İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində 2 may 2025-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən Gədəbəy Aşıq Məktəbinə Aşıq Ələsgərin adının verilməsi haqqında Qərar qəbul edilmişdir.  Qərarada deyilir:              

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 119-cu maddəsinin səkkizinci abzasını rəhbər tutaraq, Azərbaycan Aşıq yaradıcılığının görkəmli nümayəndəsi, qüdrətli söz ustadı Aşıq Ələsgərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti qərara alır: 

1. Gədəbəy Aşıq Məktəbinə Azərbaycan aşıq sənətinin görkəmli nümayəndəsi, el sənətkarı Aşıq Ələsgərin adı verilsin.

2. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi və Gədəbəy Rayon İcra Hakimiyyəti bu Qərardan irəli gələn məsələləri həll etsinlər.

                                                Əli Əsədov, Azərbaycan Respublikasının Baş naziri.

Əlbəttə ki, Aşıq sənəti, Gədəbəy Aşıq Məktəbi adına çox gərəkiyən və zamanında verilmiş bir qərardır. İndi isə Gədəbəy Aşıq Məktəbinin tarixinə nəzər salaq.

Gədəbəy Aşıq Məktəbi Azərbaycan aşıq sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi məqsədilə yaradılmış mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Bu məktəb həm aşıq sənətinin tədrisi, həm də ustad-şagird ənənəsinin davam etdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Tarixi və Yaradılması

Gədəbəy Aşıq Musiqisi Məktəbinin təməli 2009-cu ilin may ayında qoyulmuş və 2013-cü il sentyabrın 10-da istifadəyə verilmişdir. Məktəbin açılışında Prezident İlham Əliyev iştirak etmişdir. Açılış mərasimində Gədəbəyin tanınmış aşıqları saz ifaları ilə çıxış etmiş, bu isə məktəbin mədəni-tarixi dəyərini daha da artırmışdır.

İnfrastruktur və Tədris İmkanları

Məktəb müasir standartlara cavab verən iki mərtəbəli binadan ibarətdir. Burada 121 nəfərlik akt zalı, səsyazma studiyası, qrim otağı, kitabxana, yeməkxana və qiraət zalı mövcuddur. Sinif otaqları tədrisin effektiv təşkili üçün tam avadanlıqla təchiz olunmuşdur. Məktəbin həyətində ustad aşıq Ələsgərin heykəli ucaldılmış, binanın foyesində isə Heydər Əliyev və İlham Əliyevin mədəniyyətə dəstəyi ilə bağlı fotolardan ibarət guşə yaradılmışdır.

Aşıq Sənətinin Qorunması və İnkişafı

Məktəbin əsas missiyalarından biri Azərbaycan aşıq sənətinin qorunub saxlanılması, inkişaf etdirilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsidir. Aşıq sənəti təkcə musiqi yox, həm də poeziya, rəvayətçilik və ifaçılıq sənətini özündə birləşdirən kompleks bir mədəni irsdir. Gədəbəy Aşıq Məktəbi bu zəngin sənətin davamlılığını təmin edir.

Tanınmış Aşıqlar və Məktəbin Əhəmiyyəti

Gədəbəy aşıq mühitinin formalaşmasında qonşu Göyçənin Aşıq Ələsgər, Aşıq Alı kimi ustad aşıqlarının və digər sənətkarların mühüm rolu olmuşdur. Onların yaratdığı məktəb ənənəvi Azərbaycan aşıq sənətinin əsas dayaqlarından biridir. Gədəbəy bölgəsi həm də sazın və sözün ruhunu yaşadan, klassik aşıq şeirinin inkişaf etdiyi bir məkandır.

Elmi və Mədəni Əhəmiyyət

Məktəb yalnız tədris müəssisəsi deyil, həm də elmi tədqiqatların aparıldığı bir mərkəz kimi çıxış edir. Burada aşıq sənətinin tarixi, poetik xüsusiyyətləri, sinkretik mahiyyəti və ustad-şagird münasibətləri araşdırılır.

Nəticə etibarilə, Gədəbəy Aşıq Məktəbi Azərbaycan xalq mədəniyyətinin canlı təcəssümüdür və aşıq sənətinin milli və beynəlxalq səviyyədə təbliği üçün mühüm platforma sayılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Qədim türklər layihəsində növbəti görüşümüzdə sizlərə qədim türklərin rəng simvolizmi və bunun sosial statusla əlaqəsi barədə danışacağıq.

Qədim türklər rəngləri yalnız estetik anlayış kimi deyil, həm də kainatın quruluşu, siyasi sistemin təşkili, sosial təbəqələşmə, dini rituallar və mifoloji təfəkkürün ayrılmaz parçası kimi qəbul edirdilər. Rənglər həm kosmik baxış bucağında dörd tərəfin və dörd ünsürün simvolu, həm də fərdlərin cəmiyyətdəki status və rollarını müəyyənləşdirən işarə idi. Bu yazıda rənglərin qədim türk toplumlarındakı funksiyaları sistematik şəkildə təqdim olunacaq.

   1. Kosmik dünya modelində rənglər:

  1.1. Dörd əsas istiqamət və dörd rəng:

Qədim türklərin dünyagörüşündə yer üzü dörd əsas istiqamətə bölünürdü və hər bir istiqamətə müəyyən rəng uyğun gəlirdi:

 Busistem Çintəsirialtındainkişafetsə də, Göktürkyazılı abidələrində və Altaymifologiyasındadaizlərinə rastgəlməkmümkündür.

  1.2. Rənglərvə Tanrı anlayışı:

 Türklərin "GöyTanrı" inancı göy (mavi) rənginilahigücsimvolukimiqəbuledilməsinə səbəbolmuşdur. Göyrənghakimiyyətingöylərdəngəldiyinisimvolizə edirdi. Kağanıngöyrənglibayraqvə geyimlərgeyməsionunTanrı tərəfindənseçilmiş olduğunugöstərirdi.

   2. Rənglərin siyasi və idarəetmə sistemində rolu:

  2.1. Rənglərə əsaslanan siyasi bölgü:

 Qədim türklərdə imperatorluq bölgələri rənglərə əsasən adlandırılırdı:

• Ağ Orda – qərb qanadı (mülki idarə)
• Qara Orda – şimal (gizli güc, qoruma)
• Al Orda – cənub (döyüşçü, güc)
• Göy Orda – şərq (ilahi mənşə, paytaxt)

 Bu model daha sonralar Qızıl Orda (Ordu), Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu kimi dövlət adlarında da davam etmişdir.

  2.2. Bayraqlar və simvollar:

 Göktürklərin, Xəzərlərin və Uyğurların dövlət bayraqları əsasən göy və al rənglərdən ibarət idi. Göy bayraq Tanrı gücünü, al bayraq isə qan və igidlik rəmzini daşıyırdı. Xəzərlərdə isə qara bayraq sirli qoruma gücünə işarə edirdi.

   3. Sosial status və rənglər:

Rənglər cəmiyyətdə fərdin hansı təbəqəyə mənsub olduğunu da göstərirdi.

  3.1. Qadın geyimində rəng kodları:

• Toyda gəlinlər ağ və qırmızı geyinərdi (paklıq və sevgi)
• Yas zamanı qara və ya boz geyim geyinmək adəti vardı

   4. Rənglərin mifologiyada və dastanlarda görünməsi:

  4.1. Dastanlarda rəng simvolizmi:

• Alp Er Tonqa – döyüşlərdə al geyimli igidlər, yasda qara geyim
• Manas dastanı – Manasın al bayrağı və göy geyimləri onun liderliyini göstərir
• Bozqurd əfsanəsi – boz rəngli qurd bəşəriyyətin ilahi rəhbəri kimi təqdim olunur

4.2. Əfsanələr və rənglərin ruhani funksiyası:

• Qırmızı – qan və həyat gücü. Qurbanlar qırmızı parçaya bükülərdi.
• Ağ – ruhlar aləminə keçid. Ölülər ağ kəfənə bükülərdi.
• Qara – qoruyucu, eyni zamanda təhlükəli. Qara bayraqlı dəstələr qorxu simvolu idi.
• Boz – boz atlı və ya boz qurd — qəhrəmanın yol göstərən ruhani bələdçisi.

  5. Geyim, aksesuar və rəng:

 Qədim türklərin geyimləri, əşyaları və bayraqları rəng kodlaşdırmasında sosial mesaj daşıyırdı:

• Al donlu qəhrəman – müharibədə ön sırada
• Ağ papaqlı kişi – ağsaqqal, məsləhətçi
• Qara qayış – orta sinif kişi, bəzən də mühafizəçi
• Sarı parçalı çadır – dini ayinlərin keçirildiyi yer

Qədim Uyğurlarda sarı geyim yalnız ruhani Mani kahinlərinə aid idi.

