Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

Tərcümə məsələləri... Yaralı yerimizdir, bilirəm. Xüsusən, bizim-redaktə ilə məşğul olan qələm adamlarının.  2019-cu ildə Dan Braunun “Rəqəmsal qala”sını oxuyurdum.  Hər abzasda bu söz vardı: oxşayır ki.... (“oxşayır ki, o, belə deməyib...”, “oxşayır ki, hadisə belə olub...” və s.)  Bir kitabda isə tərcüməçi Əndəlüs əvəzinə yazmışdı: Andaluziya...   Bunlar kiçik texniki səhv deyil. Bunlar ürəyimizin yarasıdır... Bunlar oxucu zövqümüzü korlamaqla qalmır, bizi oxuduqlarımızdan küsdürür də... Hələ əsərdəki bədiiliyin itməsini, hadisələrarası keçidlərin başqalaşmasını demirəm... 

“Ədəbiyyat və İncəsənət”in oxucuları  Xanım Anela ilə artıq tanışdır. Yazıçımızın tərcümə ilə məşğul olduğunu da bilirlər. Qərara gəldik ki, bu dəfə Xanım Anela ilə tərcümədən danışaq...

-Tərcüməçi kimdir?

-Təbii ki, burada bədii ədəbiyyat tərcüməçisindən söhbət gedir. Bədii ədəbiyyat tərcüməçisi - kitabları original dildən xarici dilə çevirən mütəxəssisdir. Onun işinin məqsədi mətnin mənasını və mədəni dəyərini, eləcə də müəllif üslubunu qoruyub saxlamaqdır.

Tərcüməçilik peşəsi çoxəsrlik zəngin tarixə malikdir və onun öyrənilməsi müxtəlif xalqların dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Tərcüməçilər və tərcümələr sayəsində fərqli mədəniyyətlər bir-birindən təcrid olunmur, əksinə, daim qarşılıqlı əlaqədə olur və bir-birini zənginləşdirir.

Məhz tərcümələr sayəsində bu gün biz Tolstoyu, Dostoyevskini, Şekspiri, Aristoteli və digər dahi yazıçıları və filosofları tanıyırıq.

Ən qədim bədii tərcümələrə nəzər salsaq, görərik ki, ilk ədəbi-bədii tərcümələr Avropada hələ XII-XIII əsrlərdə meydana çıxmışdır. Bunlara “Roland nəğməsi”nin (Fransız ədəbiyyatının ən qədim iri həcmli əsəri) uyğunlaşdırılmış variantları və Makedoniyalı İskəndər haqqında poetik roman daxildir.

İlk bədii tərcümələr adaptasiya xarakteri daşıyırdı - tərcüməçilər mətnləri elə dəyişirdilər ki, bəzən onlar müstəqil əsərlərə çevrilirdi. Tərcümə prosesi ilə bağlı müzakirələr isə tarix boyu davam etmişdir və bu gün də aktuallığını qoruyur. Bəzi tərcüməçilər mətnin originala tam və sözbəsöz uyğunluğunu tələb edirdilər, digərləri isə əsərin “ruhunu” qorumağı üstün tutaraq sərbəst tərcüməni müdafiə edirdilər.

Mən mətnin originala yaxın olmasının tərəfdarıyam.

-Hansı dillərdən tərcümə edirsiniz?

-Əsasən rus (Qədim rus dili) və türk (Osmanlı türkcəsi) dillərindən Azərbaycan dilinə tərcümə edirəm.

-Əgər  Ceyn Austinin (sevdiyim yazıçılardandır deyə ürəklə misal çəkirəm) “Emma” əsərini rus dilindən tərcümə edirlərsə, bu, əsərin bizə “İkinci əl” kimi çatmasıdırmı?

