Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

Bu həyatda qarşındakından nə qədər kiçik olursansa ol, haqsızlığa səssiz qalmamağı, ədalətsizliyə qarşı çıxmağı yaxşı ki böyüklərimiz bizə zamanında başa salıb. Bu gün haqqında danışacağım Azərbaycan filmi  Qılman İlkinin  “Qalada üsyan”  romanı əsasında 1965-ci ildə  rejissor Hüseyn Seyidzadənin ekranlaşdırdığı  “Yenilməz batalyon” filmidir. 

Filmdə çar hökuməti tərəfindən o dönəmdə ucqar hesab edilən Zaqatala rayonuna sürgün edilən   “Potyomkin” zirehli gəmisinin matrosları ilə rus inqilabçıları arasında baş verən çaxnaşmadan danışılır. İmam Əli  (Ə.S)-ın  “Haqsızlığa qarşı səssiz qalan dilsiz şeytandır”  kəlamı burda yerinə düşür. Hər kəs tərəfindən nifrətlə qarşılanan və nifrətlə də yola salınan çar hökuməti nə Azərbaycanda, nə də bölgələrimizdə əhalinin gözündə heç vaxt yüksələ bilmədi. Səbəbləri də sadədir. ədalətsizlikdən tutmuş, yerli əhaliyə qarşı sərt davranışa qədər hər cür barbarlığı göstərən çar hökuməti əsgər və zabitlər arasında da gözdən düşməkdə idi. Zaqatalada yerləşən qalada Podpolkovnik olan ədalətsiz, zülmkar rus zabiti  yeni gələn matroslara qarşı da eyni cür davranmağa başladı. Hətta  qalada baş verən üsyan zamanı matroslardan birini öldürməsi və Viktoru həbs etməsi digər matrosların qəzəbini birə beş artırdı. Nəticədə Viktor ədalətsizliyə tab gətirməyərək, o zaman rütbə olaraq “soldat” olan Romanovun köməkyi sayəsində həbsdən qaçdı və tapdığı silahla zülmkar rus zabitini öldürdü.

Təbii ki, baş verənlər bunlarla sona yetmir. O dönəmlərdə öz ana dilimizdə mahnı oxumaq belə loru dildə desək, günah hesab edilirdi. Əsgərə və əsgərliyə böyük həvəs və hörmətlə yanaşan gənc Teymur  “Yenilməz batalyon” musiqisini ifa etdiyi üçün at arabasının sahibi ilə birlikdə arabadaca vəhşicəsinə qətlə yetirildi. Ancaq hər kəs kimi çar hökuməti də bu ölkənin azərbaycanlılara aid olduğunu acı bir təcrübə ilə daddı. Təbii ki, bu  qəhrəmanı öldürməyin cəzası da oldu. Romanov və Viktor rus hərbçiləri tərəfindən gülləyə düzülərək öldürüldü.

Bu dünyada heç bir cinayət cəzasız qalmır. Ancaq 1990-cı ildə başlatdığımız və sonu qanlı bitən azadlıq mübarizəmizi görən rus ordusu  “özgə atına minən tez düşər”  məsəlini xatırlayıb, bizə aid olanı bizə verib getdi.

Çalışın, ədalətsizliyə qarşı, haqsızlığa qarşı səssiz qalmayın. Sonu ölüm olsa belə. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Ağdam təmsilçisi

BUDAPEŞT, 1956-CI İL

1956 cı il oktyabrın 23 - də Macarıstan paytaxtı Budapeştin mərkəzi meydanında insanlar “Macar xalqının böyük dostu, dahi rəhbər” İ.Stalinin 25 metr hündürlüyündə bürünc heykəlinin başına kəndir keçirərək uçururlar. “Dahi rəhbərin” qopardılmış başı, alnına təhqiramiz sözlər yazılaraq meydanın ortasında qalmışdı. Bu, macar xalqının stalinizm idarəçiliyinə  qarşı olan xalq üsyanı idi.