  6. Rənglərin simvolik rəqəmlərlə əlaqəsi:

 Türk mifologiyasında rənglər tez-tez rəmzi rəqəmlərlə də əlaqələndirilirdi:

• Dörd rəng – Dörd istiqamət
• Yeddi rəng – Yeddi qat göy (şaman inancında)
• Üç rəng – Göy, Qırmızı, Ağ – Kağanın üç təbəqəli hakimiyyət gücü

 Nəticə.

Qədim türklərin rəng anlayışı təkcə estetik və dekorativ element olmayıb, kompleks kosmoloji, siyasi və sosial sistemin əsas hissəsi olmuşdur. Rənglər vasitəsilə türklər dünyanı anlamış, özünü tanıtmış, güc münasibətlərini və dini simvollarını ifadə etmişlər. Bu simvolik düşüncə tərzi türklərin mifoloji, siyasi və gündəlik mədəniyyətində dərin izlər buraxmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)                                                               

Ağalar İdrisoğlu, yazıçı, dramaturq, rejissor, Əməkdar incəsənət xadimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

YAZIÇI-DRAMATURQ HÜSEYNBALA MİRƏLƏMOVLA MÜSAHİBƏ

Müstəqillik dönəmində dramaturgiya sahəsində müəyyən vaxtlarda durğunluq nəzərə çarpsa da, bu sahədə əsərləri tamaşaçılar tərəfindən sevgi və rəğbətlə qarşılanan xeyli diqqətəlayiq, parlaq imzalar da formalaşıb. Həmin imzalardan biri də yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovdur.

"Ədəbiyyat artıq yükü sevmir. Ədəbiyyat süjetə, qarşıya qoyulan məqsədə yüksək səviyyədə xidmət etməlidir. Belə olanda əsərlər oxunaqlı, maraqlı və əgər pyesdirsə - səhnədə tamaşaçının qəlbini fəth edir" - fikirləri yazıçı, dramaturq Hüseynbala Mirələmovun ədəbiyyata baxışını lakonik və dəqiq şəkildə ifadə edir. Onun bu mövqeyi təkcə şəxsi estetik zövqün deyil, həm də müasir ədəbiyyatın və dramaturgiyanın tələblərinin ifadəsidir. Dramaturgiyasızmilli teatr ola bilməz və bu sahənin dirçəlişi zərurətdir. Hüseynbala Mirələmovun pyeslərindən ibarət kitabına professor İslam Qəribli "Xarakterlər dramaturgiyası" adlı ön söz yazıb. Bu başlıq təsadüfi seçilməyib, çünki Hüseynbala müəllimin pyeslərində obrazlar sadəcə rollar deyil - onlar daxili aləmi olan, psixoloji dərinliyi ilə seçilən xarakterlərdir. Onun "Gəncə qapıları", "Pənah xan Cavanşir", "Xəcalət", "Vicdanın hökmü", "Ləyaqət", "Cəza quyusu", "Miras", "Axirətdən gələn zəng", "Gəlinlik paltarı" və "Sara xatun" kimi pyesləri həm ideya, həm konflikt, həm də səhnə həlli baxımından olduqca maraqlıdır. Bu əsərlərdə cəmiyyətin ağrılı mövzuları, insan münasibətləri, vicdan, ləyaqət, ailə və mənəviyyat kimi dünyəvi dəyərlər işıqlandırılır. Dialoqların qısa, tutumlu və mənalı olması, komik və dramatik vəziyyətlərin təbii axarda təqdim edilməsi rejissor və aktyorlar üçün də geniş imkanlar yaradır.

Hüseynbala Mirələmovun pyesləri istənilən teatr üçün hazır materialdır. Bu əsərlər üzərində əlavə işləməyə ciddi ehtiyac olmadan maraqlı, dərin və peşəkar səviyyəli tamaşalar hazırlamaq  mümkündür.

Vaxtilə onun pyesləri Milli Akademik Dram Teatrında, Milli Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Dövlət Gənclər Teatrında, Gəncə, Lənkəran, Şuşa, İrəvan, Qazax  və Qusar Dövlət Dram Teatrlarında uğurla səhnələşdirilib və tamaşaçılar tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb. Bəs son illərdə teatrların repertuarında niyə bu əsərlərə müraciət azalıb? Bu kimi suallarımıza cavab tapmaq üçün bu yaxınlarda Hüseynbala Mirələmovla həmsöhbət oldum.

- Xoş gördük, Hüseynbala müəllim, əhval-ruhiyyəniz necədir?

- Çox sağ olun, Ağalar müəllim. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm. Şükürlər olsun, əhvalım yaxşıdır. 2020-ci ildən etibarən Qarabağımız erməni işğalçılarından tamamilə azad edilib. 30 illik yurd həsrətindən sonra bu Zəfərin qazanılmasında başda Ali Baş Komandanımız cənab İlham Əliyev olmaqla, igid əsgərlərimizin misilsiz qəhrəmanlığı dayanır. Bu, mənim fikrimcə, Nadir şah dövründən - yəni 220 ildən sonra qazanılan ən böyük qələbədir. Bundan böyük xoşbəxtlik ola bilərmi? Arzum budur ki, müstəqil Azərbaycan daha da güclənsin, inkişaf etsin. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xalqımız üçün arzuladığı bütün məqsədlər, inanıram ki, cənab Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçiriləcək. Qarabağda bu gün aparılan genişmiqyaslı quruculuq işləri buna əyani sübutdur. Sevindirici haldır ki, artıq orada salınan müasir kənd və şəhərlərə soydaşlarımız böyük sevinc və həvəslə geri dönürlər. Mən də Qarabağda olmuşam, bu quruculuq işlərini  öz gözlərimlə görmüşəm. Oradakı dəyişikliklər insana həm qürur verir, həm də gələcəyə inam aşılayır. Bir ziyalı kimi fürsətdən istifadə edib cənab Prezident İlham Əliyevə və Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevaya öz dərin təşəkkürümü bildirirəm. Çünki onlar bu bölgəni təkcə bərpa etmirlər, həm də tariximizi, mədəniyyətimizi, milli qürurumuzu yenidən ayağa qaldırırlar.

- Oxucular, əlbəttə, sizi tanıyırlar. Ancaq yenə də yaddaşı təzələmək yaxşı olardı.

- Əlbəttə. Mən lənkəranlıyam, orada 2 nömrəli orta məktəbi gümüş medalla bitirmişəm. Hələ üçüncü-dördüncü siniflərdə oxuyarkən, artıq respublika miqyasında tanınan "Azərbaycan pioneri" qəzetinin ştatdankənar müxbiri idim. Həmin qəzet həftədə iki dəfə, təxminən iki milyon tirajla çap olunurdu və ölkədə ən çox oxunan mətbu orqanlardan biri idi. Elə bir həftə olmurdu ki, orada mənim yazılarım dərc olunmasın. Bu, mənim ədəbiyyata marağımın əsas başlanğıcı oldu. O qəzetdə yazı, hekayə çap etdirmək müəllif üçün həm böyük uğur, həm də məsuliyyət demək idi. Mən artıq yeddinci sinifdə oxuyarkən hekayələr yazırdım. İlk yazdığım hekayə "Bir tikə çörək" adlanırdı. O dövrdə bu cür yazılar həm məzmun, həm də tərbiyəvi baxımdan yüksək qiymətləndirilirdi.

Allah rəhmət eləsin, bir gün məktəbimizin direktoru mərhum Aliya xanım Kələntərli məni kabinetinə çağırıb dedi ki, “xeyir ola, səni "Leninçi" qəzetinin baş redaktoru Tofiq Həsənov çağırır”. Mən də dedim ki, ora bir hekayə göndərmişəm. Yəqin ki, ona görə çağırıblar. Məktəb dostlarımdan birini də götürüb redaksiyaya getdim, inanın, onun kabinetinə girən kimi ayağa qalxdı. Mən də özümü təqdim etdim. Diqqətlə və maraqla üzümə baxdı, soruşdu:

 - Oğlum, həmin hekayəni sən yazmısan?

 - Bəli, Tofiq müəllim, mən yazmışam.

Məhəbbətlə başımı sığalladı və dedi:

- Oxudum. Xoşuma gəldi. Bu hekayəni çap edəcəyik. Çox maraqlıdır. Bundan sonra da belə hekayələr yaz və bizə göndər, biz də dərc edək.

Bax, görürsünüzmü, o vaxtlar elə insanlar vardı ki, mənim kimi yeniyetmələrə, ədəbi yaradıcılığa yenicə başlayan gənclərə bu cür yüksək qayğı göstərirdilər. Maraqlananlar Milli Kitabxanadan həmin sayı axtarıb tapa bilər: 7 noyabr 1961-ci il.

Beləcə,  “Azərbaycan pioneri”  və  “Leninçi” qəzetində çap olunan kiçik hekayə və məqalələrim mənim ədəbiyyata ilk cığırımı açdı.