-Mən bir oxucu olaraq rus tərcümələrini çox bəyəndiyim üçün deyə bilərəm ki, onların əksəriyyəti yüksək səviyyədə olur. Bəzən elə dəqiqliklə işlənir ki, əsər elə bil həmin dildə yazılıb. Şəxsən öz təcrübəmdə olub ki, ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş bir əsəri oxuyanda bəzi cümlələrin və ya hissələrin çatmadığını hiss etmişəm. Daha sonra həmin əsərin rus dilindəki variantını oxuyanda mətnin daha tam və originala yaxın olduğunu görmüşəm. Odur ki, əgər bir gün “Emma” əsərini rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etsəm, əmin olun ki, sizə originala mümkün qədər yaxın bir tərcümə təqdim edəcəyəm.

-Tərcümə olunan əsərin yazıldığı dövr, müəllifin yanaşması, müəllifin kimliyi-şəxsiyyəti, yazı üslubu, hətta vərdişləri belə, öyrənilməlidirmi? Mənim fikrimcə, tam olmasa da, ən azından, tərcüməçinin bunlar barəsində məlumatlı olması arzuolunandır.

-Birmənalı şəkildə, bəli. Tərcüməçi müəllifin məqsədini, üslubunu və oxucuya ötürmək istədiyi mesajı bilməsə, tərcümə yanlış istiqamətə gedə bilər. Hər hansı bir əsərin tərcüməsinə başlayanda müəllifin üslubunu tam qavrayana qədər çətinlik çəkə bilərsən. Amma üslubu anladıqdan sonra iş daha rahat gedir.

-Tərcümədə dəyişməyən qayda nədir?

-Hər bir tərcüməçinin yanaşması fərqli ola bilər, amma mənim fikrimcə, ən əsas prinsip ilkin mənanın qorunmasıdır. Tərcümə zamanı əsərə yeni məna əlavə olunmamalı və mətnin dəqiqliyi qorunmalıdır. Yəni təmiz iş olmalıdır. Əlbəttə ki, sonrakı mərhələdə redaktor mətn üzərində işləyir, amma tərcüməçi də bacardığı qədər təmiz və keyfiyyətli iş təqdim etməlidir.

Hər bir yazıçının öz üslubu var və tərcümə zamanı bu üslubu qorumaq vacibdir. Oxucu məhz müəllifin səsini eşitməlidir, elə hiss etməlidir ki, əsər tərcümə olunduğu dildə yazılıb. Bədii ədəbiyyat tərcüməçisi yalnız dilləri bilmək deyil, həm də yazı ustalığına sahib olmaq və yaradıcı yanaşma nümayiş etdirmək bacarığına malik olmalıdır.

Poeziya tərcüməsi isə xüsusilə çətindir; burada təkcə mənanı yox, həm də ritmi, qafiyələri və poetik ahəngi qorumaq lazımdır. Nə qədər şeir oxumağı çox sevsəm də, şeir tərcümə edə biləcəyimi sanmıram.

Bir də düşünürəm ki, tərcüməni bir müddət dayandırıb sonra davam etdirmək düzgün deyil, çünki ritm və axıcılıq itə bilər.

-Tərcümədə janr seçimi varmı? Məsələn, sizə bir elmi əsər verilsə, “mən elmi yox, bədii əsər tərcüməçisiyəm” demək kimi bir hal yaşanırmı?

-Bəli, tərcümələrdə janr seçimi olur. Mən kiçik həcmli elmi məqalələr tərcümə etmişəm. Onu deyə bilərəm ki, elmi və tədris materiallarının tərcüməsi daha dəqiqlik tələb edir, çünki burada məna dəyişikliklərinə yol vermək olmaz. Bədii tərcümədə isə yaradıcı yanaşma tələb olunur və bu mənim üçün daha rahatdır. Ona görə də, düşünürəm ki, elmi əsərləri mütəxəssislərin tərcümə etməsi daha məqsədəuyğundur.

-Tərcümədə əsərin originallığından nəsə itirmi?

-Təəssüf ki, bəli. Amma bu itki minimuma endirilə bilər. Tərcüməçiliyə yeni başladığım vaxtlar hər bir ifadəni mümkün qədər dəqiq çevirməyə çalışır, dəyişikliyə yol verməkdən çəkinirdim. Sanki müəllif gəlib məndən bunun hesabını soruşacaqmış kimi hiss edirdim. Amma zamanla anladım ki, bəzi ifadələr və deyimlər doğma dilə uyğunlaşdırılmalıdır. Ən azından, məna dəqiqliyini qorumaq şərtilə izah verilməlidir ki, oxucu həmin ifadənin kontekstini düzgün anlasın.

