“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Napoleon Hillə görə uğurun 13 sirri

Vədimə əməl edərək Napoleon Hillin «Düşün və varlan» kitabından kifayət qədər mükəmməl təlim hesab edilən «Uğur qazanmağın və varlanmağın 13 prinsipi»ni oxucularıma təqdim edirəm:

1.     Arzu və məqsəd.

Bu, bütün kapitalların qazanılmasının istinad nöqtəsidir. Əgər nəyisə güclü şəkildə arzulamasan, ona doğru gedə bilməyəcəksən.

Siz pul qazanmaq istəyirsiniz? Onda bu məsləhətlər sizə kömək edəcək:

 - İlk öncə qərar verin ki, hansı məbləğ sizi qane edir. «Mən çox pul istəyirəm» kəlamı sizə kömək etməyəcək. Rəqəm çox vacibdir.

 - Özünüzə düzünü deyin, varlı olanda nədən imtina edəcəksiniz.

 - Qrarlaşdırın, bu pulu hansı müddətə kimi əldə edəcəksiniz.

 - Var-dövlətə doğru necə addımlayacağınız barədə konkret plan hazırlayın.

 - Öncə söylənilənlərin hamısını – sizə nə qədər pul lazımdır, nədən imtina edəcəksiniz, hansı müddətə pulları qazanacaqsınız, məqsədinizə görə hansı plan üzrə addımlayacaqsınız, bunların hamısını yazın.

 - Hər gecə yatmamışdan öncə planınızı ucadan oxuyun! Hiss edin və inanın ki, həmin pulları artıq qazanmısınız.

     2. İnam.

Siz arzularınızın reallaşacağına nə qədər çox inansanız onları daha rahat reallaşdıra biləcəksiniz.

3.     Özünətəlqinetmə.

Özüntəlqinetmə hisslər vasitəsilə şüurun oyanmasıdır. Bu, bir növ, özlüyündə şüurla təftəlşüurun əlaqəsini idarə edən mərkəz funksiyasını daşıyır. Yəni, özünətəlqinetmənin köməyi ilə fərd öz istəyi ilə arzuolunan fikirləri şüurundan təftəlşüuruna ötürə bilir.

Öz arzularını möhkəm şəkildə gündə heç olmasa 2 dəfə təkrarlamaq həmin arzuların təftəlşüurda möhkəmlənməsinə imkan yaradır.

4. Xüsusi bilglər.

Sizin dəqiq və qısa planınız olmalıdır ki, bu plan vasitəsilə öz məqsədinizə doğru gedə biləsiniz. Və addımlarınızı da bu plan uzrə atmalısınız.

Və mütləq də, sizə pul gətirəcək iş barədə həddən artıq məlumatlı olmalısınız. Təsadüfi deyil ki, belə bir deyim var, «informasiyalıdır, deməli silahlıdır».

5. Xəyal qurmaq.

Albert Eynşteyn deyib: «Xəyal qurmaq – hər şeydir. Bu, qarşıdakı hadisələrin nümayişidir». Bütün böyük rəssamlar, musiqiçilər, ədiblər, biznes adamları öz xəyallarında özlərini dahi obrazda görüblər. Arzulamaq zərərli deyil, əksinə, faydalıdır. Hər bir var-dövlət fkirdən yaranır, fikirlər isə xəyala söykənirlər. Xəyallar insanın məqsəd enerjisidir. Xəyal qura bilməmək bir çox uğursuzluğun əsas səbəbidir.

6. Planlaşdırma.

Başa düşməlisiniz ki, siz, sizinçün olduqca böyük əhəmiyyət daşıyan bir  işlə məşğulsunuz. Və buna görə də mütləq şəkildə sizin hərəkət planınız olmalıdır. Arzu olunur ki, bu plan addımbaaddım hesablanmış plan olsun. Təbii ki, siz təkbaşına hər şeyi bilmədiyinizdən, planı da tək hazırlaya bilməzsiniz. Odur ki, sizdən üstün başqa insanların təhsilini, təcrübəsini, bacarığını, xüsusiyyətlərini mütləq öz işinizə cəlb etməlisiniz.

7. Qərar.

Liderlər öz qərarlarını dərhal və yaxud çox gec vermələrindən asılı olmayaraq heç zaman dəyişmirlər. Odur ki, qərar qəbul edəndə «amma»sız qərar qəbul edin!

8. İnadkarlıq.

Mütləq inadkar olmalısınız. Məqsədi reallaşdırmaq üçün inadkarlıq çox vacib faktordur. İradənin gücü, fundamenti inadkarlıqdan ibarətdir.

Özündə inadkarlıq xüsusiyyəti yetişdirmək üçün sizə heç də böyük beyin, Oksford təhsili və olduqca böyük zaman da lazım deyil, bunun fərqinə varın.

9. Beyin mərkəzi.

Siz heç vaxt hər şeyi bilə bilməzsiniz, ona görə də sizə lazım olan informasiyanı bilən insanlar sizə çox vacibdir. Bu, sizin həm də kreativ ideyalarla təchiz olunmanıza bir vasitədir.

İnsan ağlı özlüyündə ruhi enerji formasındadır. İki intellektin işi harmonik şəkildə koordinə olunursa, onda bu iş onların psixiki enerjisinin vəhdəti fazasına daxil olur. Beyin mərkəzinin iş prinsipinin psixiki aspekti də məhz bundan ibarətdir.

10. Seksual istəklərin transferi.

Sirr deyil ki, seks – ən güclü insan arzusudur. Mütləq bu arzunu digər produktiv fəaliyyətə transfer etmək lazımdır. Seksual enerjini dəyişdirib öz məqsədinə çatmana yönəltmək vacib şərtdir. Kreativlik, cəsarət, qətiyyət – bütün bu xüsusiyyətlər bizdə həm sekslə məşğul olanda olur, həm də bir şeyi şiddətlə arzulayanda. Pul toplamaq, böyük kapitala malik olmaq – bax bu, bizim ən şiddətli arzularımızın əsas obyektidir.

11. Təftəlşüur.

Bu 11-ci addım birbaşa 3-cü addım ilə bağlıdır. Dünyada hər il daha çox insan bu addımdan istifadə edir. Öz şüuruna və təftəlşüuruna nəzarət edə bilmək çox vacibdir və olduqca vacibdir ki, pozitiv düşünəsən, özünü yaxşı şeylərə proqramlaşdırasan.

Təftəlşüur şüurun əsasında fəaliyyət göstərir. Yəni ki, şüurumuz səviyyəsinə yüksəlmiş fikir orada qeyd edilməklə, fiksə edilməklə təftəlşüura yazılır. Şüurumuzda isə hər bir fikir yox, yalnız ən dominant fikirlər qeyd edilə bilir.

Təftəlşüur həmişə hərəkətdədir. Əgər siz onu pozitiv fikirlərlə yükləmirsinizsə, onda o, mütləq özünə neqativləri toplayacaq, bunlar da sonradan sizinçün baş ağrısına çevriləcək.

Mexanizm bax bu cür sadədir.

12. Beyin.

Beyin on trillion xırda hüceyrədən ibarətdir ki, bunların da hamısı sizə uğur qazanmaq, pul əldə etmək üçün xidmət etməlidir. Ona  görə də, beyini səmərəli və effektiv işlətməyi bacarmaq lazımdır.

Nə qədər ki, sənin beynin anlayır və inanır, sən hər şeyə çata biləcəksən!

13. Altıncı hissiyyat.

Bu, özünə inanmağın çox unikal imkanıdır. Çox vaxt olur ki, beyninizə çox gözəl bir fikir, ideya gəlir, ancaq bir saniyə sonra siz onu unudursunuz. Amma «altıncı hissiyyat» bax bu fikirləri, ideyaları yadda saxlayıb sonradan həyata keçirməyə imkan yaradır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalını “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sıra gənc nasirlərindir. Bu gün sizlərə Heyran Zöhrabovanın “Bir gün Səbinəgildə” hekayəsini təqdim edəcəyik. Qeyd edək ki, Heyran Zöhrabova   portalımızın əməkdaşıdır.