Həmin vaxt Lənkəran cənub bölgəsinin mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət və idman mərkəzi sayılırdı. Biz tez-tez Lənkəranda fəaliyyət göstərən Xalq Teatrının və Bakıdan, Gəncədən, Naxçıvandan gələn Dövlət teatrlarının tamaşalarına böyük həvəslə baxırdıq. Eyni zamanda yerli və paytaxtdan gələn məşhur müğənnilərin konsertlərinə də gedirdik. Bu tədbirlər sonradan dostlar arasında böyük həvəslə müzakirə olunurdu.

1973-cü ildə Lənkəran Dövlət Dram Teatrı yenidən fəaliyyətə başlayandan sonra demək olar ki, bütün yeni tamaşalara baxırdım. Həmçinin teatrın bədii rəhbəri və direktoru, dəyərli ziyalı, Əməkdar incəsənət xadimi Məbud İsmayılzadə ilə yaxın dost idik. Onun teatrla bağlı maraqlı söhbətlərini diqqətlə dinləyirdim. Oradakı aktyorlar və rejissorlarla da səmimi münasibətim vardı. Yəqin ki, teatra olan bu bağlılıq gələcəkdə dram əsərləri yazmağıma böyük təsir göstərdi. Ali məktəbdə oxuyanda da teatr tamaşalarına gedirdim. Bu tamaşalar mənim həyata baxışımın formalaşmasına, dərin müşahidə aparmağıma böyük töhfə verirdi. Orta məktəbi bitirəndə jurnalist, ya da filoloq olmaq istəyirdim. Fizika müəllimimiz Dilruba xanım Camalova - sonralar Lənkəran rayonunun birinci katibi və İcra Hakimiyyətinin başçısı olmuşdu - istedadıma görə məni çox sevirdi. Mənə dedi, orta məktəbi bitirəndən sonra hara qəbul olmaq istəyirsən? Dedim - Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika və ya filologiya fakültəsinə. O isə təklif etdi:

 - Sənin istedadın var, gələcəkdə yazılar da yaza bilərsən. Məsləhət görürəm ki, texniki və ya səhiyyə sahəsində təhsil al. Mühəndis və ya həkim ol. Bədii yaradıcılığı isə davam etdir.

Beləliklə, onun təklifi ilə Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutuna sənəd verdim. Orta məktəbi gümüş medalla bitirdiyim üçün iki "5" alıb qəbul oldum. Birinci kursun ikinci semestrində düşündüm ki, "Azərbaycan pioneri" mənim doğma qəzetimdir və gedib kollektivlə görüşüm. Baş redactor  Əmrah Əmrahov idi. Katibə ona dedi ki, ştatdankənar müxbir Hüseynbala Mirələmov gəlib. Elə həmin dəqiqə məni qəbul etdi, çox səmimi qarşıladı. O vaxt qəzetdə tanınmış jurnalistlər işləyirdi: Əmir Mustafayev - məktublar şöbəsinin müdiri, Svetlana Nəcəfova - elm və həyat şöbəsinin rəhbəri, Akif Quliyev - idman şöbəsində. Əmrah müəllim məni onlarla tanış etdi və dedi:

- Hüseynbala Mirələmov indi Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutunda oxuyur.

Sonra mənə sual verdi: "Bizim qəzetdə işləmək istəyirsənmi?" Açığı, bu sualı gözləmirdim. Dedim ki, Əmrah müəllim, mən gündüz şöbəsində oxuyuram.

- Eybi yoxdur. Ədəbiyyat şöbəsinin müdiri Hikmət Ziya şəkər xəstəsi olduğuna görə günortaya qədər işləyir, sonra gedir. Sən də dərsdən çıxandan sonra gəlib işi davam etdirərsən.

Elə ordaca ərizəmi alıb, əmrimi verib məni işə qəbul etdi. Beləcə, "Azərbaycan pioneri" qəzetinin ədəbi işçisi oldum. Üç aydan sonra baş ədəbi işçi, ali məktəbi bitirəndən sonra isə ədəbiyyat şöbəsinin rəhbəri oldum. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində oxuyan tələbələr bizə təcrübəyə gəlirdilər, onlara xəbər və məqalə yazmağı öyrədirdim. Həmin şəxslər sonradan tanınmış jurnalistlər oldular. Beş il bu qəzetdə işlədim, yaradıcılığım püxtələşdi. Artıq təkcə məqalələr deyil, hekayələr, povestlər, romanlar və pyeslər yazmağa başladım. Həmin vaxt tanınmış müəlliflər əsərlərini mənə oxumağa verirdilər ki, oxuyub fikrimi deyim. Əmir Mustafayev romanlarını mənə oxumağa verirdi. Bir dəfə kitabından bir fəsli ixtisar elədim və bu barədə özünə dedim. Səhəri gün gələndə dedi ki, o fəsli kitabdan çıxarmaqla elə bil heç bir cümləni çıxartmamısan. O vaxt yazıçılara deyirdim: "Ədəbiyyat artıq yükü sevmir. Ədəbiyyat süjetə və ideyaya yüksək səviyyədə xidmət etməlidir". Beləliklə, həyat elə gətirdi ki, həm mühəndis, həm də yazıçı oldum...

- Son dövrlərdə yaradıcılığınızda hansı yeniliklər var?

- Mən özümü ədəbiyyatsız təsəvvür edə bilmirəm. İndi də təqaüddəyəm, demək olar ki, hər gün yazıram. Keçən il "Bəyaz buludlar üstündə" adlı romanım çap olunub, bu gün əldən-ələ gəzir. Bu il isə Cümhuriyyət dövrünün ilk  Daxili İşlər naziri, daha sonra Neft və  Qaz Sənayesi naziri olmuş Behbud xan Cavanşir haqqında roman yazmışam. Son variantını redaktə edirəm. Ümid edirəm ki, kitab şəklində və ya ədəbi jurnallarda çap etdirəcəyəm. Bir vaxtlar yazdığım və çox maraqla qarşılanan "Gəlinlik paltarı" romanım əsasında sizin məsləhətinizlə bir pyes yazmışam. Lənkəran Dövlət Dram Teatrına təqdim etmişəm. Teatrın direktoru, Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi və Dağıstanın Əməkdar artisti, çox maraqlı rejissor  Laləzar xanım  Hüseynova bu pyesi səhnəyə hazırlayacaq. O, Qusar Ləzgi Dövlət Dram Teatrında mənim "Xəcalət" və "Vəsiyyət" pyeslərimə də uğurlu səhnə quruluşları vermişdi...

- Sizin romanlarınız, povestləriniz və hekayələriniz var ki, onları rejissorlar və dramaturgiyanı yaxşı bilən insanlar çox asanlıqla səhnələşdirə bilər. Bunlar əsasında kinossenarilər yaza bilərlər. Çünki sizin romanlarınızda, povestlərinizdə və hətta hekayələrinizin çoxunda çox ciddi konfliktlər, maraqlı hadisələr var. Mənimçün və oxucular üçün də çox maraqlıdır ki, sizin məhz dramaturgiyaya marağınız necə yarandı?

- Mən əvvəldə dediyim kimi, hələ orta məktəbdə və ali məktəbdə oxuyanda teatr tamaşalarına çox gedirdim və bu sahədə çalışan çoxlu dostlarımız vardı. Artıq torpaqlarımız işğal olunandan sonra qəlbimə qeyri-adi, ünvansız bir zərurət çökdü və öz-özümə dedim: "Hüseynbala, sən pyes yazmalısan. Bu pyeslər də teatrlarda oynanılmalı və xalqa ümid, inam aşılamalıdır". Beləliklə, ilk pyesim olan "Vicdanın hökmü" əsərini yazdım. Rəhmətlik Hüseynağa Atakişiyev həmin pyesi ilk dəfə Dövlət Gənclər Teatrında tamaşaya qoydu və böyük uğurla qarşılandı. Bu da məni yeni pyeslər yazmağa çox həvəsləndirdi.

- Yadımdadır həmin tamaşa. Hüseynağa mənim tələbə yoldaşım idi və 2001-ci ildən də mən onun hələ 1989-cu ildə yaratdığı Dövlət Gənclər Teatrında işləyirdim və həmin tamaşada da necə anşlaq olduğunun şahidi olmuşdum. Pyes də, rejissor işi də, aktyor oyunu da yaxşı idi...