Tələbələrin təşəbbüsü ilə başlanan antisovet inqilabına artıq fəhlə və ziyalılar da qoşulur. Macarıstanın paytaxtı Budapeştin əsas meydanına artıq bir neçə gündür 200 min inqilabçıdan ibarət mitinq toplaşmışdı. 24 Oktyabr bir sıra antisovet və antikommunist çıxışlardan sonra kütlənin bir hissəsi dövlət radiosu binasından millətə müraciət etmək üçün hərəkət etdilər, digəri isə SSRİ-nin şəhərdə yerləşən səfirliyinə hücum etdi. Artıq odlu silah və "Molotov kokteylləri" ilə silahlanmış inqilabçılar radio binasını ələ keçirir və döyüşlər zamanı bir neçə ağır texnikanı da zəbt etməyə müvəffəq olurlar.

SSRİ səfirliyinə hücum edənlər hasar və bir sıra obyektləri yandıraraq yaşayış binasını ələ ala bilirlər və Moskvanın Macarıstandakı səfiri Yuri Andropovun oğlunu - 14 yaşlı İqoru  oğurlayırlar. Vəziyyət ciddiləşir. İngilabçılar tələb edirlər ki, Sovet ordu hissələri dərhal şəhəri azad etsinlər, əks halda onlar SSRİ səfiri Yuri Andropovun oğlunu edam edəcəklər. 

Moskvada Budapeştdəki vəziyyəti müzakirə etmək üçün Siyasi Büronun  fövqəladə toplantısı yığışır. Yenicə Macarıstandan qayıdan Siyasi Büronun üzvü Mixail Suslov və SSRİ Baş nazirinin birinci müavini Anastas Mikoyanın hesabatını dinləyən SSRİ Kommunist Partiyasının Baş katibi Nikita Xruşşov Budapeştdən 6 minlik Sovet qoşun kontingentinin müvəqqəti çıxarılmasına əmr verir. Lakin inqilabçılar bununla  kifayətlənmirlər – qələbələri ilə ruhlanmış üsyançılar bir sıra dövlət təşkilatlarını ələ keçirir, Stalin və digər SSRİ-nin simvolu olan heykəl, monument və hətta bayraqlarında olan çəkic və oraq hissələrini cıraraq ölkədə sosialist rejiminin ləğvini və Macarıstanın ümumiyyətlə Varşava müqaviləsindən çıxmasını tələb edirlər. Eyni zamanda Yuri Andropovun oğurlanan oğlunu qaytarmır və onun barəsində heç bir məlumat vermirlər, əksinə, onun üzərində spekulyasiyaları davam etdirərək İqoru öldürməklə hədələyirlər. 

Bu vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün Macarıstana az saylı xüsusi təyinatlılar dəstəsi göndərilir. Bu dəstə yüksək peşəkarlıqla hərəkət edərək 8 saata tanımadığı məkanda nəinki Yuri Andropovun oğlu İqorun yerini müəyyən edir, hətta baxmayaraq ki, uşaq ciddi nəzarət və silahlıların mühafizəsi altında yerləşirdi, onu heç bir kəsə xəsarət yetirmədən ələ keçirib birbaşa ölkədən çıxarmağa müvəffəq olurlar. Maraqlı fakt həm də budur ki, bu xüsusi təyinatlıların komandiri 33 yaşlı Heydər Əlirza oğlu Əliyev idi.

Bir neçə gündən sonra Nikita Xruşşovun növbəti sərəncamı əsasında Budapeştə Rumıniyada məskunlaşan 60 minlik Sovet ordusu daxil olur və cəmi 3 min inqilabçının ciddi müqaviməti ilə rastlaşmasına baxmayaraq bir neçə günə Macarıstanda Yanoş Kadorun başçılığı ilə sosialist hakimiyyətini bərpa edir. 