Heyran ZÖHRABOVA

"BİR GÜN SƏBİNƏGİLDƏ"

         Səbinə məndən boş vaxtım olanda ibtidai sinifdə oxuyan oğlu Fuadla bir az məşğul olmağımı xahiş etmişdi. İstirahət günü havanın gözəl olmasından istifadə edib Səbinəgilə yollandım.

Qapını balaca Fuad açdı.

– Salam, – deyib gülümsədim.

Mətbəx qapısından boylanıb məni olduğunu Səbinə gülər üzlə:

– Xoş gəlmisən, Mələk, buyur keç. Elə mən də təzə çay dəmləyirdim, – dedi.

Səbinənin qayınanası Həcər xala məni görcək:

– Xoş gəlmisən, qızım, keç otur, necəsən? İşlərin necə gedir? – deyərək nəzakətlə hal-əhvalımı xəbər aldı.

Fuad əlimdən tutub şirin danışığı ilə:

– Gəl, Mələk xala, – mənə Həcər xalanın yanında yer göstərdi.

Təbəssümlə onun başını oxşayıb:

– Şükür Allaha, Həcər xala, çox sağ olun, siz necəsiniz? – deyib göstərdiyi yerdə əyləşdim.

– Həmd olsun, qızım, Allahın köməkliyi ilə  dolanıb gedirik yavaş-yavaş.

– Bax, Mələk xala, Mirzə də bizdədir, – deyib Fuad əlimdən tutaraq üzbəüz kresloda oturan Mirzəyə işarə etdi:

– Necəsən, Mirzə?

– Yaxşıyam,  yaxşıyam, mən yaxşıyam, sən necəsən?

– Sağ ol, Mirzə,  yaxşı olasan, mən də yaxşıyam.

Mirzə Həcər xalanın qaynı oğludur. O, şizofreniya xəstəliyindən əziyyət çəkir, el dilində desək, Mirzə dəlidir.

         Çox sakit və yaşının 30-dan yuxarı olmasına baxmayaraq, o, sözəbaxan, eynilə mülayim təbiətli bir uşaq kimidir. Heç vaxt heç kimi incitməzdi, məhz bu səbəbdən tanıyan hər kəs onu çox sevirdi. Zamanın çoxunu məhəllədəki uşaqlarla futbol oynamaqla keçirirdi. Həcər xala Mirzəni doğma balası kimi çox sevir, Sabirdən (Səbinənin həyat yoldaşı) ayırmırdı.

Az sonra: "Hə, çaylar da gəldi", – deyə Səbinə əlindəki podnosu stolun üzərinə qoydu.

Çay içib, bir az ordan-burdan danışıb hal-əhval tutduqdan sonra balaca Fuadın dərsləri ilə maraqlanmağa başladım.

– Gülnarın iki qələmi var idi, babası bu gün ona bir qələm daha aldı. İndi Gülnarın neçə qələmi var? Məsələnin şərtini oxuyub gəl indi hesablayaq görək Gülnarın neçə qələmi oldu? – deyə Fuada müraciət edib ardınca soruşdum:

– İki üstə gəl bir, neçə edir?

– Üç.. üç edir, mən bilirəm,  üç edir, – deyə bayaqdan sakitcə bizi dinləyən Mirzə hərarətli şəkildə dilləndi. Bir an Mirzəyə baxıb, təəccübümü gizlətməyə çalışaraq: "Bax, Fuad, Mirzə deyir ki, üç edir, bəs sən nə fikirləşirsən? – dedim.

         Bir neçə məsələ həll etdikdən sonra Fuadın yorulduğunu hiss edib bu günlük bu qədər bəsdir, dedim, ona gedib oynaya biləcəyini söylədim. Fuad qalxıb gedəndən sonra oturduğum yerdəcə pəncərədən çölə boylandım, Mirzə artıq ən sevimli məşğuliyyətində – məhəllənin uşaqları ilə top oynamaqda idi.

Mətbəxdə Səbinəyə yemək hazırlamaqda kömək edən Həcər xala yanıma gəlib:

– Qızım, çay istəyirsənmi, süzüm sənə? – deyə nəvazişlə çay istəyib-istəmədiyimi soruşdu.

– Yox, Həcər xala, çox sağ olun, süfrəniz hər zaman bərəkətli olsun.

– Fuadın qavraması necədir, yaxşıdırmı? Gözün su içir?

– Bəli, bəli, yaxşıdır. Hələ yaşı azdır, indidən onu çox da yükləməyə ehtiyac yoxdur, elə bu şəkildə davam etsə, hərgünkü dərslərini bu cür qavrayıb yadında saxlasa, dərslər mürəkkəbləşdikcə çox da çətinlik çəkməyəcək, narahat olmayın.

– Hə, inşallah, qızım, inşallah.

– Həcər xala, olar sizdən bir söz soruşum?

– Əlbəttə, qızım, buyur.

– Bayaq Fuadla məsələ həll edəndə çox qəribə bir şey oldu, – deyib hadisəni Həcər xalaya danışdım.

– Çox təəccübləndim, açığı, mən buna bir ad verə bilmədim. Siz Mirzəni yaxından tanıyırsınız, bəlkə, siz bilərsiniz, sizcə, Mirzə bunu necə bildi?

– Ehh, qızım, – deyə köks ötürərək sözə başlayan Həcər xala  mənə Mirzə haqqında bu günə qədər bilmədiyim elə şeylər danışdı ki, duyduğum təəssüf hissini sözlərlə ifadə etmək çətindir.

***

– Mən Səməd kişi ilə evlənəndə Mirzənin 13-14 yaşı vardı. Yaşının az olmasına baxmayaraq, çox anlayışlı, ağıllı və məqsədli bir uşaq idi. Bu xarakterinə görə Səməd onu çox sevərdi. Həmişə də fəxrlə deyərdi ki, onun adını mən qoymuşam, Mirzə savadlı adam deməkdir. Deyərdi, mən əminəm ki, o, çox böyük adam olacaq, futbola böyük bir sevgi və marağı olsa da, bununla yanaşı, dərsləri də çox yaxşıdır. Sabirin 3 yaşı olanda Mirzə artıq orta məktəbin son sinfində oxuyan, yaraşıqlı, yeniyetmə bir oğlan olmuşdu. Ali məktəbə hazırlaşırdı, sevdiyi bir qız da var idi hətta.

Həcər xala yenidən köks ötürüb çətinliklə sözlərinə davam etdi.

– Yay ayları idi, orta məktəbi yenicə bitirmiş, ailələr arasında söz də kəsilmişdi, imtahan nəticələrini gözləyir, nişanlanıb birlikdə ali təhsil almaq xəyalları qururdular.

Kənddə toy idi o gün, qohum olan ailələrdən biri bizim kənddən, o biri ailə isə qonşu kənddən idi. Gecə qonşu kənddən gələn cavan oğlanlarla bizim kəndin cavanları arasında bir dava düşər. O ki var içib, sərxoş olub özlərindən çıxan gənclərin sözləri bir-birinin boğazından keçməyəndə başlayarlar yumruqlarını işə salmağa. Mirzəylə birlikdə bir neçə yoldaşı vəziyyəti belə görəndə savaşan tərəfləri ayırıb, sakitləşdirməyə çalışarkən, gicgahından dəyən yumruq zərbəsiylə yerə yıxılan Mirzənin başı zərblə daşa dəyir və o, oradaca huşunu itirir.