- Xocalı işğal olunandan sonra mən "Xəcalət" adlı bir povest yazdım və sonra qərara gəldim ki, bu povesti səhnələşdirim və Milli Akademik Dram Teatrına təqdim edim. Bu pyesə də çox istedadlı rejissorumuz, Azərbaycanın və Kalmıkiyanın Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanov Milli Akademik Dram Teatrında quruluş verdi. Həmin tamaşada oynayan Xalq artistləri Nurəddin Mehdixanlı, Ramiz Novruz, Zərnigar Atakişiyeva, Əməkdar artistlər Əlvida Cəfərov, Ələsgər Məmmədoğlu və başqaları da çox yüksək, peşəkar səviyyədə  öz rollarını oynayırdılar. Nurəddin Mehdixanlı Vətən obrazını canlandırırdı. Bu obraz da Azərbaycanın simvolik obrazı idi. Bu tamaşa on dörd il həmin teatrda oynanıldı, üç dəfə yüksək dövlət mükafatına layiq görülüb - bunlardan ikisi "Qran-Pri", biri isə "Qızılgözlü mələk" mükafatı idi. Bu, "Qran Pri" dünya teatr aləmində çox böyük mükafat sayılır. Bir neçə Dövlət Dram Teatrları da bu tamaşaya quruluş verdi. Dünya şöhrətli, mənim dostum Çingiz Aytmatov da həmin tamaşaya Bakıda olanda baxmışdı. Tamaşadan sonra səhnəyə çıxıb hamını təbrik etdi və bu tamaşa haqqında çox maraqlı fikirlər dedi. Həmin tamaşadan məndə onun çoxlu şəkilləri var. Sonra da jurnalistlərə müsahibə verəndə belə dedi: "Hüseynbala ruhən mənə elə yaxındır ki, mən bu tamaşaya baxanda dəhşətə gəldim. Özümü unutdum. Elə fikirləşdim ki, bu əsəri mən özüm yazmışam. Bu tamaşada Hüseynbala müəllim altı nəfərlə böyük bir xalqın, böyük faciəsini elə gözəl yazıb ki, aktyorlar da rollarını çox yaxşı oynayırlar və tamaşanı tamaşaçılara çox yaxşı sevdirə bilirlər". Onun bu müsahibəsi çox geniş formada Azərbaycan Televiziyasının qızıl fondunda var. Ondan sonra da "Gəncə qapıları" pyesimi yazdım. Bu pyesim də Cavad xanın həyatındandır. Bu pyes də Milli Akademik Dram Teatrında oynanıldı. Sonra "Vəsiyyət" pyesimi yazdım və çox istedadlı rejissorumuz, Xalq artisti Firudin Məhərrəmov Milli Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoydu. Bu tamaşa da anşlaqla gedirdi. Elə adam var ki, on dəfə həmin tamaşaya baxıb. İndi də insanlar məndən soruşurlar ki, niyə həmin tamaşalar oynanılmır? Mən də deyirəm ki, gedin Milli Akademik Dram Teatrının rəhbərliyindən soruşun... Sonra "Pənah xan Cavanşir" pyesimi Lənkəran teatrında Əməkdar incəsənət xadimi, həmin vaxt teatrın baş rejissoru olan rəhmətlik Baba Rzayev tamaşaya hazırladı. "Həyat eşqi" əsərimi də Bəhram Osmanov Gəncə Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoydu. Qusar Ləzgi Dram Teatrında Laləzar xanım yuxarıda dediyim kimi, "Xəcalət" və "Vəsiyyət" tamaşalarıma quruluş verdi. Şuşa Dövlət Musiqili-Dram Teatrında "Güllələnmiş heykəllərin fəryadı" pyesimi Əməkdar artist Nazir Rüstəmov hazırladı. Qazax Dövlət Dram Teatrında oynanılan "Xəcalət" pyesimi də teatrın kollektivi on dörd il böyük anşlaqla oynadı. Bu tamaşanı da çox istedadlı rejissor, o vaxtlar teatrın quruluşçu rejissoru işləyən və artıq on bir ildir ki, teatrın baş rejissoru olan Əməkdar artist Musa Eyyubov hazırlamışdı. Onu da vurğulayım ki, son vaxtlar bu teatr respublikada özünün maraqlı tamaşaları ilə çox böyük hörmət və uğur qazanıb. Elə keçən ilin oktyabr  ayının 27-dən noyabrın 3-nə kimi onların Qazaxıstanda oynadıqları qazax dramaturqu Roza Mukanovanın "Bir çətir altında-mən" tamaşasına görə orada böyük mükafat almalarını da mən mətbuatdan oxudum.

Beləliklə də, mən səhnəyə daha çox bağlandım. Yeri gəldiyinə görə sizə özümün subyektiv bir fikrimi deyirəm. Milli Akademik Dram Teatrı özünün ikinci intibah dövrünü Həsənağa Turabovun, Əliabbas Qədirovun və İsrafil İsrafilovun vaxtında yaşayıb. İsrafil İsrafilov haqqında öz ürək sözlərimi daha geniş demək istəyirəm. O, filologiya üzrə elmlər namizədi və sənətşünaslıq üzrə elmlər doktorudur. Deməli, həm ədəbiyyatı, həm də teatrı mükəmməl bilir. İsrafil müəllim pyesi oxuyan kimi bilirdi ki, bu pyesdən maraqlı tamaşa hazırlamaq olar, ya yox. Özü də çox obyektiv insan idi və heç kimin tapşırığına, ya da hansısa vəzifədə olmasına belə fikir vermirdi. Əgər pyes zəif idisə, dramaturqa deyirdi və pyesin bütün məziyyətlərini də açıqlayırdı. Dramaturq da onun bu fikirləri ilə tam razılaşırdı. Əslində bu gün teatrlara İsrafil İsrafilov kimi istedadlı filoloqlar, sənətşünaslar, teatrı dərindən bilən insanlar, çox istedadlı rejissorlar cəlb olunmalıdır.

- Siz ömrünün uzun illərini ədəbiyyata, dramaturgiyaya sərf eləyən mütəxəssis kimi, teatrlarımızı dirçəltmək üçün nələri təklif eləyərdiniz?

- Öncə onu deyim ki, teatrın direktoru və baş rejissoru ədəbiyyata dərindən bələd olmalı, dramaturgiyanı yaxşı bilməlidir. Zamanın, dövrün nəbzini yaxşı duymalıdır. Dünya teatr sənətindən yaxşı xəbəri olmalıdır. O, hər hansı bir pyesi oxuyanda onu yaxşı təhlil eləməyi bacarmalıdır. O, həmin pyesi oxuyandan sonra görməlidir ki, bu əsər teatra və tamaşaçılara nə verə bilər, bu əsər hansı dəyərlərə malikdir. Teatrın rəhbəri bu pyesi özü bəyənəndən sonra bədii şuraya təqdim etməlidir. Teatrın bədii şurasında çox tanınmış filoloqlar, tənqidçilər, tanınmış aktyorlar, rejissorlar, teatr sənətini yaxşı bilən insanlar olmalıdır. Əslində teatrda hər bir tamaşa çox böyük diskussiya, fikir mübadiləsində keçməli, orada iştirak edən insanların maraqlı fikirləri həm teatr rəhbərliyi, həm quruluşçu rejissor, həm də aktyorlar tərəfindən qəbul olunmalıdır. Mənimlə razılaşın ki, tamaşaçı rəyi də teatr tamaşalarında çox lazımdır və vacibdir. Axı teatr tamaşanı tamaşaçı üçün oynayır. Onu teatra cəlb etmək, onun ürəyinin dərin qatlarına təsir etmək üçün oynayır. Tamaşaçılar tərəfindən yaxşı qarşılanan dəyərli əsərlər repertuardan çıxarılmamalıdır, əsər müəlliflərinə də ədalətsiz davranılmamalıdır.

- Sizin demək olar ki, bütün əsərlərinizdə ədalətsizliklə, haqsızlıqla mübarizə motivləri güclüdür... Həyatda ədalətsizliklərlə çox rastlaşıbsınız?