Əziz oxucu! Xanım Anela gözəl yazır… Xanım Anela gözəl tərcümə edir… Xanım Anela gözəl danışır.

Bir kitab mağazasına girərkən qarşınıza müəllifi, redaktoru, ya da tərcüməçisi Xanım Anela olan kitabların çıxması diləyilə…

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının növbəti birgə layihəsi olan Türk xalqlarında Novruz bayramı layihəsinin II buraxılışını təqdim edirik.

Novruz bayramı türk xalqlarının ən qədim və ən müqəddəs bayramlarından biridir. Onun kökləri türklərin əcdadlarının kosmoqonik dünyagörüşü, qədim inancları və təbiətə bağlılıqları ilə sıx əlaqəlidir. Bu bayramın yaranması və inkişafı türklərin tarix boyu keçdiyi yollarla sıx bağlıdır.

Bu yazıda Novruz bayramının qədim türklərdən başlayaraq müasir dövrə qədər necə qeyd edildiyi, hər türk xalqında bu bayramın necə yaşadıldığı və onun mədəni irs kimi qorunub saxlanıldığı araşdırılacaqdır.

1. Qədim Türklərdə Novruz bayramı

Novruzun mənşəyi və türk mifologiyasındakı yeri

Novruz qədim türklərin kosmoqonik dünyagörüşü ilə sıx bağlı olan bir bayramdır. Qədim türklər təbiətin canlanmasını və yeni ilin başlanmasını müqəddəs hesab edirdilər. Novruzun əsası Günəşə sitayişə və yazın gəlişi ilə təbiətin dirçəlməsi inancına dayanır. Türklərin əsas inanclarında yer alan Göy Tanrı və Yer-Su kultları Novruz bayramında mühüm rol oynayırdı.

Bəzi tarixçilər Novruzun köklərinin Hun, Göytürk və Uyğur dövlətlərinin dövrünə qədər uzandığını bildirirlər. Göytürklərin Ergenekon dastanı da Novruzla bağlıdır. Dastana görə, Göytürk türkləri uzun müddət Ergenekon adlı bir vadidə mühasirədə qalmışdılar. Nəhayət, dəmir dağın əridilməsi ilə oradan çıxaraq azad olmuş və yeni bir dövrə qədəm qoymuşdular. Bu hadisə yazın ilk günündə baş vermiş və türklər bunu bayram kimi qeyd etməyə başlamışdılar.

Uyğurların inanclarında Novruz Kün toyu (Günəş toy günü) adlanırdı. Bu gün insanlar Günəşin qayıdışını və torpağın canlanmasını şərəfləndirirdilər.

Türklər Novruz bayramında xüsusi ayinlər keçirirdilər:

         •        Atəş yandırmaq və onun üstündən tullanmaq – Göy Tanrıya qurban vermək və təmizlənmək rəmzi idi.

         •        Su ilə bağlı rituallar – çay kənarında yuyunmaq, suya daş atmaq gələcək ilin bərəkətli keçməsinə işarə idi.

         •        Heyvan qurbanı kəsmək – Göy Tanrıya şükranlıq etmək məqsədilə həyata keçirilirdi.

         •        İgidlik oyunları – oxatma, atçılıq yarışları, güləş, qılınc döyüşləri təşkil olunurdu.

2. Orta əsrlərdə Türk dövlətlərində Novruz

 Orta əsrlərdə türklərin qurduğu müxtəlif dövlətlərdə Novruzun qeyd edilməsi yeni xüsusiyyətlər qazandı. Bu dövrdə İslamın türklər arasında yayılması Novruz bayramına da təsir göstərdi.