Gözləri dolmuş Həcər xala göz yaşlarını saxlaya bilməyib ağlamağa başladı.

– Sonrası da məlum məsələdir, bir neçə dələduzun boş və mənasız, axmaq mübahisəsinə görə, o gecə günəş kimi parlaq bir gələcəyi olan, qızıl kimi qiymətli bir gəncin həyatı, xəyalları, arzuları məhv oldu.

Yaylığı ilə göz yaşlarını silib bir az toxdadıqdan sonra Həcər xala sözünə davam elədi.

– Ehh, qızım, hələ o yazıq qızcığaz. Mirzə yıxılıb başından zədə aldığı gün onun da dünyası başına yıxıldı. Bir gecənin içində bütün arzuları, birlikdə universitetə qəbul olmaq xəyalları puç oldu. Mirzə, bəlkə, o gün ölmədi, amma, inan ki, ilk zamanlar onu belə görmək ölümdən də betər idi. Bir müddət sonra imtahan nəticələri çıxdı, qismətə, bax, ikisi də eyni univerisitetin eyni ixtisasına qəbul olmuşdular. Qohum-qonşu, dost-tanış yığışıb dərs ili başlayana qədər birtəhər yazıq qızı dilə tutub gedib oxumağa razı sala bildilər. O da gedib təhsil almaq, hər gün Mirzəni bu vəziyyətdə görməkdən daha asan olar, hər halda, deyə düşünüb çıxıb getdi. Təhsilini bitirəndən sonra da təyinatını başqa yerə aldırıb bir də kəndə qayıtmadı. Bir neçə il sonra da ailə qurdu, yazıq balam, dilinə bir dəfə olsun içki dəyməyən uşaq sanki qızın toy günü olduğunu hiss edib o gecə içib sərxoş olmuş, səhərə kimi sayıqlamışdı. Hələ o gün anasını gördüm qızın, deyir, oğlunun adını Mirzə qoyub.

         Eşitdiklərimin təsirindən donub qalmış, nə deyəcəyimi bilmirdim. Birdən: "Qoooool, qoool", – deyə, uşaqların şən səsi bütün məhləni götürdü. Qalxıb eyvana çıxdıq.

Mirzə hər şeydən xəbərsiz, vurduğu qolun sevincini yaşayırdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanın şimal-qərb qapısı sayılan Balakən rayonu əlverişli iqlim şəraiti, zəngin fauna və florası, yaşıl meşələri, şəlalələri və digər özəllikləri ilə son illər yerli və xarici turistlərin diqqətini daha çox özünə cəlb edir. Rayonun ərazisində turistlər və gələn qonaqlar üçün maraqlı ola biləcək əvəzsiz təbiət guşələri, qədim tarixi abidələr, habelə müvafiq infrastruktur mövcuddur. 

Balakən şəhərindəki Heydər Əliyev adına mədəniyyət və istirahət parkında turistlərin, rayona gələn qonaqların, uşaq və gənclərin, habelə yerli əhalinin mənalı istirahətləri üçün hər cür şərait yaradılmış, yeni attraksion və yelləncəklər quraşdırılmışdır. Parkın ərazisində 1200 metr uzunluğunda kanat yolu, həmçinin 132 yerlik 4 ulduzlu “Qubek” oteli fəaliyyət göstərir. Balakən rayonunda əsasən idman və kənd yaşıl turizmi inkişaf etməkdədir. Bundan əlavə, turistlər dağ, atçılıq, balıqçılıq, ovçuluq və digər turizm növlərinə də maraq göstərirlər.

Katexçay şəlaləsi

Azərbaycanın təbiəti olduqca gözəldir. Belə gözəlliklərdən biri də Balakən rayonu ərazisindəki Katex və ya Katexçay şəlaləsidir. Bəzən bura Qəbizdərə (Zaqatala rayonunda kənd) şəlaləsi də deyilir. Şəlalənin yerləşdiyi məkan Zaqatala Qoruğunun ərazisinə düşür. Azərbaycanda ən məşhur şəlalə sayılır.

Zaqatala Qoruğunun ərazisinin 3/4-ü Balakən rayonunun ərazisinə düşür. Şəlalənin hündürlüyü 18-20 metrdir. Bu, Azərbaycanın ən hündür şəlalələrindən biridir. Həm də eyni zamanda ölkənin ən bolsulu şəlaləsidir. Şəlaləyə getmək üçün Katex kəndində yerləşən kombinatın yaxınlığından keçərək sərt eniş-yoxuşlarla hərəkət etmək lazımdır. Kombinatdan şəlaləyə qədər bir neçə kilometr məsafə vardır. Avtomobil yolu yalnız Zaqatala Qoruğunun Katex satsionarına qədərdir. Oradan şəlaləyə qədər olan təqribən 500 metrlik yolu (yolun ən çətin hissəsi də məhz buradır) piyada getmək lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

Şöhlət İxtiyaroğlu, “Qədim qala” nəşriyyatının direktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

“Qədim qala” nəşriyyatımız “Nyu-York Tayms bestsellerləri” seriyasından çıxan Amina Lukman Dousonun “Azad vadi” kitabını tərcümə edərək azərbaycanlı oxuculara təqdim etdi.

Gecənin qaranlığında on iki yaşlı Homer anası və balaca bacısı Eyda ilə birlikdə Cənub torpaqlarındakı plantasiyadan qaçarkən anasını tuturlar. Lakin Homer artıq qayıda bilməz. İndi o, bacısı ilə birlikdə onları axtaran ağalarından xilas olmalıdır. Bacı-qardaş ağlasığmaz, sirli və həm də təhlükəli yollardan keçərək azadlığa qovuşmağa can atırlar. 

“AZAD VADİ” təkcə azadlıq mübarizəsi, dostluq, fədakarlıq haqqında hekayə deyil. Bu kitab tarixdə kölələrin hüquqsuzluğu, onlara qarşı təcavüz, işgəncə, zorakılıq haqqında məlumat mənbəyi də sayıla bilər. Əsərin təsir gücünü və dəyərini artıran cəhətlərdən biri də vaxtilə həyatı bahasına köləlikdən qurtulmağa çalışan insanların yaratdığı marun icmalarının tarixindən ilhamlanaraq yazılmasıdır. 

“AZAD VADİ”nin qəhrəmanlarını tanıdıqca hər cür faciə və əziyyətə rəğmən azadlıq və xoşbəxtlik uğrunda savaşmağın mümkünlüyünə əmin olacaqsınız.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

Təqdim edir: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Unudulmaz sevgi şeirləri rubrikamız uzun fasilədən sonra yenidən sizlərin qarşısındadır. Bu dəfə şair Ayaz Arabaçıylayıq, o, “Görüşək” deyir. Özü də o qədər sidqi-ürəkdən, o qədər emosional, o qədər səmimi deyir ki, oxucu da lirik “mən”in hisslərini keçirir, o da bu görüşün baş tutmasını sidqi-ürəkdən istəyir.

Gülüm, sənin ürəyindən keçirsə,

Görüşməyin nəyi pisdi, görüşək.

Bir də gördün bir iş çıxdı böyürdən, 

Uzatmayaq, isti-isti görüşək.

Uyğun gələn bir qrafik qurarıq,

İki dəfə ikidi də, vurarıq,

Uzaqbaşı bir çay içib durarıq..

Nə şeydi ki, altı-üstü… görüşək.

Çox qurutma dəryasını bu salın,

Bir açılsın, bir ərisin buz halın,

Çiçəkləyib budaqları vüsalın,

Gəl neçə ki həsrət süstdü, görüşək.

Bir imza qoy, boş olanda bu rəyə,

Çox çətindi zor eləmək ürəyə,

Demirəm ki, "gedək üzü küləyə",

Elə-belə, ayaqüstü görüşək.