- Maraqlı sualdır. Həzrəti Əbu Bəkr deyib ki, "Ədalət yer üzündə Allahın tərəzisidir". Hamı ədalətsizliklərlə qarşılaşır, mən də çox haqsızlıqlarla üzləşmişəm. Amma bu yaxınlarda mənə qarşı edilən bir ədalətsizliyi sizə deyim. Təqribən bir il bundan qabaq, xəbər verdilər ki, keçmiş Dövlət Tərcümə Mərkəzi tərəfindən İspaniyada mənim Viktor Andrianovla birlikdə yazdığımız görkəmli insanların həyatı (JZL) seriyasından olan "Heydər Əliyev" kitabımız ispan dilinə tərcümə edilib və orada da çap olunub. Ən maraqlısı budur ki, orada həmmüəllif kimi mənim adım yazılmayıb. Baxmayaraq ki, həmin kitabın çox böyük bir hissəsini mən yazmışam və o biri hissəsini də Andrianova yazmağı mən məsləhət bilmişəm. Bu xəbəri eşidəndə rəhmətlik dostum, uzun illər millət vəkili olan Hadı Rəcəbli ilə bir yerdə idik. O, mənim çox pərişan olduğumu gördü. Mən buna görə nəsə demədim, ancaq təbii ki, bu ədalətsizliyə görə incimişdim. Elə həmin dəqiqə Hadı müəllim Dövlət Tərcümə Mərkəzinin direktoru Afaq xanıma zəng vurub, onunla ciddi şəkildə danışdı. Hadı müəllimin reaksiyasından sonra həmin kitab məhdud nüxsə ilə yenidən mənim də adım qeyd edillməklə çap olundu. Gec-tez ədalət öz yerini tapsa da, insanın qəlbində ədalətsizliyin yarası qalır. Ancaq əlbəttə, həyat ancaq ədalətsizliklərdən ibarət deyil. Gözəl hadisələr də olur. Belə bir xoş xatirə Xalq şairi Qabillə bağlıdır. Bir dəfə xəbər verdilər ki, Qabil məni axtarır. Nömrə də verib ki, zəng edim. Düşündüm, yəqin hansısa əsərimi bəyənməyib. Zəng vurdum. Dəstəyi özü götürüb dedi ki, “Hüseynbala, girişsiz deyirəm və sənə minnət qoymuram. Mən heç bir yazıçının əsərini oxumuram. Amma indi bizim evdə "Gəlinlik paltarı" romanını növbə ilə oxuyurlar. Ancaq mənim sənə bir iradım var”. Təəccübləndim. Dedi ki, “televiziyada çıxışında dedin, ədəbiyyat sənin hobbindir. Xahiş edirəm, ağsaqqal kimi tələb edirəm, belə demə. Sən de ki, mühəndislik, neft və qaz sənin hobbindir. Ədəbiyyat isə sənin peşəndir”. O vaxtdan bu sözləri demirəm. Arada dilimə gələndə isə Qabil müəllimin səsi qulağımda səslənir və dərhal fikrimi dəyişirəm.

- Sonda söhbətimizə yekun olaraq nələri əlavə etmək istərdiniz?

- Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev deyirdi ki, "Azərbaycan xalqının bir çox nəsilləri teatr və kino ilə tərbiyələnib, teatrın və kinonun təsiri altında formalaşıb, inkişaf edib. Böyük, ulu mədəniyyətə qovuşubdur".  Ürəkdən arzulayıram ki, Azərbaycan ədəbiyyatı, dramaturgiyası, teatrı, kinosu dirçəlsin və bütün dünyada tanınsın, layiq olduğu ədalətli qiymətini alsın. Fikrimi cənab prezidentimiz İlham Əliyevin Azərbaycan teatrları ilə bağlı dediyi bu kəlamla tamamlamaq istəyirəm: "Azərbaycan, dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi ilə qarşısında geniş üfüqlər açılan milli teatr bu gün dövlətçilik naminə mədəniyyətimizin inkişafına töhfələr vermək iqtidarındadır". Cənab Prezidentimiz indiyədək Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti, incəsənəti, teatrı və kinosunun inkişafı ilə bağlı yüzlərlə fərman və sərəncam imzalayıb. Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın muğam, aşıq sənəti və mədəniyyətimizin bir çox sahələri ilə bağlı gördüyü əvəzsiz işləri də xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Arzu edərdim ki, teatrlarımız və onların rəhbərləri də öz işlərində Prezidentimiz İlham Əliyevin, Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın cahanşümul fəaliyyətlərini örnək alıb Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafına öz töhfələrini versinlər. Bax, onda Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti yeni bir intibah dövrünə qədəm qoyar və biz də bununla fəxr edərik. Bu məqamda dahi Hüseyn Cavidin kəlamı tam mənada yerinə düşür: “Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət, Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Sahibul cəmaətul Dondarlı - onun sahibi Dondarlı camaatıdır” deyə qeyd var bu məscidin üzərində.

Çöl məscidi Qubadlı rayonu, Dondarlı kəndi ərazisindı yerləşən Arran memarlıq məktəbi üslubunda tikilmiş məsciddir.

Məscidin üzərində olan dörd yumru xanadakı yazılardan bəlli olur ki, dini ibadət yeri XIX əsrin ortalarında inşa edilib. Giriş qapısı üzərində olan yarımdairəvi tağbəndəki yazıda hicri təqvimi ilə 1281-ci il qeyd edlib. Bu da miladi tarixi ilə 1860-cı il hesab olunur.

Həmçinin bu kitabədə qeyd olunur: Sahibul cəmaətul Dondarlı, yəni onun sahibi Dondarlı caamatıdır. 

Məscidin üzərində daha bir kitabədə isə binanın hicri 1081-ci ildə tikildiyi yazılıb. Bu da miladi tarixlə 1670-ci il hesab olunur. Bu yazılarda aydın olur ki, Dondarlı kənd məscidi bir dəfə uçulduqdan sonra, yenidən tikilib.

Məsciddə xidmət edən nəsil şəcərəsi 1916-cı ilə kimi həmin məsciddə fəaliyyətini davam etdirmişdir. Sovet hökuməti tərəfindən rerpessiya olunmuş Azərbaycanın tanınmış ziyalısı Bəhlul Əfəndi (Bəhlul Behçət) bu nəsildəndir. Onun nəvəsi Həmidullah Əfəndiyev ruhani təhsili almışdır və indi də dini fəaliyyət göstərir.

Yerli inşaat materialları ilə tikilmiş Dondarlı məscidi kənd klubunun qonşuluğunda yerləşir. Məscidin qapısı hündürlüyünə qədərki məsafədən bütün divarları boyu üfüqi səmtdə aparılmış relyefli qurşaq onu uzaqdan ikimərtəbəli kimi göstərir. Əslində bu aldadıcıdır. Bina bir mərtəbəlidir. Təqribən bir metrlik kürsü üzərində inşa edilib. Eni 2 metrə çatan eyvandan birbaşa ibadət zalına qapı açılır. Giriş qapısı yuxarıdan yarımdairəvi tağbəndlə tamamlanır. Həmin qapının sol yanında kiçik ölçülü nişa var. Nişanın sağ və sol tərəflərində isə dairəvi formada daşlar qoyulub üzərinə kitabələr yazılmışdır.

Dondarlı məscidinin ibadət zalında dörd ədəd daş sütunlar qoyulub. Sütunlara kömək məqsədilə yan divarlar üzərində playstrlar quraşdırılmışdır. Onlar zalın üstünü örtən gümbəzlərin daha da möhkəm (möhtəşəm) dayanıqlı olmasına şərait yaradır, ancaq məscidin interyerindən baxanda bu mənzərənin şahidi oluruq. Onun dam tərəfdən örtüyü isə Şuşa, Ağdam, Füzuli və s. şəhərlərinin məscidlərində olduğu kimi yamaclı formada həll edilmişdir. XVIII–XIX əsrin yadigarı olan Dondarlı məscidi Qarabağın qədim islam memarlığının gözəl nümunəsidir.

Məscidin üzərində dörd yumru xana var. Yumru xanalarda Məhəmməd peyğəmbərin adı yazılıb. Digərlərində İmam Əli, İmam Həsən və İmam Hüseynin, birində isə Rəşidi Xəlifələrinin adları qeyd olunub.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

İnsan təbiətinin üç əsas xüsusiyyəti hansılardır? Düşünmədən cavab verərik ki, bioloji, intellektual və mənəvi. Əksərən bu xüsusiyyətlərə istinadən yaranan sevgi hissləri uzunömürlü olur. Amma çox təəssüf ki, hazırda bu xüsusiyyətlərin üçünü də öz kölgəsində qoyan maddilik xüsusiyyəti sevən kəslərdə dominantlıq etməyə başlayıb. İndi sevgidə şəxsi mənfəət axtaranlar, xüsusən hazırki kapitalizm cəmiyyətinin tələblərinə uyğun hərəkət edirlər. Özlüyündə gedonizm (həzz duymaq) və karyerizm (qarşı tərəfin üstünlüklərindən yararlanmaq) kimi halları birləşdirən maddilik geniş vüsət alıb. Bu dialoqları kim eşitməyib ki:

- Qızı istəyən var.

- Kimlərdəndir? Evi-eşiyi, işi-gücü varmı?

Yəni ki, sevənin gözəl-göyçək olmaq kimi fizioloji, sevən qəlbə malik olmaq, ağıllı, tərbiyəli, gözəl xasiyyətli olmaq kimi mənəvi, ali təhsilli, bilikli olmaq kimi intellektual tərəfləri maraq doğurmur, maraq doğuran onun regionu, valideynləri, var-dövlətidir, maddi tərəfləridir.

Uğurlu sevgi münasibətlərində bax bu faktor da nəzərə alınmalıdır, acı da olsa, «ayağını yorğanına görə uzatmaq», «özünəuyğun birisini tapmaq» zərurəti günümüzün sevgi münasibətlərinin qurulmasında ən vacib rol oynayan münasibətlərdəndir.

Xaraktercə də özünəuyğun birisini tapmaq, məhz yaxşı bələd olduğun birisi ilə ailə qurmaq istəyin özünü sonda tam doğrulda bilər. Bir tanışlıqla «ZAQS»a qaçmaq, az qala bütün ölkələrin teleefirlərində populyar olan evlilik proqramları vasitəsi ilə evlənmək əksər hallarda uğurlu ailə qurulmasına rəvac verə bilmir.