Səlcuqlular dövründə Novruz rəsmi bayram kimi qeyd olunurdu. Səlcuq sultanları bu bayramda xalqı üçün xüsusi mərasimlər təşkil edir, əhali üçün hədiyyələr paylayırdılar. Novruz günü qapılara yaşıl budaqlar taxılır, hökmdarlar xüsusi mərasimlərlə xalqın qarşısına çıxırdılar.

Osmanlı imperiyasında Novruz bayramı “Sultan Novruzu” kimi qeyd olunurdu. Saraylarda şeir müsabiqələri keçirilir, sultanlara Novruziyyə adlanan şeirlər təqdim olunurdu. Saray aşpazları xüsusi Novruz şirniyyatları hazırlayırdılar.

Azərbaycan və Qızıl Orda dövründə Novruz daha geniş xalq bayramı kimi qeyd edilirdi. İnsanlar tonqal qalayır, evlərini təmizləyir, bayram süfrəsi açır və bir-birinə “Novruz bayramın mübarək olsun!” deyirdilər.

3. Müasir dövrdə Türk xalqlarında Novruz bayramı

Hazırda türk xalqları arasında Novruz müxtəlif formalarda qeyd edilir. Hər xalq bu bayramı öz adət-ənənələrinə uyğun şəkildə yaşadır.

Azərbaycan

Azərbaycan Novruz ənənələrini tam qoruyub saxlayan türk dövlətlərindən biridir. Bayramdan əvvəl dörd çərşənbə qeyd olunur: Su, Od, Yel və Torpaq çərşənbələri. İnsanlar bayram axşamı tonqal qalayır, xonçalar hazırlayır, papaqatdı oyunu oynayır, qulaq pusqusuna çıxır, yumurta döyüşdürürlər.

Türkiyə

Türkiyədə Novruz əsasən Şərqi Anadolu və Güneydoğu Anadolu bölgələrində geniş qeyd edilir. Ənənəvi olaraq atəş üstündən tullanmaq, halay çəkmək, qədim türk musiqi alətləri ilə bayramı qarşılamaq adətləri var.

Qazaxıstan

Qazaxlar Novruza Naurız deyirlər. Bu bayramda Naurız köje adlı xüsusi yemək hazırlanır. Güləş yarışları, atçılıq oyunları keçirilir və insanlar bayram axşamı axsaqqalların xeyir-duasını almağa gedirlər.

Özbəkistan

Özbəklərdə Novruz süfrəsi zəngin olur. Sumalak adlı xüsusi bayram şirniyyatı bişirilir. Şəhərlərdə böyük şənliklər, konsertlər təşkil edilir.

Türkmənistan

 Türkmənlərdə Novruz günü çadırlar qurulur və qədim türk mətbəxi təqdim olunur. At yarışları və xalq oyunları keçirilir.

Tatarlar və başqırdlar

 Tatar və başqırd xalqları Novruzu xüsusi mərasimlərlə qeyd edirlər. Bu xalqlarda Novruz gecəsi həqiqət gecəsi sayılır. İnsanlar gələcəklə bağlı niyyət tuturlar.

Uygurlar

 Uygurlar Novruz bayramında ailəvi süfrə açır, qohumlar və dostlar bir-birini ziyarət edir. Tonqallar qalayır və yeni ilin xoş keçməsi üçün dua edirlər.

Novruz bayramı türklərin tarixi, mədəniyyəti və inancları ilə sıx bağlı olan bir bayramdır. Qədim türklərdən başlayaraq, Göytürklər, Səlcuqlular, Osmanlılar və müasir türk xalqları bu bayramı yaşadaraq gələcək nəsillərə ötürmüşlər.

Bu gün də Novruz birliyimizin, bərəkətimizin və milli kimliyimizin simvoludur. Türk xalqları bu bayramı eyni coşqu ilə qeyd edərək tarixi köklərinə sahib çıxırlar.

Qədim türkcədə Novruz təbriki:

“Kun tugı bolsun! Qutluq tuğ, uluq qut!” (“Günəşin doğuşu mübarək olsun! Mübarək bayram, böyük xoşbəxtlik!”)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ramazan...