Ömrün qışda çiçək açan badamı, 

Özün başlat, bu mübarək edamı! 

Bağışlamır aldadanda adamı,

Bir də gördün ürək küsdü, görüşək.

Çəkmədiyim, dadmadığım bir ah yox, 

Qorunmağa elə güclü silah yox, 

Həyatdı də bu gün varıq, sabah yox,

Ömür yaman nadürüstdü, görüşək.

Yolçuluğum elə bircə o yolmuş, 

Xəyalımın dabanları soyulmuş, 

Onbeşindən ürəyimə qoyulmuş,

Ay, ilahi sevgi büstü, görüşək.. 

Dindir bir yol, kökdən düşmüş tarı, gəl,

Nə deyirəm, eybi yoxdu, qarı, gəl,

Alov-alov görüşmədik, barı gəl,

Heç olmasa tüstü -tüstü görüşək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Uşaq vaxtı soruşurdular: “Böyüyəndə nə olacaqsan?” Mən də, nədənsə, “Nəqliyyatçı” demirdim – çünki bu, o vaxtlar nənəmin başa düşəcəyi bir şey deyildi. “Nəqliyyat?” deyib fikrə gedirdi, “hə, bəlkə sürücü? Atan baban kimi” deyə təklif verirdi. Amma bilmirdi ki, bu elə-belə avtobusun sükanı deyil – bu, bütün şəhərin nəfəsini planlamaqdır.

Nəqliyyat mühəndisliyi yol çəkmək deyil – yolun necə yaşadığını hesablamaqdır. Mühəndis deyəndə hər kəsin gözündə bir körpü tikən, beton qarışdıran adam canlanır. Amma biz? Biz bəzən tək bir gecikməni düzəltmək üçün təkər fırlanmadan əvvəlki ehtimalları ölçürük. Bəzən iki dəqiqəlik gecikmənin bir şəhərin səbrinə necə təsir etdiyini modelləşdiririk.

Yol mühəndisi asfalt çəkir. Biz isə vaxtın özünü döşəyirik. Onlar zolaq çəkir, biz axını. Onlar bardür qoyur, biz insanların davranış trayektoriyasını hesablayırıq. Və ən əsası – onlar tikir, biz qavrayırıq. Çünki hər maşın – bir ehtiyacdır. Hər yol – bir insanın qərarı. Və biz bu qərarların nəbzini tutmağa çalışırıq.

Ona görə də bir gün, dərsdə Allahverdi müəllim bizə baxıb dedi:

“Əziz tələbələrim, nəqliyyatçı hər şeydən xəbərdar olmalıdır.”

Bu, təkcə fənn məlumatı deyildi. Bu, bir baxış tərzi idi. Çünki hər hərəkət, hər gecikmə, hər sıxlıq – bir sükutun içində gizlənmiş hekayədir. Və bu hekayəni anlamaq üçün rəqəmlərdən çox həyat duyumuna ehtiyac var.

Beləcə, biz nəqliyyat mühəndisliyi oxuyuruq – yəni şəhərin ritmini, insanın tələbatını, texnikanın xislətini və xaosun harmoniyasını bir cədvəldə, bir modeldə, bir axında birləşdiririk. Elə bil həyatın özünü bir şəbəkə qrafikasına çeviririk. Nəqliyyat mühəndisliyi sadəcə ixtisas deyil – bu, sistemin içində öz yerini axtaran bir insanın peşəsidir.

Bəzən insan həyatının xülasəsi bir yol xəritəsində gizlənir. Başlanğıcı bilinməyən bir marşrut, sonu görünməyən bir istiqamət. Sanki hər kəs öz asfaltını döşəyir, kimisi düz, kimisi isə döngələrlə dolu. Hərə öz yolunun qaşını çəkir, bəzi yollarda bu qaş yüngül təbəssüm kimi, bəzilərində isə ağır talelər kimi çatlanır. Yolun çiyni də var, düşəndə dayandığın yer, bəzən çiynini söykədiyin bir insan qədər vacib. Həyatın özü də bir nəqliyyat sistemidir: istədiyin stansiyada düşə bilmədiyin, ancaq hər dayanacaqda nəsə öyrəndiyin bir sistem.

Allahverdi müəllim hər dəfə auditoriyaya girəndə yolun özündə bir fəlsəfə, düşündürücü birşey  olduğunu hiss etdirirdi. “Nəqliyyatçı gərək hər şeydən xəbərdar olsun,” – deyirdi. Bu sözlər bəzilərinə adi bir tələb kimi görünürdü. Amma bir neçə mühazirə sonra anladım ki, bu xəbərdarlıq təkcə magistral yollarla, asfalt qatları ilə bağlı deyildi. Bu, həm də insanın daxili yollarını tanımaq, öz yoluna mühəndis gözü ilə baxmaq, qərarların nəticəsini əvvəlcədən hesablamaq bacarığı idi.

Yolun görmə məsafəsi – insanın gələcəklə bağlı qənaətidir. Dumanın içində, qaranlığın dərinliyində, əgər gözlərini düz tutmağı bacarırsansa, sürətin stabildirsə bəlkə də hara getdiyini anlamasan belə, niyə getdiyini anlayırsan. Tormoz yolu isə məncə, təəssüf hissidir. Sürətlənib getdiyin, amma sonra gecikmiş peşmanlıqla durmağa çalışdığın zamanın izidir. Allahverdi müəllim dərslərdə bunu deyəndə, biz bu terminlərin yalnız texniki anlamını götürürdük. Amma bir gün həyat özü sübut etdi ki, bu anlayışların metaforik yükü daha ağırdır. “Biraz həyata daha geniş bucaqdan baxın, əziz tələbələrim,”  deyəndə, bəzən bucağın sadəcə riyazi bir anlayış olmadığını anlaya bilmirdik. Hər baxış bucağında başqa bir insan, başqa bir həyat, başqa bir yol yatırmış. Necə ki, misal çəkmişdi "Dayanacaqda duran cütlük yaşlılar üçün gəncliyin təravətini xatırladır. Amma avtobus sürücüsü onları əlli qəpik olaraq görür".

“Universitet sizə təkcə təhsil verməyəcək,” – deyirdi – “həm də dünyagörüşünüzü artıracaq. Sual verin ki, biz buna həqiqətən hazırıqmı?” Həyatın hər kəsi imtahan etdiyi bir anda, bu sual içimizdə əks-səda doğururdu. Bəzən yol kənarında durub, bu sualı öz-özümüzə pıçıldayırdıq. Bəs həqiqətən hazırıqmı?

Allahverdi müəllimin səsi qulağımızda hələ də var: “Həyat sizə həmişə yaxşı olmayacaq, amma pisin içindən yaxşını özünüzə pay götürün.”Mühəndislik bu cümlənin tam ortasında yaşayır: problemlərin içindən çıxış yolu tapmaq, qaranlığın ortasında bir yol xəttini düz çəkmək və hər şeydən əvvəl getmək.

Çünki həyat bir yoldur. Və bu yolun sürət məhdudiyyəti yoxdur. Amma diqqətsizlik – qəza səbəbidir.

 "İnsan orqanizmi də avtomobil mühərrikinə bənzəyir" – deyəndə Ziyafət müəllim, otaqda bir anlıq gülüş dalğası keçdi. Söz, bəlkə də çox sadə səsləndi bizə. Mexaniki bir cümlə idi, axı biz insanı hisslərlə, duyğularla, ruhla bağlamağa alışmışdıq. Ancaq sonralar anladıq ki, bəzi sadə cümlələr var ki, məhz sadəliyi ilə adamı silkələyir. Bu bənzətmədə Ziyafət müəllimin dediklərindən daha çox, demədikləri vardı.