Sevgidə uğur qazanmağın bir tərəfi də illüziyalardan qopub çıxmaq bacarığıdır, qarşılıqsız sevgiyə, dəli kimi sevgiyə tuş olmamaq, bundan yayınmaq cəldliyidir. «Mən sənin sevgini istəyirəm», «Mən səni sevirəm, sən də sev» kimi tələblər nəyə lazımdır? Necə ola bilər axı, sənin ona olan hisslərini eynən də o sənə qarşı keçirsin?

Məşhur bir Azərbaycan mahnısı var, hazırda dünyasını dəyişmiş müğənni Rübabə Muradovanın ifasında dönə-dönə dinləməkdən doymazdım:

Mən sevim, sən sevmə, qoy belə olsun.

Sənə sev deməyənə cürətim var.

Ürək özünündür, özün bilərsən

Mənimsə dözumlu məhəbbətim var.

Görün necə gözəl sözlərdir. Məncə, sevgi münasibətlərinin ən lazımi səviyyəsini göstərir bu mahnı. «Sənə sev deməyə nə cürətim var!» Bax belə!

O ki qaldı qarşılıqlı sevgiyə, bu zaman sevənlərin ən əsas vəzifəsi sevgini qoruyub saxlamaqdır, öncəki abzasların birində qeyd elədiyimiz dəyərsizləşdirmə mərhələsinə yol verməməkdir. Sevginin ömrünün uzunluğunu rusiyalı psixoloq V.Kirilenko bu formula ilə izah edir: Sevgi uzunmüddətliyi bərabərdir: uyğunlaşmanın ideal səviyyəsi – qarşılıqlı maraqların olması – bir-birinə iradın olmaması.

B.Kirilenkoya görə uzunmüddətli sevgi reseptində ən vacib olanı əks tərəfi təmin edə bilməkdir. Bu təminetməyə həm maddi, həm mənəvi, həm fiziki parametrləri aid eləyə bilərik.

Uğurlu sevgiyə nail olmağın başqa bir şərti də sevgiyə kifayət qədər diqqət ayırmağı bacarmaqdır. Obrazlı şəkildə desək, bəzən insan özü öz əlləri ilə sevgisini boğub öldürür. Əgər siz sevginizə vaxt ayırmırsınızsa, qüvvə sərf etmirsinizsə, onu dəyərləndirmir, qiymətləndirmirsinizsə, onun gəlişinə görə şükranlıq eləmirsinizsə, sizi sevənin bunu kifayət qədər məsuliyyətlə və qaydasınca həyata keçirməsinə rəğmən az sevildiyinizi zənn edirsinizsə, bu halda sevgi sizdən üz döndərib gedəcək, bu reallıqdır.

Uğurlu sevginin daha bir şərtinə sevgidə dözümlülüyü misal gətirə bilərik. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, təqribən bir ildən sonra sevgi ehtirası azı iki dəfə azalır. Kişi-qadın münasibətləri üzrə ixtisaslaşmış və son illər bir çox ölkələrdə kifayət qədər populyar olan fransız yazıçısı Frederik Beqbeder məşhur «Məhəbbət üç il yaşayır» kitabı ilə, hətta sevgi hissinin dəqiq ömrünü də hesablamağa müvəffəq olub: üç il (əlbəttə, fransız yazıçı bu rəqəmi götürərkən bir çox təlimlərdən, mütəxəssis qənaətlərindən istifadə edib).

Sevgiyə cavab verən hormonların tükənmək fazası realdır, bunun qarşısını almaq, demək olar ki, mümkünsüzdür.

Əziz oxucularım, alimlərin fikrincə, kişi-qadın münasibətlərinin ardıcıl və dayanıqlı olmasında ən vacib məqam sevgi hormonları deaktivləşəndə sevgi hisslərini dostluq, qarşılıqlı hörmət hisslərinə çevirə bilmək bacarığıdır. Yeri gəlmişkən, bu hisslər daha dərin, daha uzunmüddətli olur. Siz ağsaqqal və ağbirçək bir cütlüyün bir-birinə can deyib can eşidərək bütün həyatları boyu xoşbəxt yaşamaları faktına yəni heç rast gəlməmisiniz? Şəxsən mənə yüzlərlə belə faktlar məlumdur.

Sevin, sevilin, əziz oxucularım. Dünyada sevgidən gözəl bir hissmi var? Ancaq sevərkən, çalışın, başınızı itirməyəsiniz. Sadaladıqlarıma diqqət etsəniz, bu mövzuda olan müxtəlif ədəbiyyatı oxusanız, şübhəsiz, sevgidə uğur qazana biləcəksiniz. Sevgi bir elmdir, onu öyrənmədən imtahan vermək barədə düşünməyin. Sevgi bir yüksəklikdir, gücünüzə əmin olmadan ora çıxmağa çalışmayın. Sevgi bir xoşbəxtlik əlifbasıdır. Bütün hərflərini öyrənib mənimsəyin ki, onu dərk edib oxuya biləsiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Ərdəbildə yaşayan Müjqan Siyamidir.

Müjqan Siyami

Ərdəbil

I

Buludların da bağrını yardılar bombalar!

Narın-narın parçalanıb dağıldılar buludlar!

Yağdılar-yağdılar

Bombalar, buludlar.

Döndü yer kürəsi

Dağınıq bir dağarcığa.

Qan qusdu,

Qocaman dəyirmançının

Qənim könlü!

II  

Anam,

Xalı iplərini dara çəkir,

Məhkəmə isə ziyalıları.

Anamın ədalətindən gül bitir

Onlarınkından qəbir!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)

Murad Vəlixanov, "Ədəbiyyat və İncəsənət"

Həm dünya musiqisi, həm də öz musiqi və mahnılarımızla bağlı bir az araşdırma aparmaq qərarına gəldim. Telefonu, noutbuku qoydum qarşıma və araşdırdım. Kübar musisi barədə danışmaq istəyirəm.

Sənətşünaslar musiqinin əsas janrlarından birinin simfonik musiqi olduğunu qeyd edirlər. Kübar musiqi, elitar musiqi məhz simfonik musiqi hesab edilir.

“Qısa musiqi lüğəti”ndə musiqinin janrları haqqında məlumat verilmişdir. Simfonik musiqi janrı tam şəkildə XVII əsrdə formalaşmışdır. Simfonik musiqi instrumental musiqisinin daha mühüm və zəngin sahələrindəndir. O, həm çox hissəli kompozisiyaları, həm də kiçik formalı yüngül, populyar musiqini əhatə edir. Simfonik musiqi orkestrlə ifa olunmaq üçün nəzərdə tutulur. Müxtəlif musiqi alətlərinin uzlaşdırılmasına əsaslanan simfonik orkestr bəstəkara bədii qayəsini təcəssüm etdirmək üçün böyük imkanlar verir. Klassik simfonizmin Haydn, Mosart, Bethoven və Çaykovski tərəfindən qərarlaşdırılmış prinsipləri bədii cəhətdən yüksək sənət nümunələrində özünün geniş təcəssüsünü tapmışdır.

Daha son dövrlərdə klassik simfonizm janrına- simfoniyalara, üvertüralara, süitalara və s. opera, balet, dramatik əsərlərdən, kinofilmlərdən orkestr pyesləri kimi spesifik janrlar əlavə olunmağa başlamışdır.

Başlıca musiqi janrlarından biri kamera musiqisidir. Noktyurn, romans, sonata, fuqa kimi musiqi formaları məhz kamera musiqisinə mənsubdurlar. Kamera musiqisinin xarakterik cəhəti onun az ifaçılar qrupu (iki nəfərdən-duet, səkkiz nəfərə qədər-oktet) tərəfindən musiqi alətləri və oxuma (vokal) vasitəsilə, yaxud hər ikisinin birgə iştirakı ilə ifa olunmasındadır. Kamera musiqisi ilk dövrlərdə ev şəraitində ifa olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş, elə onun latın adı da (kamara-otaq, palata) buradan götürülmüşdür. XIX əsrdən etibarən kamera musiqiləri konsert salonlarında ifa olunmağa başlayır.

XX əsrdə müasir musiqinin onun məzmununun mürəkkəb olmamasında, melodiyasının anlaşıqlığında, formasının sadəliyindədir. Yüngül musiqinin klassik nümunələri hələ özünü XIX əsrdən göstərməyə başlamalı (Ştraus, ata və oğul, Lanker, Offenbax).