Sözsüz ki, Heydər Əliyevin bu şücaəti və peşəkarlığı unudulmur. Son günlərinədək Yuri Andropov ona dərin minnətdarlıq hissi ilə, habelə Heydər Əliyevin fövqəladə savad və mərdlik xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ona dəstək olur. Belə ki, 18 may 1967-ci ildə Andropov SSRİ "KQB"sinin rəhbəri vəzifəsinə təyin olunandan iki ay sonra Heydər Əliyev Azərbaycan "KQB"sinin sədri təyin olunur, bundan sonra 1969-cu ildə respublikanın Birinci katibi seçilir. 1982-ci ildə Yuri Andropov SSRİ Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi seçiləndən sonra həmin il Heydər Əliyev Mərkəzi Siyasi Büronun üzvü və SSRİ Nazirlər Sovetinin sədrinin birinci müavini vəzifəsinə təyin olunur.    

(Məqalədə ANS PRESS-in məlumatlarından istifadə olunmuşdur).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Rubrikanı təqdim edir: Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

Bu gün sizlərə təqdim etdiyim Xatirə Nəsrullah qızı Kərimova 1968-ci il dekabr ayının 6-da Şəki şəhərində anadan olub. Orta təhsilini 1976-1986-cı illərdə Şəki 10№-li orta məktəbdə alıb. 1989-cu ildə Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinə daxil olub, 1996-cı ildə həmin universiteti pediatr ixtisası ilə bitirib. Həmin ildən Şəki Tibb Kollecində həkim-müəllim vəzifəsində işləyir.

Hekayələrində həyatın özünü yazır; rəngarəngliyi və bozluğu, şənliyi və kədəri ilə... 

Taxta qaşığın hekayəsi

Bacarıqlı əllər taxta parçalarına  quruluş verib yonaraq sığal çəkdi, hamarladı, qaşıq düzəltdi-taxta qaşıq. Naxışlarla da bəzədi onu. Sonra satışa çıxardı. Piştaxtanın üstünə qoyulan ağappaq, yaraşıqlı taxta qaşığa ötüb keçənlər laqeyd qala bilmədilər. “Necə də qəşəngdir!” deyə oxşadılar və tərəddüd etmədən aldılar. Çünki qiyməti də dəmir, gümüş qaşıqlardan çox-çox sərfəli idi.

Mətbəxə gətirdilər taxta qaşığı, bir ilgəkdən asdılar. O da sakitcə sallanıb başqa qaşıqların işinə tamaşa etməyə başladı.

Dəmir qaşığı qaynar xörək qazanının içinə salıb qarışdırdılar. Qarışdırdıqca qaşıq haray saldı, “danq-dunq” edərək gördüyü işi aləmə bəyan etdi, hünərindən danışdı. Qazanın dibini də cızaraq “mən buralarda olmuşam” anlamına gələn dəsti-xəttini qoydu.

Əllər dəmir qaşığı unudaraq qaynar qazanın içində saxladı. O da hikkəsindən qızaraq qazanı qarışdıranın əllərini yandırdı. Əllər “sən məni lap təngə gətirdin” deyərək dəmir qaşığı atıb, taxta qaşığı götürdü və qazana saldı.

Taxta qaşıq səs, haray salmadan sakitcə öz işini gördü. Nə qazanın dibini cızdı, nə də qarışdıranın əlini yandırdı, çünki heç qızmadı da. Əllər həmişə ondan razı qaldı.

Beləcə, zaman keçdi. Taxta qaşıq öz həyatını yaşamaqda davam edirdi. Heç kimi harayı ilə yormur, heç kəsin əlini yandırmırdı. Bəli, heç nə dəyişməmişdi. Hər şey əvvəlki kimi idi. Dəyişən isə yalnız taxta qaşığın yaraşıqlı görüntüsü idi. Qaynar qazanlar yandırıb qaraltmışdı onu. Əvvəlki halından əsər-əlamət də qalmamışdı. Hətta bir gün davam gətirə bilməyib çatladı da. O zaman onu mətbəx üçün yararsız hesab edib görüntüsünə ağız büzərək divar sobasının yanındakı quru odun parçalarının üstünə atdılar.