Bədən - mühərrikin metalla yoğrulmuş əksidir. Bir sistemin içindəki başqa bir sistem. Mədə yanacaq çənidir, ürək porşen, ağ ciyər karbürator-injektor, sinirlər naqil, beyin isə ECU-yəni idarəedici kompüter. Amma bəlkə də ən çox bənzədiyimiz şey nə yanıcı qarışıqdır, nə sürət qutusu, nə də batareya. Ən çox “nasazlıq” hissini xatırladırıq. Qırılan, təmirə ehtiyacı olan, səssizcə dayanan bir mühərrik kimiyik.

İnsan yorular. Və bu yorğunluq, təkcə əzələlərdə deyil  ən çox ruhda baş verir. Elə bil içindəki mühərrik yağı azalır. Hər səhər yenidən işə düşmək üçün çabalayırıq. Sanki start veririk, amma “açar” dönmür. Və bu an anlayırıq ki, daxili mühərrikimizin yağsız işləməsi  hiss etmədən özümüzü məhv etməyimizdir. Hər gecə düşüncələrimiz qızır, porşenlər çatlayır, bəzən səssiz bir göz yaşı ilə radiatordan buxarlanırıq. Axı mühərrik də susur, amma bu, onun sağlam olduğu anlamına gəlmir.

Bir çay fasiləsi, bir dost söhbəti, bir gecəlik yuxu bəlkə də bu bizim texniki baxışımızdır. Lakin bəzi problemlər var ki, onları heç bir usta anlaya bilməz. Çünki bədən təmir olunur, amma ruhun mexaniki sxemi hələ heç bir texniki sənəddə yoxdur. O sənəd insanın içində yazılır. Tək-tək. Hər ağrıyla. Hər gərginliklə.

Və burada Ziyafət müəllimin cümləsinin başqa bir mənası da ortaya çıxır: mühərriklər də fərqlidir, insanlar da. Eyni modeli olan iki mühərrik belə fərqli performans göstərə bilər. Eyni cür təhsil alan, eyni dərsi dinləyən iki tələbə, həyatın eyni döngəsində fərqli yollara gedə bilər. Çünki içindəki mexanizm, yəni ruhun sürətlər qutusu  bəzən üçüncü pillədə qalmaq istəyir, bəzən isə əllə geriyə çəkilir, qırılmaq bahasına.

 Bir də var “Check engine” işığı. Bəzilərinin həyatında bu işıq daim yanır, amma heç kim ona fikir vermir. Sən yaxşısan, deyirlər. Görünüşcə problemsizsən. Amma içində sürtünmə baş verir. Bir hissə digərinə toxunur. Və sən, təkcə nasaz deyilsən, sən dağılmaq üzrə olan bir sistemsən. Ruhun döyülməsi, səssiz sızıldaması əslində bir “təmir siqnalıdır.”

 Ziyafət müəllim bizə bunu deməyə çalışırdı: "İnsan da sistemdir. Sökülə bilər, düzələ bilər, amma daim çalışmalıdır." Onun sözlərinin arxasında bir mexanikin öyrətdiyi texniki dərs yox idi yalnız. Orada bir böyük qayğısı, bir filosof düşüncəsi, bir şairin yazmadığı şeir vardı. O, bizə öyrədirdi ki, “bəzən susmaqla da mühərrik qırılar.” Və sən onu dinləmədikcə, içindəki mühərrik səssizcə sönər.

Bəlkə də ona görə ilk baxışdan sadə görünən bu cümlə bizi güldürdü. Amma sonradan anladıq ki, bu cümlə bizim gülüşümüzə deyil, gələcəkdəki susqunluqlarımıza cavab idi.

Bir yol var ki, hər birimiz o yolda irəliləmək istəyirik. Sanki həyatda sürət artırmaq, daha çox məsafə qət etmək, gedişi dayandırmamaq... Hətta buna görə çətin yollara da girmək istərdik. Amma hər avtomobilin, hər bədən sistemi kimi, hər yolun da bir hüdudu, bir tormozu, bir təhlükəsizliyi var. “Yolun sonu” deyəndə, sadəcə fiziki bir bitiş xətti deyil, həyatın sonluğunu, insanın özünü tapma və ya özünü itirmə anını nəzərdə tuturuq.

Müəllimin hər zaman qeyd etdiyi kimi, "Bir yolun sonu varsa, deməli, başqa bir yol da başlayır." Həyatımızda bəzən çox asanlıqla keçidlər edirik. Bəzi yol işarələrini görmürük, ya da görüb görməməzliyə vururuq. "Yol işarəsi" – bu həyatın və ya bədənimizin üzərində yazılı olan bir siqnal. Səni xəbərdar etmək istəyən, bir səhvi təkrarlamamağını söyləyən bir həqiqət. Lakin tez-tez, bu siqnalları göz ardı edirik. Bəzən işarənin qanunu belə nəzərə almayaraq sürətimizi artırırıq, yoxsa? Amma hər bir siqnalın öz mövqeyi, hər yolun öz təhlükəsizliyi var.

Bizlər, gənclər, bəzən özümüzü təhlükəsizlik kəməri kimi sıxırıq, amma o təhlükəsizlik kəməri yalnız fiziki deyil. O, bir etimad, bir tərəfdaşdır. İnsan bəzən həyatın tələlərinə düşərkən,  Qoşqar müəllimin dediyi kimi "bu yolda mən nəyi dəyişə bilərəm?" sualını verməyi unudur. İnsanın daxili sisteminin sızması, hər bir emosional problemlə bir mühərrikin soyuqlaşması kimidir. İstər böyük, istərsə də kiçik, hər bir mexanizmin hərəkətə keçmədən əvvəl "istirahət"ə ehtiyacı vardır. Bədən belə, düşüncə də. “Təmirə ehtiyacım var” – bunu qəbul etmək də bir fəzilətdir.

Sanki hər bir insan həyatında bir mühərrik kimi işləyir. Ancaq əgər biz öz içimizdəki mexanizmə, bizim iradəmizə diqqət etməsək, bizlər də həyatımızı elə bir vəziyyətə gətirə bilərik ki, heç bir usta nə düzəldə bilər, nə də təmir edə bilər. Burada, həyati mühərrikin təmirinə gedən yolda, insanın özünün də dəyişməsi tələb olunur. Bəlkə də həyatda "tormoz yolunun" ən çətin mərhələsi, durduğunda deyil, durmadığında özünü tapmaqdır. Sürət həddi aşılarkən, qarşıdakı təhlükə gözə dəyməz. Lakin, gözlənilməz bir an – bir anlıq dayanma, bütün sistemi dəyişdirə bilər.

Bu yolda yolun qurtardığını hiss etməmək də mümkündür. Amma bir mühərrik də, zamanla, təkrar təmir etmədən heç bir iş görməz. Həyat da belədir: çox çalışmaqla, tükənə bilərsən, amma heç dayanma - hər an bir təmir ehtiyacı doğurur. Oktay müəllim də riyaziyyatla  bunu deyirdi: “Bir yolun sonu varsa, o deməkdir ki, sən özün yenidən başlamalısan, amma bu başlanğıc səndən asılıdır. O yolun bitməsi, bəlkə də başqa bir yolun başlanğıcıdır, amma o, sənə daxili hazırlıq lazımdır.”

Həyatın yolda olduğunu anlamaq, həmin yolda nəyə görə irəlilədiyimizi anlamamağa bənzəyir. Biz çox vaxt sürətimizi artırırıq, amma yolda dayandığımızda geriyə baxırıq və görürük ki, bəzən boş bir yolda gedirik. Həyat, bəzən insanı öz mexanizmində belə sürətlə aparır ki, dayanıb düşünməyə zamanımız olmur. Yəni, yol nə qədər məsuliyyətlidirsə, həyat da o qədər məsuliyyətlidir. Yalnız maşını deyil, özümüzü də idarə etmək üçün şüurlu olmalıyıq.