Yüngül musiqi janrına, adətən, caz musiqisini daxil edirlər. Lakin onu tam mənada yüngül musiqi adlandırmaq düzgün olmazdı. XX əsrdə caz musiqisi müstəqil əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Onun inkişafı daxilən ziddiyyətlidir. Bir sıra burjua ölkələrində Afro-Avropa musiqisinin mexaniki sintezi əsasında inkişaf etdirilmiş caz musiqisində qeyri-simmetrik atonal, asketik-quru, səda və dissonaslar mütləqləşdirilir, musiqi növünün spesifikasından kənara çıxılır. Bununla bərabər xarici caz musiqisində, həmçinin, müəyyən sağlam meyillər də özünü göstərir. Mütərəqqi musiqiçilər və ifaçılar xalq musiqi ənənələrinə, həyati mənbələrə, klassik musiqinin nailiyyətlərinə və s. əsaslanaraq, caz sənətini yeni mərhələyə qaldırmağa çalışırlar.

Proqram musiqidə də bədii obrazların söz vasitəsilə konkretləşməsi həmin oxşar rolu oynayır. Əyani təsəvvürlərin bədii zərurət və vaciblik təşkil etmədiyi proqramsız musiqidən fərqli olaraq proqramlı musiqinin müəyyən sərlövhəsi, izahedici mətni vardır və belə əsərlər bəstəkar tərəfindən əvvəlcədən qəsdən müəyyən edilən, inkişaf etmiş təsviri metodlar sisteminə malik olur. Musiqi əsərinin bu təsviri assosiasiyalardan kənar qavranılması estetik cəhətdən mükəmməl sayıla bilməz və belə qavrayış sənətkarın ifadə etmək istədiyi qayəyə uyğun gəlməz. Mövcud musiqi əsərinin proqramlılığı onun konkret məzmununu izah edir, əsas obrazları, bu obrazların qarşılıqlı münasibətlərini və s. xarakterizə edir.

Proqramlı musiqiyə P.İ.Çaykovskinin Aligyeri Dantenin “İlahi komediya”sı motivləri əsasında yazdığı “Françeska da Rimini” simfonik fantaziyasını, Qara Qarayevin “Don Kixot” və “Leyli və Məcnun” simfonik poemalarını misal göstərmək olar.

Sənətşünas alim Elmira Abasovanın fikrincə, 1941-1945-ci illərdə Azərbaycan musiqisi simfonizmin geniş yoluna qədəm qoyur. Səciyyəvi cəhətdir ki, bu dövrdə yaranmış 400 əsərin 25-dən çoxu simfonik əsər idi. Bunların xeyli hissəsi bilavasitə Böyük Vətən müharibəsi hadisələri ilə əlaqədardır. Bəstəkarların yeni nəslinin- Q.Qarayevin, C.Hacıyevin, S.Hacıbəyovun ilk simfoniyaları, həmçinin, F.Əmirovun simfonik poeması (həlak olmuş bəstəkar İ.İsrafilzadənin xatirəsinə həsr edilmişdir), Niyazinin “Xatirə” və “Döyüşdə” simfonik şəkilləri ictimaiyyətin diqqətini xüsusilə cəlb etmişdir. Bu əsərlərin hamısında müəlliflərin yeni təsir vasitələri axtardıqları aydın görünür. Gənc bəstəkarlar müasir musiqi dilinin nailiyyətlərinə yiyələnməyə can atır, lakin xalq mahnı  yaradıcılığı ehtiyatlarından heç də həmişə yararlı istifadə edə bilmirdilər. Lakin hər halda cəsarətli  təcrübə öz bəhrəsini verirdi. Gənc bəstəkarlar yaxın illərdə milli simfonik musiqi sahəsində bədii cəhətdən yüksək keyfiyyətli əsərlər yaranmasının təməlini qoymuşlar.

Musiqi yazmağa erkən başlamış Azərbaycan bəstəkarları 1945-1952-ci illərdə öz yaradıcılıqlarının yetkin çağına daxil olurlar. Onlar fərdi bədii keyfiyyəti və yüksək ustalıqla yazılması ilə fərqlənən əsərlər yaradırlar. Bu dövrdə yazılan əsərlərin bir çoxu sovet bəstəkarlarının ən yaxşı əsərləri ilə bir sırada durur.

Simfonik musiqi və balet sahəsində qazanılan müvəffəqiyyətlər xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu illərdə Azərbaycanda simfonizmin təkcə, demək olar, bütün ənənəvi janrları deyil, həm də xalq musiqisinin milli formaları əsasında yaranmış yeni formaları meydana çıxır.

Azərbaycan simfonik musiqisinin inkişafında Q.Qarayev mühüm rol oynayır. Onun “Leyli və Məcnui” poeması (Nizaminin eyniadlı poemasıiın mativləri əsasında bəstələnmişdir), “Alban rapsodiyası”, “Yeddi közəl” baletindən suita öz forması və musiqi məzmunu etibarilə böyük novatorluq kücünə malik əsərlərdir. Bəstəkarın bu illərdə yaratdığı başqa əsərlər kimi, həmin əsərlər də Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin yaradıcılığında yeni cığırlar açır. Qarayev müasir musiqi sənətinin nailiyyətlərindən, sözün geniş mənasında, yaradıcılıqla istifadə edərək musiqidə millilik məfhumunun dairəsini genişləndirir.

Milli simfonizm sahəsində F.Əmirov görkəmli yenilikçi kimi özünü göstərir. Bir neçə il ərzində də o, çoxlu əsər yaratmışdır (Orkestrlə skripka və fortepiano üçün çalınai ikiqat konsert, simli orkestr üçün “Nizaminin xatirəsi” simfoniyası, “Şur” və “Kürd ovşarı” simfonik muğamları və s.). Bu əsərlərin hər biri bəstəkarın yaradıcılığında müəyyən mərhələ təşkil edir. Lakin xüsusilə simfonik muğamlar Əmirovun parlaq nailiyyəti hesab edilməlidir. Bəstəkar orkestrlə çalınan musiqinin bu yeni və maraqlı janrının təşəbbüsçüsüdür. Əmirov folklor materialının yalnız melodik əsaslarından istifada edərək xalq muğamlarını simfonik musiqinin klassik formaları   səviyyəsinə qaldırmışdır.

Azərbaycanın simfonik yaradıcılığında C.Hacıyev də böyük rol oynayır. Bəstəkarın diqqətini, hər şeydən əvvəl, müasir mövzu cəlb edir. Həmin illərdə Hacıyev ikinci və üçüncü simfoniya, habelə, “Sülh uğrunda” poema yazmışdı.

S.Hacıbəyovun “Karvan” simfonik şəkli, Niyazinin “Rast” muğamı, C.Cahangirovun “Arazın o tayında” poeması, C.Cahangirovun və R.Hacıyevin orkestrlə skripka üçün konsertləri Azərbaycan musiqisinii gözəl nailiyyətləri olmuşdur.

Ə.Abbasovun (“Gələcək gün”, orkestr üçün konserti, orkestrlə violençel üçün “Ü.Hacıbəyovun xatirəsi” poeması), S.Ələsgərovun (“Bayatı-Şiraz” muğamı, “Kənclik simfoniyası”) yaradıcılığında simfonik əsərlər görkəmli yer tutmuşdur.

Bəstəkarlar balet sahəsində də qiymətli işlər görmüşlər. S.Hacıbəyov müasir mövzuda ilk Azərbaycan baleti olan “Gülşən”i yaradır. O, bu baletdə sovet kolxozçularının həyatını tərənnüm edir. Q.Qarayev özünün ən yaxşı əsərlərindən biri olan “Yeddi gözəl” baletini (Nizaminin eyniadlı əsəri əsasında) yazır. Sovet İttifaqının bir çox şəhərlərində, habelə, Praqada tamaşaya qoyulmuş bu balet sovet adamlarının və xarici ölkə dinləyicilərinin böyük məhəbbətini qazanmışdır.

Bəstəkar Fikrət Əmirov “Simfonik musiqimizə bir nəzər” məqaləsində milli simfonik musiqimizin inkişafını, tərənnüm etdiyi milli ideyaları təhlil etmişdir.

Azərbaycan simfonik musiqisinin şöhrəti, başqa cür desək, Azərbaycan simfonizminin dünya səyahəti, şübhəsiz, xalqımızın əldə etdiyi mədəni nailiyyətin on mühüm nümunələrindən sayılır. Dünya musiqisinin tarixi təsdiq edir ki, əsil mənada simfonik musiqisi olan xalq, daha doğrusu, simfonizmin dərin sirlərinə yiyələnən xalq böyük mədəniyyətə yiyələnmiş hesab olunur.

Azərbaycan xalqı müasir simfonik musiqisi ilə haqlı olaraq fəxr edir və gözəl sənət əsərləri sayılan bu mədəniyyət xəzinəsinin yeni-yeni incilərlə daha da zənginləşməsini dərin maraqla izləyir.