Qış gəlmişdi. Əllər soyuqdan üşümüş, barmaqlar donmuşdu. Sobadakı nəm odunların zəif istisi əlləri isitmirdi. O zaman qapqara qaralmış, qurumuş taxta qaşıq gözə dəydi. Əllər cəld onu götürdü, sobaya atdı. Oda düşən kimi alovlanan qupquru taxta qaşığın istisi əlləri isidərək barmaqlarının göyərmiş rəngini çəhrayı ilə əvəz etdi. Əllər xoş bir duyğu ilə təsirləndi. Həyatı tədricən zəifləyən alov dilimləri ilə tamamlanmaqda olan taxta qaşıq isə heç nədən şikayət etmir, son mövcudluğunda yenə əllərin sahibinə yararlı olmaq xoşbəxliyi ilə yaşamına “əlvida” deyirdi.

Əllər kiçik taxta parçalarını yonaraq sığal çəkir, qaşıq düzəldirdi - yaraşıqlı, yararlı taxta qaşıqlar. Qarşıda onları o taxta qaşığın taleyi gözləyirdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Qoşar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Zamana qənaət etmək üçün bəzən mən də, bir çoxları kimi, ictimai nəqliyyatdan istifadə edirəm. Bu zaman adət etmişəm ki, radio dinləyim. Bu dəfə isə diqqətimi bir mahnı – daha doğrusu, onun sözləri cəlb etdi. Sözləri tez yadda saxlayıb nəqliyyatdan endikdən sonra qeyd etməyə və araşdırmağa qərar verdim.

Bilirəm, sizi intizarda saxladım, narahat olmayın, həmin sözləri sizinlə də bölüşəcəyəm:

– Məni niyə aldadırsan, danışdığın var,

Səhərə qədər xətdəsən, yazışdığın var.

Bəli, bəli, sözlər tam da belə idi. Bu ifadələr mahnının əsas hissəsini təşkil edir və nəqarət kimi təkrarlanırdı. Doğrusu, ilk eşidəndə üzümdə kinayəli bir təbəssüm yarandı. Araşdırma apardım və YouTube platformasında bu mahnının yarım milyondan çox dinləyicisinin olduğunu gördüm. Şərhləri nəzərdən keçirdikdə bəzi insanların mahnını təriflədiyini, digərlərinin isə tənqid etdiyini müşahidə etdim.

Bəlkə də düşünürsünüz ki, burada qeyri-adi nə var?! Zövqlər müxtəlifdir və bu mahnının da öz auditoriyası olması normaldır. Bununla müəyyən qədər razılaşsam da, narazı qaldığım əsas məqam, mahnı sözlərinin bəsit və keyfiyyətsiz olması, eyni zamanda insan ruhunu zənginləşdirmək əvəzinə, onu boşluğa sürükləməsidir. Axı musiqi ruhun qidası sayılır! Mən hələ bu mahnıya çəkilmiş klipdən danışmıram...

Günümüzdə bu cür mahnılar çoxdur və trendlərdə dolaşmaqdadır. Məsələn, bu yaxınlarda məşhur müğənnimizin ifasında səslənən bir mahnıda belə deyilirdi:

– Yay çıxıbdır oxdan.

Bəlkə də bir çox insan mahnının atmosferinə qapılaraq, bu cümlənin məntiqini dərindən düşünməmişdi. Lakin bu məqam diqqətə çatdırılandan sonra hər kəs fərqinə vardı ki, əslində ox yaydan çıxır, yay isə oxdan yox! Düşünürəm ki, belə mahnılar minlərlə insanın zövqünü formalaşdırırsa, onların müəllifləri və ifaçıları da bunun məsuliyyətini daşımağı bacarmalıdırlar.

