyatım olduğunu zənn edirdim, amma sadəcə bir dənə imiş — və onu şərəflə yaşamaq istəyirəm.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)

Fərasət Babazadə, NDU-nun Filologiya ixtisası üzrə II kurs tələbəsi, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

İnsan bu dünyaya qışqıraraq gəlir. Sanki yoxluqdan varlığa keçidin ağrısını səsi ilə bildirir. Biz dünyaya səsimizlə gəlirik — elə bil varlığımızı sübut etmək üçün hayqırırıq. İlk nəfəs... Həyat bizi görsün, eşitsin deyə. Amma ölüm gələndə heç nə demirik. O, sakitcə yaxınlaşır. Bir pəncərə örtülür, bir nəfəs dayanır. Heç kim bilmir o an nə düşündük, nə hiss etdik. Varlıq səsdir, həyat hərəkətdir, amma ölüm... o həmişə sakit gəlir. Əslində ölüm sükutun bir adıdır. O, səsi də, sözü də arxada qoyar.

Varlıq və yoxluq arasında bizə verilən zaman — bir andır. Bu anın necə keçəcəyi bizim əlimizdədir. Bəzən yaşamaq öz-özünə baş verir, amma əslində yaşamaq bir qərardır. Varlığın ağırlığını daşımaq, nəfəsin məsuliyyətini hiss etməkdir. Bu iki səssizlik arasında bir yol var: həyat. Biz o yolu keçərkən gah danışırıq, gah susuruq. Amma ən gözəli, yeri gülməkdir. Çünki gülüş — həyatın bizdən istədiyi cavabdır. Və bütün bu ağırlığın içində gülümsəmək — ən böyük cəsarətdir.

Axı insan yalnız sevinəndə gülmür. Bəzən içində fırtınalar qoparkən gülümsəyir. Bəzən gülüş, məğlubiyyətin içində belə ruhun uduzmamağıdır. Sən susursan, gözlərin danışır. Varlıq susur, gülüş səni xatırladır.

Bizi yaddan çıxaracaq çox şey var. Zaman, insanlar, tozlanan xatirələr... Amma bir gülüş — bir anda hər şeyi geri qaytara bilər. Elə ona görə də biz səs-küylə doğulub susqun ölürük, amma yaşamaq... yaşamaq gülümsəyə bilməkdir. Öz varlığını qaranlığın içində işıq kimi saxlamaqdır. Bəzən ağrını unutduran, bəzən içindəki fırtınanı gizlədən, bəzən də sadəcə var olduğunu hiss etdirən bir gülüş. Hər şey susur, zaman keçir, insanlar gedir. Amma sən gülümsəyə bilmisənsə, deməli yaşamağın bir mənası olub.

Əgər bu ruhuna toxundusa, bunu oxuyarkən gülümsədinsə deməli mən də var olmuşam.

“İnsan, gülmədiyi günü, yaşadım deyə həyat dəftərinə qeyd etməməlidir” demişdir Sokrat.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi  

Oğuz abidələri ilə tanışlığımız davam edir. Bu gün Maluq qalası barədə danışacağıq. Maluq qalası Oğuz rayonunun Maluq yaşayış sahəsindən cənubda Qaraçayın sahilində, düzənlik ərazidə yerləşir.

Qalanın adı yazılı mənbələrdə 1053 və 1071–1072-ci illərin hadisələri ilə əlaqədar xatırlanır. "Malux" sözünün alban dillərində "biraz", "bir parça" mənalarını verdiyi qeyd edilir.

Qala dördkünc biçimli olub küncləri dairəvi bürclərlə, divarları isə yarımdairəvi kontrforslarla möhkəmləndirilmişdir. Maluq qalası çaydaşından tərkibinə xırda çınqıl və kömür qırıntıları qatılmış kirəc məhlulla hörülmüşdür. Şimal və qərb divarları güclü dağıntiya məruz qalmışdır. Nisbətən yaxşı mühafizə olunmuş yerlərdə qala divarının hündürlüyü 2–6 metrə çatır. Qalanı dərinliyi 2 metr, eni bəzi yerlərdə 12–15 metr olan müdafiə xəndəyi əhatə edir. Xəndəyin şimal hissəsindən çay yatağının keçməsi və qalanın cənub tərəfindəki divarında körpü yerlərinin olması sübut edir ki, müdafiə zamanı qalanı əhatə edən xəndək su ilə doldurulurdu. Arxeoloq N.Muxtarovun fikrincə, bu qala Azərbaycanın şimal-qərb zonasında yeganə düzənlik qalası olub.