Nəqliyyat mühəndisliyi… Xaricdən baxanda, sanki metronun intervalını hesablayan, ya da yol nişanı düzəldən adamların sahəsidir. Amma içəri girəndə anlayırsan: burda təkcə təkərlər fırlanmır, beyinlər və talelər də hərəkətdədir.

Bəzən soruşurlar ki, “siz yol çəkirsiniz?” Gülümsəyirik. Biz yol çəkmirik. Biz yolun necə işlədiyini başa düşməyə çalışan adamlarıq. Nəqliyyat elə bir şeydir ki, hərəkət anlayışını öyrədir sənə, amma durmağın da qədrini bilməyi tələb edir. Həyat da belədir: getmək vacibdir, amma bəzən bir dayanacaqda nəfəs almaq daha vacib.

Universitetdə keçdiyimiz dərslərin çoxu bəlkə də sabah lazım olmayacaq. Amma bir cümlə, bir baxış, bir müəllimin dediyi bir fikir ömrümüzün dönmə bucağını dəyişə bilər. Allahverdi müəllimin səsi hələ də qulağımızdadır:

"Nəqliyyatçı hər şeydən xəbərdar olmalıdır. Bir az da geniş bucaqdan baxın həyata, əziz tələbələrim."

Hə, biz qrafik çəkirik, layihə hazırlayırıq, axın planlayırıq. Amma bəzən bir tıxacın içində oturub, həyatın özüylə üz-üzə gəlirik. Gecikmələr, qəzalar, dönməz yollar – bunlar sadəcə yol hadisəsi deyil, həyatın metaforasıdır. Biz bu ixtisasa girəndə bunu bilmirdik. Amma indi başa düşürük: bəzən yolun özü dərsdir.

Və bir gün gələcək  artıq diplom əlimizdə, həyat dediyimiz böyük magistralın başında dayanacağıq. Heç kim bizə GPS verməyəcək, heç bir müəllim əl qaldırıb "bu suala cavab ver" deməyəcək. Amma içimizdə bir səs deyəcək:

"Sual ver… bu yola həqiqətən hazırsanmı?"

Biz sadəcə yol mühəndisi deyilik. Biz həyatın məntiqini anlamağa çalışan realist romantiklərik. Dəqiqə dəqiqəsinə uyğun işləyən sistemlər qururuq, amma bilirik ki, qəlbin döyüntülərini heç bir proqram hesablaya bilməz.

Elə buna görə, növbəti dəfə metroda bir qatar gecikəndə əsəbiləşmə. Ola bilər ki, o gecikmə sənə nəyisə anlamaq, kiminləsə göz-gözə gəlmək və ya özünlə bir az danışmaq üçün fürsət verir.

Bəzən ən doğru stansiya, enməyi planlamadığın yerdədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı Rasim Qaracanın Latın Amerikasının məşhur yazarı, aprel ayının 13-də dünyasını dəyişmiş Mario Varqas Liosaya həsr edilmiş yazısını təqdim edir. Qeyd edək ki, perulu bu Novel mükafatı laureate olan yazıçı həm də ssenarist, dramaturq, publisist, dövlət xadimi idi.

Mario Varqas Liosa dünyadan köçdü. Azərbaycan ədəbiyyatı, qələm adamları buna səssiz qaldı. Onu tanıyanların da, əslində yaxşı tanımadığı ortaya çıxdı. Gəlin gec də olsa Mario Varqas Liosanı tanıyaq.

MARİO VARQAS LİOSA KİMDİR?

Mario VarQas Lİosa — tam adıyla Jorge Mario Pedro VarQas Liosa 1936-cı il martın 28-də Perunun Arekipa şəhərində anadan olmuşdur. O, Latın Amerikasının və dünya ədəbiyyatının ən nüfuzlu yazıçılarından biri, romançı, esseist, jurnalist və siyasi fəal idi. 2010-cu ildə Nobel Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülmüşdür.

Mario Varqas Liosa istismar, zorakılıq və senzura məsələlərinə qarşı daim sərt mövqe sərgiləyib və ifadə azadlığının qatı müdafiəçisi kimi tanınıb. Yazarlara qarşı istismarı, məhdudlaşdırmanı və siyasi təzyiqləri ciddi şəkildə tənqid etmişdir. Onun bu mövzudakı əsas düşüncələri aşağıdakılardır:

1. Yazıçının azadlığı müqəddəsdir

Varqas Liosa hesab edir ki, yazıçının ən önəmli silahı – fikirlərini sərbəst ifadə etmə azadlığıdır. Yazıçılar öz fikirlərini qorxmadan ifadə etməli, senzura və ya siyasi qadağalarla məhdudlaşdırılmamalıdır.

2. Ədəbiyyat güclülərin deyil, həqiqətin tərəfində olmalıdır

O, yazıçıların rejimlərə və ya hakim siyasi güclərə qulluq etməsini təhlükəli hesab edir. Ədəbiyyat sual verməli, narahat etməli, mövcud nizamı sorğulamalıdır. Yazıçı heç vaxt təbliğatçıya çevrilməməlidir. "Azad Yazarlar Ocağının Əhdi"ndə bu fikirlər öz əksini tapıb.

3. İdeologiyaya tabe edilmiş ədəbiyyat ölü ədəbiyyatdır

Marksist ideologiyaya bağlı olduğu gənclik illərindən uzaqlaşdıqdan sonra Varqas Liosa totalitar rejimlərin sənəti ideoloji vasitəyə çevirməsini sərt tənqid etmişdir. SSRİ-də, Kubada, Çində yazıçılara tətbiq olunan senzura və təzyiqləri tənqid etmişdir.

4.

Yazıçılar dəstəklənməlidir.

Xüsusi olaraq Latın Amerikası diktaturalarında yazıçıların təqib olunmasını, sürgünə göndərilməsini və ya əsərlərinin qadağan olunmasını dəfələrlə pisləyib. Onun fikrincə, bu, cəmiyyətin intellektual həyatını boğan, geriliyə aparan bir mexanizmdir.

5. Yazıçılar vicdanın səsidir

Liosa yazıçıları "mədəniyyətin vicdanı" adlandırır. Onun fikrincə, yazıçılar cəmiyyətin laqeyd qaldığı zülmü, haqsızlığı, susdurulan səsləri görünən etməlidirlər. Bu səbəbdən yazıçıların qorxudulması və ya təcrid olunması ictimai əxlaqa qarşı cinayətdir.

KONKRET SİTATLAR:

Varqas Liosanın yazarlara qarşı istismara, senzura və siyasi təzyiqlərə dair mövqeyini əks etdirən konkret sitatlar və əsərlər aşağıdakılardır:

Əsər: “Ədəbiyyat niyə vacibdir?” (Why Literature?)

Nobel mühazirəsi, 2010

“Ədəbiyyat senzuranın, müstəbidliyin və susdurulmuşluğun düşmənidir. O, insanın azadlığına edilən hər cəhdə qarşı ruhun müqavimətidir.”

Bu sitatda Liosa ədəbiyyatın əsas missiyasını azadlığı qorumaq kimi müəyyənləşdirir. Yazıçının istismara qarşı durması onun etik borcudur.

“Mədəniyyətin öldüyü yer” (The Culture of Liberty)

“The New Republic” jurnalında esselər silsiləsi

“Totalitar rejimlər ilk növbədə yazıçılardan qorxurlar, çünki yazıçılar həqiqəti təhrif etməkdən imtina edirlər.”

Burada Liosa yazıçıların ideoloji dövlətlər üçün niyə təhlükəli olduğunu izah edir: çünki onlar yalanlara qarşı çıxmaq gücünə sahibdirlər.