Azərbaycanda simfonik musiqi janrının yaranması və onun inkişafı tarixinə müxtəsər də olsa nəzər salarkən, ilk növbədə, musiqimizin banisi, ustadımız, ölməz Üzeyir  bəy yadımıza düşür. Məlumdur ki, Azərbaycan   professional   musiqisi çox mürəkkəb bir janrla – opera janrı ilə başlanır. Opera   janrı  isə, bildiyimiz kimi, sintetik janrdır, bir çox musiqi janrlarını özündə birləşdirir. Üzeyir Hacıbəyov “Leyli və Məcnun” operasını yazmaqla, musiqimizə bir çox yeni janr, o cümlədən, simfonik janr gətirmişdir. Bu isə musiqi mədəniyyətimizdə, necə deyərlər, inqilaba bərabər hadisə idi. Əlbəttə, “Leyli və Məcnun”  operasındakı  simfonik epizodlar hələ müstəqil simfonik musiqi sayıla bilməz. Lakin bu, Azərbaycan simfonizminin ilk rüşeymi idi. Vaxtilə böyük rus bəstəkarı Pyotr İliç Çaykovski Qlinkanın “Kamarinskaya” əsəri haqqında demişdir: “Bütün rus simfonik musiqisinin özəyi bu əsərdədir”. Biz də bu gün cəsarətlə deyə bilərik ki, Azərbaycan snmfonik  musiqisinin özəyi  Üzeyir  Hacıbəyovun ilk əsərlərindədir.

Mənim zənnimcə, əsil mənada, simfonik musiqimiz “Arşın mal alan” operettasından başlanır. Burada Əsgərin oxuduğu “Arşın mal alan” motivini yadınıza salın. Əgər bu motivi bütün əsər boyu diqqətlə izləsəniz, onun necə inkişaf etdiyini, neçə ahəngə düşdüyünü aydın görərsiniz. Əsərin süjet xəttindən, dramaturji inkişafdan asılı olaraq bu motiv gah lirik, gah romantik, gah oynaq, gah da məhzun variantlarda səslənir. Bu isə simfonizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri olan musiqi dramaturgiyasını təşkil edir.

Üzeyir Hacıbəyovun Azərbaycan musiqisində açdığı bu yolu Müslüm Maqomayev və Zülfüqar Hacıbəyov davam etdirmişlər. “Şah İsmayıl” operasındakı simfonik inkişaf epik simfonizmə çox parlaq bir nümunə ola bilər. Zülfüqar Hacıbəyovun səhnə əsərlərində simfonik musiqi romantik-əfsanəvi səciyyə daşıyır.

Azərbaycan simfonik musiqisinii əsil inkişafı sovet dövründə başlanmışdır. İyirminci illərdə Üzeyir Hacıbəyovun yazdığı “Arazbarı” rapsodiyası, marşlar, Müslüm Maqomayevin “Ceyranı”, “Şüştər”, “Turacı” rəqsləri simfonik orkestr üçün müstəqil şəkildə yazılmış ilk nümunələrdir. Sovet dövründə yetişmiş ilk professional bəstəkarımız Asəf Zeynallı çox qısa, lakin mənalı və zəngin yaradıcılığı ilə Azərbaycan simfonizmində yeni səhifə açmışdır. Onun simfonik fraqmentləri Azərbaycanda ilk proqramlı simfonik əsərlərdən sayıla bilər.

Otuzuncu illərin əvvəllərində sevimli bəstəkar və dirijorumuz Niyazinin yazdığı “Zaqatala süitası”  Azərbaycan simfonizmində yeni mərhələni təşkil edir. Məlum olduğu kimi, böyük ustadımız Üzeyir Hacıbəyovun bu dövrdə xalq çalğı alətləri orkestri üçün “Şur” və “Çahargah” muğamları əsasında bəstələdiyi fantaziyası və trio üçün məşhur “Aşıqsayağı” əsəri bilavasitə simfonik orkestr üçün yazılması da, Azərbaycan simfonizminin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Sonet musiqisinin görkəmli xadimləri Azərbaycan bəstəkarlarının simfonik yaradıcılığına yüksək qiymət verdilər. Məsələn, R.M.Qliyer yazırdı: “Azərbaycan bəstəkarları geniş simfonizm yoluna çıxmış və “sovet bəstəkarlarının profsssional musiqi sənəti ustaları ilə bir sırada durmuşlar”.

Hələ 1964-cü ildə yazdığı yuxarıda adı çəkilən məqaləsində Fikrət Əmirov deyirdi: “Həmin vaxtdan 20 il keçmişdir. Bu müddət ərzində o qədər gözəl, o qədər müxtəlif formalı əsərlər yaratmışdır ki, onların hamısını sadalamaq çətindir. Bu dövr bir cəhətlə əlamətdardır ki, Azərbaycanın öz simfonizm məktəbi yaranmışdır. Bu məktəbin yetişdirmələrinin əsərləri sovet musiqisi xəzinəsini xeyli zənginləşdirmişdir. Misal olaraq, balet sənətini götürək. Çox qısa tarixə malik Azərbaycan baletinin beynəlxalq miqyasa çıxması, Azərbaycan bəstəkarlarının baletlərinin dünyanın bir çox ölkələrində tamaşaya qoyulması bunu aydın göstərir. Görkəmli bəstəkarımız Qara Qarayevin “Yeddi gözəl”, Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baletinin böyük müvəffəqiyyət qazanması hamımızı sevindirir. Azərbaycan bəstəkarlarından Cövdət Hacıyevin, Soltan Hacıbəyovun,Cahangir Cahangirovun, Niyazinin, Səid Rüstəmovun, Tofiq Quliyevin, Əşrəf Abbasovun, Süleyman Ələsgərovun, Rauf Hacıyevin, Elmira Nəzirovanın, Ramiz Mustafayevin, Vasif Adıgözəlovun, Xəyyam Mirzəzadənin, Musa Mirzəyevin, Həsən və Azər Rzayevlərin, Hacı Xanməmmədovun və bir çox başqalarının əsərləri respublikamızın hüdudlarını çoxdan aşmış, ölkə və dünya miqyasına çıxmışdır. Adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim qələm yoldaşlarımın bu yaradıcılıq qələbəsi bütün xalqımızı sevindirir.

Azərbaycan simfonizminin xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, o, dünya simfonik ədəbiyyatına yeni janrlar gətirmişdir. Bu fikri deyərkən mən simfonik muğamları iəzərdə tuturam. Niyazinin “Rast”, Süleyman Ələsgərovun “Bayatı-Şiraz” simfonik muğamları və başqaları buna yaxşı misal ola bilər. SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının birinci katibi, görkəmli sovet bəstəkarı Tixon Xrennikov haqlı olaraq göstərir ki, Azərbaycan simfonik muğamları “Şərq xalqlarını, onlara yaxın olan musiqi təfəkkürü formaları vasitəsilə simfonik musiqi mədəniyyətinə alışdırmaqda böyük rol oynayır və daha böyük rol oynamalıdır”.

Azərbaycan simfonik musiqisinin gözəl, təqdirəlayiq xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, o, milli çərçivədə qalmayaraq, başqa xalqların da musiqi folkloruna müraciət edib əsərlər yaradır, bununla da, o, xalqlara olan hörmət və rəğbətini bildirir, onların professional musiqisinin inkişafına, şübhəsiz, kömək edir.”

Göründüyü kimi, milli simfonik musiqi əsərlərində milli ideyalar ümumbəşəri dəyərlərlə vəhdət təşkil edir. Gəlin, musiqimizə sahib çıxaq və onu qoruyub saxlayaq. Nə də olsa, bizim mədəni irsimizdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

 (06.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Bir şair, bir şeir rubrikasında bu gün sizlərə Nurlana İşığın “Bircə, Allahdan küsmə” şeiri təqdim edilir.

BİRCƏ, ALLAHDAN KÜSMƏ...

11- ci sinif şagirdi Romanın əziz xatirəsinə ithaf olunur

Ana, bu gün necəsən?

Darıxdınmı mənimçün?

Şəkillərə baxdınmı?

Bəs göy üzünə necə?

Quşları dinlədinmi?

Buludları saydınmı?

Roman olmuşam, ana,

Əbədi yaşamaqçün.

Səsim

quş nəğməsində

yarpaq xışıltısında,

dənizlər dalğasında...

Ana,

saçının hər telinə

qoxumu buraxmışam

onları çox əzizlə...

İnan mənə, anacan!

Ruhum izləyir səni.

Məni axtar Günəşdə

Gecələr Ayda axtar

Yağışın damlasında,

Çiçəyin toxumunda,

Gecənin ulduzunda,

Səhərlərin şehində

Axtar məni...

Roman olmuşam

Həm də...

Dünyanın hər yerindən,

Oxuna bilirəm mən.

Yetər ki sən məni gör!

Görərkən də gülümsə.

Küsmə, ana, Allahdan,

Onu tanıyıram mən.

Söz verib ki, ən gözəl

Barış sonda gələcək.

Mənə qovuşacaqsan

Əlindən tutacağam

Onda roman bitəcək.

Hələ bitməyib heç nə...

Bircə, Allahdan küsmə,

Səmaya bax, gülümsə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)