İnsan ruhunun ən dərin qapılarını döyən, onu öz gerçəkliyinə qaytaran ilahi bir mövsüm. Bu ayda insan yalnız aclığı ilə deyil, ruhunun qırıq parçaları ilə də üzləşir.

Bir gün gələcək...

Bu Ramazan süfrələrində valideynlərimizin "yeməyinizi yeyin, dualar edin" sözləri yox, susqun divarların xatirəsi əks-səda verəcək. Biz bir gün, bu süfrələrdə oturub çörəyi paylaşan yox, eyni süfrədə sevdiklərini itirən insanlar olacağıq. O gün, qapının ağzında "bir qarpız al" deyən anamız yox, evin körpəsinə pul uzadıb "qaç, qarpız al" deyən biz olacağıq.

Bu ay insanın nəfsi ilə savaşdığı bir zamandır. Amma bəzən bu savaş aclıqla deyil, içimizdə yığılıb qalan həsrətlərlə aparılır. Həsrət, itirilmiş bir ata, dualarında hələ də adını çəkdiyin, ancaq qəbri uzaqlarda olan bir ana...

Ramazan gecələrində dua edərkən, sanki ruhumuz bir-bir ayrılıb getmiş insanlarımızı ziyarət edir. Onların isti nəfəsiylə dolu olan o köhnə evlər, həmin süfrələr, "Allah qəbul etsin" deyən əllər... Bütün bunlar zamanla xatirəyə çevrilir.

İnsan bəzən düşünür:

"Bu Ramazan, bəlkə də son sığınacağımızdır..."

Çünki biz bir gün valideynlərimizin yoxluğuna alışmağa çalışacağıq. O zaman, iftar vaxtı süfrəyə baxanda, yoxluq bizi daha çox doyuracaq, qəlbimizdəki boşluqlar isə sükutla dolacaq.

Bəlkə də, bu Ramazan, hər şeyi daha dərindən dərk etmək üçün bizə verilən son fürsətdir. Sevdiklərimizi sağ ikən qucaqlamaq, dualarımızda yalnız adlarını yox, varlıqlarını hiss etmək üçün son şansdır.

O gün gələndə, gözlərimiz dolacaq, çünki insan itirmədən dəyəri anlamır. Bəlkə də bu Ramazan, illər sonra "Kaş ki, o zaman daha çox sevsəydim, daha çox dua etsəydim" deməmək üçün bizə verilən bir lütfdür.

Gəl, bu Ramazanda həm ruhumuzu, həm qəlbimizi təmizləyək. Gəl, bu Ramazanda hələ qapını açan anamıza, hələ süfrəyə dua ilə oturan atamıza doyunca sarılaq. Çünki bir gün bu xatirələr də torpağa qarışacaq...

Ramazan, insanın nəfsi ilə deyil, həsrəti ilə sınandığı bir aydır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)

Şair, tərcüməçi Böyükağa Qasımzadə 1916-cı il martın 18-də Bakı quberniyasında - Maştağa kəndində xırda sahibkar-dəmirçi ailəsində doğulmuşdur. Atası Məmməd kişi 1903-cü ildə Bakıya köçüb xırdavat dükanı sahibi, sonra adi fəhlə olmuşdur. Böyükağa yeddiillik məktəbi Bakıda bitirib fəhlə fakültəsində, sonra isə sənaye institutunda təhsil almışdır.

Ədəbi yaradıcılığa 30-cu illərdə başlamış, ilk şerlərini məktəblilərə həsr etmişdir. Onun ilk kitabı – "Murad" poeması 1937-ci ildə çapdan çıxmışdır. APİ-nin dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirmişdir . İkinci Dünya müharibəsinin ilk günlərində səfərbərliyə alınmış, hərbi məktəbdə kursant, 1941-ci ilin dekabrında Cənub cəbhəsində atıcı rotasının komandiri, siyasi şöbənin təlimatçısı, Zaqafqaziya cəbhəsində "Döyüşçü" qəzeti redaksiyasında məsul katib işləmişdir. Xüsusi tapşırıqla İrana göndərilmiş, sonra təyyarəçilik məktəbində xüsusi qrupda siyasi rəhbər, hərbi klubda rəis vəzifələrində işləmişdir.