“Söz azadlığını qorumaq” (In Praise of Reading and Fiction)

Nobel çıxışından bir parça

“Söz azadlığını əlindən alınmış yazıçı yalnız susmağa məhkum olunmur; o həm də cəmiyyətin vicdanının susdurulması deməkdir.”

Bu fikir yazıçıya qarşı təzyiqin təkcə şəxsi deyil, ictimai ölçüləri olduğunu göstərir.

“Ədəbiyyat və Gerçəklik” (La verdad de las mentiras / The Truth of Lies) Esse toplusu

“Yazıçı reallığı çılpaq göstərdiyi üçün təqib olunur. Bəzən bu çılpaqlıq diktatorların yuxusunu qaçırır.”

Bu sitatda Varqas Liosa yazıçıların tərif deyil, çılpaq həqiqət yazdıqları üçün təhlükə kimi qəbul edildiyini vurğulayır.

Mario Vargas Llosanın konkret siyasi kontekstlərdə yazarlara qarşı istismarı necə tənqid etdiyini göstərən fikirləri, sitatları və çıxışlarından nümunələr:

Kuba və Fidel Kastro rejimi

Varqas Liosa əvvəllər Kubadakı inqilabı dəstəkləsə də, 1970-ci illərdən etibarən Fidel Kastro rejiminin yazıçılara qarşı təqib və senzurasını qətiyyətlə tənqid etməyə başladı. Sitat (1984):

“Padilla məsələsi gözlərimi açdı. Rejim öz şairindən qorxdu. Bu, ədəbiyyatın gücünü, eyni zamanda diktaturanın qorxusunu göstərdi.”

(Luis Pavón və Heberto Padilla olayları haqqında)

Heberto Padilla, rejimə qarşı tənqidi bir şeir yazdığı üçün həbs edilmiş, sonradan özünü "ictimaiyyət qarşısında günahkar" elan etməyə məcbur edilmişdi. Liosa bu olayı senzuranın simvolu kimi tanıtdı.

Peru və öz ölkəsindəki avtoritarlıq

Liosa 1990-cı illərdə Alberto Fujimori hökumətini dəfələrlə tənqid etmiş, jurnalistlərə və yazarlara qarşı təzyiqlərə qarşı çıxmışdır.

Sitat: “Bir cəmiyyətin azad olduğunu göstərən əlamət — onun yazıçılarının qorxmadan yaza bilməsidir. Əgər bu yoxdursa, demokratiya da yoxdur.”

Peru Yazıçılar İttifaqının toplantısı, 1992

SSRİ və totalitar kommunizm

Varqas Liosa sovet senzurası və yazıçıların ideoloji aparatın alətinə çevrilməsinə qarşı da qətiyyətlə çıxış etmişdir. Sitat:

“Ədəbiyyatın planlaşdırılması mümkün deyil. Sovet İttifaqı bunu etməyə çalışdı və nəticədə həyati olmayan, mexaniki söz yığını ortaya çıxdı. Yaradıcı azadlıq olmadan sənət yoxdur.”

La Verdad de las Mentiras, 1990-cı illər

Çili – Augusto Pinochet dövrü

Varqas Liosa sağçı diktaturaları da tənqid etmiş, Çilidə Pinochet rejiminin siyasi dissidentləri və yazıçıları repressiya etməsini pisləmişdir. Sitat:

“Sol və ya sağ fərq etməz — istənilən diktatura yazıçılara düşmən gözü ilə baxır. Çünki yazıçı həmişə fərdi düşüncəni qoruyur.”

PEN Club çıxışı, London, 1994

Yekun Mövqe

Varqas Liosa üçün yazıçı azadlığı təkcə mədəni dəyər deyil, demokratik cəmiyyətin əsas göstəricisidir. O, həm solçu, həm sağçı diktaturaların yazıçılara qarşı etdiyi təzyiqləri ideoloji fərq qoymadan qınamışdır.

(Yazını tərtib etdiyi üçün S.İ. xanıma müəllifdən təşəkkürlər)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.04.2025)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Yazımıza maraqlı bir hadisəni yada salmaqla başlayaq. “2012-ci ildə İsveçrə bankından Padar (Oğuz rayonu) kəndinə Qərib yüzbaşının ora 100 il öncə pul (yaxud qızıl) yatırdığı və faizlə birgə hesabına küllü miqdarda pul yığıldığı barədə məktub gəlmişdi”.

Bəs kim olub Qərib yüzbaşı? Hansı işin sahibi idi, hansı içtimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur? Vətən və xalq üçün hansı işləri görmüşdür?

Qərib Məmmədkərim oğlu 1870-ci ildə Vartaşen (indiki Oğuz) rayonunun Xaçmaz kəndində çox yoxsul bir ailədə dünyaya gəlib. 1912-ci ildə qardaşı ilə birgə iş tapmaq məqsədi ilə rayonun Padar kəndinə köçüb. Qardaşı qonaqlıqda olan zaman ev sahibinə atılan güllənin hədəfi olub və dünyasını dəyişib.

Padara bir mis kasa ilə gələn Qərib coşqun təbiətli, enerjili və hədsiz əməksevər, daim yeniliyə can atan adam olub. Əkinçilik, meyvəçilik və heyvandarlıqla məşğul olmaq onun ən sevimli işləri olub. Qısa müddət ərzində biliyi, bacarığı və işgüzarlığı sayəsində böyük var-dövlət, mal-mülk sahibi olub. Rayonda ilk Avropa və Amerika texnikasını istifadəyə verən də o olub. Qərib Kərimoğlunun təşəbbüsü ilə 1912-ci ildə Almaniyadan ilk dəfə Azərbaycana taxıldöyən maşın gətirilmişdir. (Hazırda həmin texnika hələ də qonşu kəndlərdən olan Yemişənlidəki bir həyətdə abidə kimi saxlanılır.)

Onun arxivdə saxlanılan deputat (məbus) anketində qeyd edilib ki, “Əkinçiliyə olan istedad və həvəsindən dolayı, Şəki qəzasında son ixtira olunan ziraət makinəsini (kənd təsərrüfatı texnikasını) ilk əvvəl istemal edən (işlədən) və xalqa lüzumunu anladan işbu zatdır...”.

O, öz hesabına kənddə dəyirman, məscid və xəstəxana da tikdirib.

Rəsmi sənədlərdə ad və soyadı iki cür göstərilib: “Qərib Kərim oğlu” və  “Qərib Kərimov”. O, həm də Rusiya İmperator Ordusunun yüzbaşısı olmuşdur.

Həmkəndliləri də onu yalnız “Qərib yüzbaşı” adlandırırlar. Bu fakt həm də Qəribin 1917-ci ilədək Padar kəndinin böyüyü-yüzbaşısı olduğunu göstərir.

Təbiətcə çox əliaçıq adam olan Qərib Məhəmmədkərim oğlu özü də yoxsulluğun amansız üzünü gördüyündən kasıbların pənahı olub. Qapısına borca gələn kimsəni əliboş qaytarmazdı. Həm də bu zaman o, insanlar arasında millət fərqi qoymazdı; müsəlmanlarla yanaşı, Oğuzun udi və yəhudi camaatını da aclıqdan qurtarmış, taxıl anbarlarının qapılarını onların da üzünə açmışdı. Buna görə də bütün yerli camaat ona hədsiz hörmət bəsləyirdi. Hətta bir dəfə qaçaqlar onun faytonunun qabağını kəssələr də, içindəkinin Qərib yüzbaşı olduğunu biləndə böyük hörmətlə yola salmışdılar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurularkən Qərib Məhəmmədkərim oğlu Şəki qəzasının Vartaşen nahiyəsində İcraiyyə Komitəsinin sədiri idi. O, bu vəzifəyə 1917-ci ildə baş vermiş fevral inqilabından sonra seçilmişdi.