Mübariz Tağıyev, İslam Rzayev, Səxavət Məmmədov, Rübabə Muradova, Nəzakət Məmmədova, Polad Bülbüloğlu, Flora Kərimova, Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev və digər görkəmli sənətkarları dinlədikdən sonra bu cür bayağı mahnılara qulaq asanda insan istər-istəməz mənəvi utanc hissi yaşayır.

Sizə Flora Kərimovanın ifasında səslənən "Necə unudum səni?!" adlı mahnıdan kiçik bir bənd təqdim edirəm:

Ürəyimdə qorundun,

Saçlarımda dən oldun,

Alnımın qırışısan,

Necə unudum səni?

Sözlər həcmcə kiçik, mənaca isə böyük əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etdiyim bayağı mahnı sözləri ilə müqayisədə, keyfiyyət baxımından möhtəşəmdir. Böyük hissləri kiçik sətirlərə sığdırmaq peşəkarlıq, ustalıq və məsuliyyət tələb edir ki, bunu da zamanında böyük sənətkarlarımız yüksək səviyyədə bacarıblar. Düşünürəm ki, bayağı mahnıların sözlərinin formalaşması kasad düşüncənin təzahürüdür. Keyfiyyətli misralar yazmaq və yaratmaq yalnız dərin düşüncənin, zəngin mənəviyyatın məhsulu ola bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türkiyənin Bursa vilayətinin Karacabey qəsəbəsində yerləşən Eskikaraağaç kəndində illərdir bir leyləyin gəlişi səbirsizliklə gözlənilir. Onun adı Yaren leyləkdir. Yaren təkcə bir quş deyil, həm də sadiqliyin, dostluğun və təbiətin insana olan etibarının canlı simvoludur.

Hər bahar, uzun və yorucu köç yolunu qət edərək bu kəndə geri dönən Yaren, burada onu səbirsizliklə gözləyən balıqçı Adem Yılmaz ilə unikal bir dostluq qurub. Bu dostluğun tarixi 2011-ci ildən başlayır. Hər səhər gölə balıq ovlamağa çıxan Adem Amcanın qayığına qonub, onun tutduğu balıqlardan payını alan Yaren, bu illər ərzində kəndin sevimli sakininə çevrilib.

Adem Amca ilə Yaren arasındakı bu dostluq təkcə Eskikaraağaç kəndində deyil, bütün Türkiyədə və hətta dünyada maraq doğurub. Yarenin hər il qayıdışı kənd insanları üçün baharın gəlişinin və təbiətin yenidən oyanışının rəmzinə çevrilib. Onun sədaqəti və Adem Amcaya olan bağlılığı, insan və təbiət arasındakı saf və səmimi əlaqənin gücünü göstərir.

Bu il də Yaren sadiqliyini pozmayaraq, uzun yolçuluğundan sonra Eskikaraağaç kəndinə geri döndü. Adem Amca onu yenə sevinc və həsrətlə qarşıladı. Qayığın kənarında oturub, illərin dostu olan balıqçının yanından ayrılmayan Yaren kənd insanlarının qəlbini bir daha isindirdi.

Yarenin hekayəsi bizə göstərir ki, sevgi və dostluq yalnız insanlar arasında deyil, təbiətlə insan arasında da mümkündür. Onun illərdir dəyişməyən sədaqəti, dünyada hələ də saf duyğuların və inancın var olduğunu bizə xatırladır.

Eskikaraağaç kəndi indi təkcə bir kənd deyil, həm də Yaren leyləyin hekayəsi ilə tanınan, ümidin və sadiqliyin məkanıdır. Yaren bu kəndin tarixinə yazılan, heç vaxt unudulmayacaq bir simvoldur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün daha bir aşığın - aşıq Haqverdi Talıboğlunun doğum günüdür. O, 17 mart 1930-cu ildə Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində anadan olub. O,Aşıq Ələsgərin kiçik oğlu Talıbın oğludur.

Aşıq Haqverdi 1951-ci ildə Kirovabad (indiki Gəncə) Pedoqoji İnstitutunun dil-ədəbiyyat fakultəsinə daxil olmuş, 1955-ci ildə həmin institutu bitirmişdir.