Ordudan tərxis ediləndən sonra "Ədəbiyyat qəzeti"ndə incəsənət şöbəsinin müdiri, daha sonra "Azərbaycan" jurnalında poeziya şöbəsinin müdiri olmuşdur. A.S.Puşkin, N.Nekrasov, N.V.Qoqol, T.Şevçenko, İ.Franko, M.Bajan, P.Tıçina kimi sənətkarların və bir sıra xarici ölkə yazıçılarının poetik əsərlərini doğma dilə çevirmişdir. Füzulinin "Yeddi cam" əsərini, M.F.Axundovun "Puşkinin ölümünə Şərq poeması"nı farscadan, "Sasunlu David" eposunu ermənicədən tərcümə etmişdir.

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri olmuşdur. Sonra bütün qüvvə və bacarığını yaradıcılıq işinə vermişdir. 1957-ci il avqustun 29-da cəmi 41 yaşında vəfat etmişdir.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)

Nurlana İşıq, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Ağac olmasa görən
Quşlar hara yığılar?
Əmi, kəsmə ağacı
Axı quşlar yıxılar.

Bu dörd misra heç də quşların birdəfəlik gedişindən bəhs etmir, şair burada bəşəriyyətin  öz kökündən ayrılmamasınıarzulayır. Bu şeir yalnız uşaqların şeiri yox, dünyamızınxilasına xidmət etmək istəyən böyük insanların şeiridir. Şair Qəşəm Nəcəfzadə folklor və uşaq ədəbiyyatının müdrik bilicisidir.

O deyir: 

Batdı torpağa,
Yağış dimdiyi.
Çəkib çıxartdı,
Bu çəmənliyi.

Tapmacadır, yoxsa şeir? Bu mətni dinləyən uşağın üzündə axtarışla yanaşı təbəssüm görmək olar. Özü də müdrik bir təbəssüm. Əlbəttə, şeir oxumaq uşaqların xoşuna gəlir, lakin oxuyandan sonra düşünmək onların qəlbində mərhəmət toxumları cücərdir. Həm də bu şeirdən baharın ətri gəlir. Bədii ifadə vasitəsinə bürünmüş bu mətn effektli və çox maraqlı tədris nümunəsidir. Göstərdiyim hər iki mətn təbiət və insanın bir- birilə vəhdət təşkil etməsinin ən gözəl nümunəsidir. Bucür mətnləri oxuyub anlayan uşaqlara öyüd nəsihət vermək, dünyamızın qədrini bilin demək gərək deyil.

“Tural və Dəniz”

İnsanın təbiətə münasibətini dəyişmək üçündürmü bu şeir, yoxsa daxili aləmə enib özünü anlamaq üçün? Dənizin hikmətli cavabı Turalı düşündürəcək.

-Dəniz, dəniz, ay dəniz
İndi yaman acmısan.
Uzadıb əllərini
Sahilini qucmusan.

Yemək üçün indi sən
Yamanca ağlayırsan.
Içindəki balığı,
Nə vaxta saxlayırsan?

Yoxsa sənə gülərlər,
Ye balıqdan doyunca.
Çaylar su gətirərlər
İndi sənə ovcunda.

-Bu sözümü, ay Tural,
Sırğa elə qulağa.
Dəniz acından ölər,
Amma dəyməz balığa.

Varlığı qorumağı öyrədən bu şeirdə insan və təbiət arasındakı harmoniya qeyri- adi tərzdə assosiasiya olunub. Təbiəti sevməyin ən gözəl yolu , bu süjetdə gizlənib: dəniz öz sərhəddini bilir, onlara səbirli olmağı öyrədir. Uşaqlara təbiətin tarazlığı pozmamağı, mənəvi prinsipləri aşılamağınhəqiqi nümunələrindən biridir bu əsər. Ehtiyac içində olsaq belə bizə əmanət edilənləri qorumaq tərbiyəsi şeiri əsas tədris nümunəsi kimi təqdim etməyə əsas verir. Turalın düşüncəsinin yoxsa dənizin cavabının daha doğru olduğuna uşaqlar özləri qərar verəcəklər.