Maluq qalası Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələ şəhərindən başlayıb Şəki-Qax-Balakən istiqamətində Gürcüstana doğru irəliləyən ən qədim və ən böyük ticarət yollarından birinin üstündə yerləşib. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, uzaq keçmişdə Maluq böyük, əzəmətli, abad və çox məşhur bir qala-şəhər tipli yaşayış məntəqəsi olub. Karvansarası, bazarı, dükanı, məbədi varmış. Qərbdən – ta Gürcüstandan Şamaxıya kimi gedən karvanlar burada gecələyər, sonra yollarına davam edərmişlər.

Mənbələrə görə 1053-cü ildə Şirvanşah Sallar ibn Yezid (1049–1063) Maluq qalasına hücum edərək, zor gücünə onu Şəki hakimindən almış, qalanı möhkəmləndirmiş, orada özünün hərbi hissəsini, ərzaq ehtiyatını və silahlılarını yerləşdirmişdi.

Qalanın strateji mövqedə yerləşməsi Salları qala ətrafında möhkəmləndirilmiş şəhərcik salmağa, orada məscid tikdirməyə, öz adamlarını qalada yerləşdirməyə vadar etmişdi. Şirvanşah məhz bu qaladan "kafirlər"in üzərinə hücumlar edir və onların ölkəyə müdaxiləsinin qarşısını ala bilirdi.

"Tarix-i əl-Bab"a görə, 1071-ci ilin payızında Şəki hökmdarı Axsartan Maluq qalasını ələ keçirmiş, oraya öz "müavinini" rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah I Fəribürz (1063–1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə alıb və 1072-ci ilin iyun ayında ələ keçirib bünövrəsinə qədər söküblər; orada olan bütün "dinsizləri" – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetiriblər. Qala-şəhər əhalisinin bir hissəsi qərb tərəfə qaçıb, bir qismi Qax rayonunda məskunlaşıb, dağ döşündə kənd salıblar.

Nə isə, gəlib gəzməyə və görməyə dəyər bir məkandır. Buyurun, gəlin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının UŞAQLARINIZ ÜÇÜN OXUYUN rubrikasında bu gün də sizlərə dünyaşöhrətli fransız yazıçının dünyaşöhrətli əsəri təqdim ediləcək. Bəli, söhbət Antuan dö sənt Eqzüperidən və onun “Balaca şahzadə”sindən gedir. Əsəri dilimizə Cavanşir Yusifli tərcümə edib.

XXII FƏSİL

Salam, – Balaca şahzadə dedi.

Salam, – yolayıran dedi.

Sən burda neynirsən? – Balaca şahzadə soruşdu.

Mən sərnişinləri çeşidləməklə, min-min ayırıb qatarlara mindirməklə məşğulam, –yolayıran cavab verdi, – qatarların biri sola, o biri sağa yollanır.

Pəncərələrində işıq sayrışan sürət qatarları ildırım sürətiylə ötüb keçəndə yolayıranın kabinəsi silkələnir.

Onlar necə də tələsirlər, – Balaca şahzadə təəccübünü saxlaya bilmədi. Onlar belə nə axtarırlar?

Bunu heç maşinistin özü belə bilmir, – yolayıran cavab verdi.

O biri yoldan yenə də sürət qatarı ötüb keçdi.

– Onlar artıq qayıdırlar? – Balaca şahzadə soruşdu.

– Yox, bu, başqasıdır, qarşıdan gələn qatardır.

– Əvvəl olduğu yerlər belə pis idi ki?

– Bizim olmadığımız yerlərin hamısı yaxşıdır, – yolayıran cavab verdi.

İndi isə birdən üçüncü sürət qatarı hay-küy sala-sala ötüb keçdi.

Bunlar birincini ötüb keçmək istəyirlər?

– Balaca şahzadə soruşdu.

Onlar heç nəyi təqib etmirlər, – yolayıran cavab verdi. – Onlar vaqonlarda yatırlar və ya sadəcə, oturduqları yerdə əsnəyirlər. Tək- cə uşaqlar burunlarını pəncərə şüşəsinə dayayıb çölə tamaşa edirlər.

Yalnız uşaqlar nə axtardıqlarını bilirlər, –Balaca şahzadə dilləndi, – onlar adi parçadan tikilmiş gəlinciyə bütün qəlblərini verirlər, belə olduğuna görə bu əşya onlar üçün dəyərli bir şeyə çevrilir, bunu uşaqların əlindən alsan, zülüm-zülüm ağlayarlar...

Bu dünyada yalnız onlar xoşbəxtdirlər...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)