Kəlbəcər rayonunun Yanşaq və Qamışlı kəndlərində 1958-ci ilə kimi müəllim işləmişdir. 1958-ci ildən Basarkeçər rayonunun Ağkilsə kəndində 30 il məktəb direktoru işləmidir. 1988-ci ildə doğma yurd-yuvasından məcburən ayrılan Haqverdi Ələsgərov Daşkəsən rayonunun Bayan kəndində məskunlaşmışdır.

2018-ci il iyulun 4-də Gəncə şəhərində vəfat etmiş, iyulun 5-də Göygöl qəbirstanlığında dəfn olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Aşıq musiqisi xalqın şifahi yaradıcılığının ən geniş yayılmış qoludur. Tanınmış aşıqlarımızdan birinin bu gün doğum günüdür.

Cavan Alay 1942-ci il 17 martda Tovuz rayonunun Əlimərdanlı kəndində anadan olub. Şeirlərində xalq ədəbiyyatı ənənələri üstünlük təşkil edib. Lirik duyğular, məhəbbət, Vətən və xalqa bağlılıq mənəvi ucalıq el şairinin yaradıcılığının əsas mövzusu olub.

O, aşıq şeirinin, demək olar, bütün janrlarında dillər əzbəri olan şeirlər yazıb. Hələ sağlığında onun yaradıcılıq örnəkləri aşıqların repertuarında özünəməxsus yer tutub. Uzun müddət yerli dövlət orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışmış Cavan Alayın şəxsiyyəti və yaradıcılığı hər zaman yaradıcı insanlar, onu tanıyanlar, iş yoldaşları və oxucuları üçün əziz olub.

"Mənim də qəlbimin bir arzusu var" kitabının müəllifidir.

Cavan Alay 1996-cı ildə vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış şair, “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəsin “Şirin (dil) bir xatirətək” adlı yazısını təqdim edir. Yazı mərhum tənqidçi Şirindil Alışanovun xatirəsinə həsr edilib.

Tənqid – ədəbiyyat mozaikasında ayrıca pazldır.

Bu pazl yerinə oturmayanda  mənzərə dəyişir.

Onda məcbur olub pazlı pazlla çıxarırlar.

Yəni tənqidi tənqid edirlər.

Bəzi tənqid(çi) şeiri (nəsri) tanımır, bəzisi şairi (nasiri).

Onlara sözümüz olmaz.

Bəzi tənqid(çi) şeiri (nəsri), şairi  (nasiri) görməzdən gəlir.

Onlara da sözümüz yoxdur, ehtiyat elədikləri, umduqları qələm sahiblərindən kitab bağlayanlara da. Heç onların da bizə sözü olmaz. Çünku nə "hörmət" eləyənik, nə də hay-küy salan!

Şirindil Alışanova isə sözümüz həmişə olub. Sağlığında deməsək də, barı indən sonra susmayaq. "Ulduz" jurnalının  bir nömrəsinin eksperti olanda yaxından tanıdım onu. Sözü yuxarıda tuta-tuta, həm də heç bir müəllifi aşağılamadan gənclərin yaradıcılığını təhlil elədi. Cəsarətli və intellektual rəy! Üstəlik, maarifçi! Zəng vurub təşəkkür elədim, qonorar üçün sənədini istəyəndə heyrətləndi, dedi, onu cavanlara yazın, ardınca da xoş bir zarafat...

Yeni yazılar göndərəsiydi, araya pandemiya düşdü, hamı bir müddət gizləndi sanki, camaat üzə çıxanda Şirindil müəllim dünyanın qapılarını biryolluq bağlayıb qeyb oldu. Amma nələrsə qoydu özündən sonra: özünəməxsus üslub, xarakter və əlbəttə, gözü-könlü toxluq!..

Bir də: Şirin(dil) bir xatirə...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.03.2025)