Balaca Tural,
Ağladı bir gün
Tez olun mənə,
Şokalad verin.
Əgər siz mənə
Top almasanız,
Dənizə çaya
Aparmasanız,
Dəvəyə, ata
Mindirməsəniz,
İşdən gələndə,
Şəkil kitablar
Gətirməsəniz,
Bir gün gözümü,
Yumacağam mən,
Qalacaqsınız
Qaranlıqda siz.

Uşaq şeiri kimi görsənən bu şeir , bəlkə də, dünyanın ən ağlamalı şeirdir. Böyükləri qaranlıqda saxlamaq? Mən Turala belə zəif olmamasını arzulayıram.  Yoxsa böyüklər ruhdan düşərlər. Qaranlıqdan işığa çıxammazlar. Əlbəttə, şair Turalın ərköyünlüyünü ön plana çıxarıb, lakin kimsə böyük kimi düşünüb hüznlənə bilər bu şeiri oxuyarkən...

Təxəyyülün sərhədsizliyi haqqında şeirlər barmaqla sayılacaq qədərdir. Ancaq  Qəşəm Nəcəfzadənin mətnlərində bu xətt uğura çatır: "Atlı Qarışqanın Nağılı" çox maraqlı və ritmik bir şeirdir.  Şeir təbiətin və heyvanların özünəməxsus dünyasında, sanki hər şeyin daha böyük və əhəmiyyətli olduğunu hiss etdirir. Qarışqanların altlarında atları olması, onları digər qarışqalardan fərqləndirir və həm nağılvari, həm də mistik enerjisi olan bu mətn qarışqaların daşların altına yığılmaları, gecə ayaqlarına at bağlamaları kimi detallarla uşaq dünyasında beyin fırtınası yaradır. Alliterasiya və assonansın bir- birini izləməsi şeiri əsl tədris nümunəsinə çevirir. Həm də bu tip şeirlər uşaqlara təbiəti və heyvanların dünya ilə əlaqəsini daha yaradıcı və əyləncəli şəkildə izah etməyə kömək edir. Ancaq burada bir element daha əhəmiyyətlidir: təxəyyülün sərhədsizliyi. Qarışqaların atlı olmaları, sadəcə fantastik bir element deyil, həm də uşaq dünyasında çətinliklərin və mərhələlərin öhdəsindən gəlmək, həyatın mürəkkəbliyini əyləncəli şəkildə izah etmək üçün istifadə edilə bilər. 

Bu şeirin ritmi isə uşaq dünyasını titrədəcək gözəl dərslik nümunəsidir.

Qəşəm müəllim xoşbəxt olmalıdır ki, ən gözəl uşaq şeirləriniyarada bilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)

Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Anar qəhrəmanlarının ən populyar əsərlərini bir daha yaddaşlarda təzələyir:

SƏMƏD VURĞUN

YАDIMА DÜŞDÜ

Başına döndüyüm gül üzlü sona!
Ömrümün ilk çağı yadıma düşdü.
Şairlər vətəni, bizim tərəflər,
Tərlanın oylağı yadıma düşdü.

Oxuyun qəlbimi dastan içində,
Ürək döyünməzmi astan içində?
Payızın fəslində bostan içində
Şamamanın tağı yadıma düşdü.

Töküldü kağıza sinəmin sözü,
O ana yurdumun ocağı, közü,
Ceyranın duruşu, durnanın gözü,
Kəkliyin ayağı yadıma düşdü.

Hanı at sürdüyüm boranda, qarda?
Gəzdim aşıq kimi min bir diyarda,
Gülüb oynadığım toyda, mağarda,
Qızların qolbağı yadıma düşdü.

Göylərə baş çəkir Göyəzən dağı,
Axşam açıq olur ayın qabağı,
Bizim gəlinlərin bayramqabağı
Fəsəli yaymağı yadıma düşdü.