1918-ci ildə ermənilərin azərbaycanlıları toplu şəkildə qətlə yetirdiyi vaxtda köməyə gələn Türk ordusunun Oğuz bölgəsindəki bölməsinə rəhbərlik edən Abdulla Paşa Qərib yüzbaşının evində qalmışdı. Bu gün də Padar kəndinin sakinlərinin dilində dolaşan bir rəvayətdə deyilir ki, “Qərib yüzbaşıya Bakıdan parlamentdən xəbər gəlir ki, türk əsgərlərini qarşılayıb yerləşdirsin. Yüzbaşı tapşırığa əməl edir, türk əsgərlərini qarşılayıb onları özünün tikdirdiyi məsciddə yerləşdirir. Hər birini yatacaqla, yeməklə təmin edir. Əsgərlər Padarın və qonşu kəndlərin əhalisini erməni silahlılarından qoruyurdular. Türk əsgərlərinə göstərdiyi diqqət və qayğıya görə qəzəblənən ermənilər Qərib yüzbaşını oğurlamaq üçün tələ qurur və gecə onun yaşadığı evə basqın edirlər.  Əsgərlərlə basqın edən silahlı ermənilər arasında qanlı savaş olur. Hazırda kəndin “Erməni çökəyi” adlanan yerində türk əsgərləri ermənilərin hamısını məhv edirlər. Hadisə yerinə gələn Qərib yüzbaşı əsgərlərə tapşırır ki, ermənilərin üstünü torpaqla örtüb dəfn etsinlər”.

Qərib yüzbaşı 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-məbusanının (parlamentinin) üzvü, görkəmli ictimai xadim, parlamentin işində müntəzəm və fəal çalışan deputatlardan olub. Dövlət Arxivində onun deputat (məbus) anketi saxlanır. Orada Qərib yüzbaşının müxtəsər tərcümeyi-halı barədə qısaca olaraq qeyd edilib ki, o, “...Çalışqanlığı sayəsində mənsub olduğu camaatın hüsnü təvəccöhünü qazanmış olduğundan, bir çox ictimai xidmətlərdə bulunmuş və bilaxərən intixab olunaraq Məclisi-məbusana üzv təyin olunmuşdur”.

O, parlamentdə "Əhrar" partiyasını təmsil etmişdir. Parlamanın 24 aprel 1919 tarixli iclasının stenoqramından oxuyuruq: “İclasın sədri Həsən bəy Ağayev bildirir ki, torpaq komissiyası 3 dəfə yığışmadığına görə buraxılır və onun yeni heyəti seçilməlidir. Həsən bəyin təklifi ilə partiyalar bu komissiyaya öz namizədlərini verirlər. Seçilmək üçün hər deputat 42 səsdən ən azı 22-sini yığmalıydı. Keçirilmiş gizli seçkinin nəticələrini Abbasqulu Kazımzadə açıqlayır: 26 səs toplamış Qərib Kərimov ən çox səs yığmış Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Aslan bəy Qardaşov, Cavad bəy Məlikyeqanov, Əliheydər Qarayev, Heybətqulu Məhəmmədbəyov və b. ilə birgə torpaq komissiyasına üzv seçilib. Bu seçkidə ən çox səs toplayan həmin 7 nəfər Məhəmmədəmin Rəsulzadənin təklifi ilə həm də fəhlə komissiyasına üzv olur. Beləliklə, Qərib Məhəmmədkərim oğlu parlamentin iki mühüm komissiyasına eyni zamanda üzv seçilib”.

Hökumət sovetləşdikdən sonra o, mülkünü və texnikasını könüllü olaraq kolxoza təhvil verib. Amma kommunistlərin qanlı ağalığı illərində Qərib Məhəmmədkərim oğlu da başqa parlament üzvləri kimi təqib olunub və incidilib. Ancaq onu həbs etməyi hətta “NKVD” cəlladları da bacarmayıblar! Nəvəsi Almaz xanım danışır ki, sovet çağında babamı tutmaq üçün Padara adamlar göndərilib. Xəbər ildırım sürəti ilə bölgəyə yayılıb. Vartaşenın özündə və nahiyənin əksər kəndlərində bunu eşidən yüzlərlə insan pay-piyada, ayaqyalın-başıaçıq Padara yol alıb. Özümüzünkülərlə - müsəlmanlarla yanaşı, başqa millətlərin nümayəndələri, xüsusən Vartaşen yəhudiləri də sinələrini qabağa verərək onu silahlılardan qoruyublar. 18 kilometr yolu piyada gəlmiş yəhudilər birağızdan deyiblər ki, aclıq vaxtında bu kişi bizi qırılmaqdan qurtarıb, indi də biz onu heç kəsin əlinə vermərik! Nahiyədən gəlmiş bütün adamlar Qərib yüzbaşının həyətinin ətrafına canlı çəpər çəkib və silahlıların içəri girməsinə imkan verməyiblər. Xüsusən başqa millətlərin də bu “müsavatçı”, “istismarçı” və “qolçomağı” belə qətiyyətlə müdafiə etməsi bolşevikləri əməlli-başlı çaşdırıb və onlar əliboş geri qayıtmalı olublar.

Qərib yüzbaşı vur-tut 56 il yaşayıb, 1926-cı ildə vəfat etmişdir. Onun  Padar kəndinin mərkəzindəki kiçik qəbiristanlıqda olan və çay daşından hazırlanmış başdaşında da oyma üsulu ilə ərəbcə yazıb ki, o, 2 rəbiüs-sani 1345-cü ildə cümə günü (miladi tarixlə 9 oktyabr 1926-cu ildə) vəfat edib. (Məzarı 2008-ci ildə Oğuz rayonunun Padar kəndində filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Ədalət Tahirzadə tərəfindən aşkar edilmişdir.)

Vaxtilə Qərib Məhəmmədkərim oğlu Şəkinin ən varlı adamlarından olan iki qardaşla: Məşədi Cabbar və Məşədi Xəlil Həsən oğlu Dadanovlarla çox yaxın dostluq edib. Görünür, bu dostluğu əbədiləşdirməyə çalışan oğlu Hümmət həkim atasının vəfatından 2 il sonra – 1928-ci ildə Məşədi Cabbar Dadanovun qızı Lətafət xanımla ailə qurub.

Qərib yüzbaşının oğlu Hümmət Kərimovdan söz düşmüşkən bildiririk ki, o, Tiflisdə  gimnaziyanı  uğurla bitirərək yeni açılmış Bakı Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olmuş, adı 1925-ci ildə həmin fakültənin ilk buraxılışının məzunları sırasında olmuşdu. Başqa sözlə desək, o, həm Azərbaycanın özünün yetişdirdiyi, həm də Şəki qəzasının ilk ali təhsilli həkimlərindən olub. Təyinatla öz kəndlərinə - Padara həkim göndərilmiş, atasının tikdirdiyi xəstəxanada  işləmişdir. Burada işlədiyi dövrdə Hümmət həkim yenə atasının tikdirdiyi məscidi təmir etdiyi üçün həbs olunaraq 2 il Bayıl həbsxanasında cəza çəkmişdir, məscid isə yandırılmışdır. Sonralar Hümmət həkim Göyçay və Qəbələdə həkim kimi fəaliyyətini davam etdirmiş, 1946-cı ildə müalicə üçün getdiyi Moskva şəhərində vəfat etmişdir.

Qərib yüzbaşının unudulmaz xatirəsi indi də qədirbilən həmkəndlilərinin və bütün Oğuz sakinlərinin yaddaşında yaşamaqdadır.

Qeyd: Yazının hazırlanmasında filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, professor Ə.Tahirzadə, AYB-nin üzvü və şair-tədqiqatçı Y.Rzayevin, psixoterapevt, ​elmi-lədun bilicisi P.Yaqubun əsərlərindən də istifadə olunmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.04.2025)