Sən bizim ellərin ruhuna bir bax!
Bizdən inciməmiş bir əziz qonaq.
Nişanlı qızların görüşdən qabaq
Telini saymağı yadıma düşdü.

Vurğunun xəyalı gəzdi aranı,
Gözümdə oynadı dağın boranı:
Qışın buz qatığı, yayın ayranı,
Payızın qaymağı yadıma düşdü.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Həsrətin araya atdı, dağ, dərə,

Sönən işıq oldun, batan səs oldun.

Qayıt, mənim gülüm, qayıt bu yerə,

Ey mənim istəyim, nə gəlməz oldun? 

Ümidlər, arzular pərən-pərəndir,

Qəlbə təsəllidir xatirələrim.

Bir halımı soruş, könlümü dindir,

Axşamlar yadıma düşür səhərim. 

Qayıt, mənim gülüm, yerbəyer elə

Dərdli səhərləri, gecələri sən.

Çaşıb başqa yolla keçirəm elə,

Düz öz qaydasınca küçələri sən. 

Qayıt, yerinə qoy Ayı, Günəşi,-

Yenə olduğu tək görüm həyatı.

Qayıt, gözüm nuru, könlüm atəşi,

Qayıt, səhmana sal bu kainatı 

Bu gün klassik Azərbaycan poeziyasının seçilən simalarından biri olan, "Qaytar ana borcunu:, "Qayıt", "İki sevgi" kimi şeirləri ilə Azərbaycan poeziyası tarixinə öz möhürünü vurmuş şair, nasir, dramaturq, tənqidçi, tərcüməçi Əli Kərimin doğum günüdür. 

Əli Kərim 1931-ci il mart ayının 18-də Göyçayda fəhlə ailəsində anadan olub. 1948-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olsa da, burada ehtiyacı olduğu yataqxana olmadığından Teatr İnstitutunun teatrşünaslıq fakültəsinə keçib. 3-cü kursdan isə təhsilini Moskvada, Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda davam etdib və 1955-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirib Bakıya qayıdıb.

Bakıya qayıtdıqdan sonra "Azərbaycan" jurnalının redaksiyasında işləyib, şeir şöbəsinə rəhbərlik edib.

İlk mətbu əsəri 1948-ci  ildə “Azərbaycan pioneri” qəzetində dərc olunmuş “Təzə müəllim” şeiri olub.

Fəal ədəbi yaradıcılıqla məşğul olan şairin "İki sevgi”, “Həmişə səfərdə”, “Qızıl qanad”, “Qaytar ana borcunu”, “Uşaqlar və ulduzlar”, “Səfərdən sonra” , “Tənbəl ayı balası” , “Seçilmiş əsərləri. I cild”, “Seçilmiş əsərləri. II cild”, “Pillələr”, “Gül və çörək”, “Qız və kəpənək” , “Qayıt”, “Mavi nəğmənin sahilində”, “Neyləyim, şeirlə dərd söyləyirəm”, “Nə xoşbəxt imişəm bir zaman, Allah!”, “Metronun yaylı qapıları” və s. kitabları nəşr olunub. Sözlərinə “Nə gəlməz oldun”, “Yar gəldi”, “Azərbaycanım mənim”, “Nə xoşbəxt imişəm bir zaman, Allah!” kimi sevilən nəğmələr bəstələnilib. 

1958-ci ildə Elza xanımla ailə həyatı quran Əli Kərimin bu izdivacdan Paşa, Azər və Orxan adlı 3 oğlu dünyaya gəlib.

Qanında başlayan laxtalanma səbəbi ilə ürəyi şairə narahatlıq verib. Lakin o, “kiçik oğlum mənsiz yatmayacaq” deyərək xəstəxanaya getməkdən imtina edib. 1969-cu il iyunun 30-da onu dilə tutub həkimə aparıblar. Və o,  elə həmin gecə xəstəxanada dünyasını dəyişib. Xalq şairi Rəsul Rza çox çalışsa da, onun fəxri xiyabanda dəfn olunması üçün icazə ala bilməyib. Şair doğulduğu Göyçayda torpağa tapışırılıb.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.03.2025)