Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan ilk dəfə daşını yerə atanda, o daş yalnız torpağa dəymirdi. O, həm də öz gələcəyinə, öz qəlbinə, öz qaranlıq təbiətinə toxunurdu. Neandertalın ovçuluq instinkti ilə başlayan vəhşilik, zamanla bir əfsanəyə çevrildi. Habil və Qabilin əfsanəsinə. Qardaşlıq, qırğın, qisas.. İnsanın ruhunda sanki başlanğıcından yazılmış bir cəhənnəm idi.

Təbiət, ədalətsiz, bəzən amansız, amma heç vaxt mühakimə etməyən bir varlıqdır. O, hər kəsə eyni günəşi, eyni yağışı, eyni nəfəsi verir. Amma insan... İnsan bu veriləni heç vaxt bərabər bölməyib. O, aldıqları ilə kifayətlənmədi, əlini uzadıb, daha çoxunu tələb etdi, daha çoxunu əzmək üçün. Təbiət sadəcə izləyirdi. Səbrlə, soyuqqanlılıqla, sanki insanın özünü məhv etməsini seyr edirdi. Bizim sivilizasiyamız, təkcə texnologiyadan, elm və kəşfdən ibarət deyil. O, həm də qətlin, xəyanətin, qardaş qırğının, müharibələrin, məhvin və illüziyanın tarixidir. Bizim içimizdəki Qabil, hər gün bir az daha güclənir. O, artıq fərdi bir insan deyil. O, ideologiyalarda, dövlətlərdə, qanunlarda və ya ən qorxunc halda, insanın öz vicdansızlığında təcəssüm tapır. İnsan ağlını alov kimi yandırdı, amma o alovun yanında öz vicdanını qoyub getdi. Kəşf etdikcə, güc qazandıqca daha çox zülm yaratdı. Elmi nailiyyətlər, texnoloji irəliləyişlər, bəşəriyyətin tarixində qara ləkələrə çevrildi. Tankların təkərləri, bombaların səsi, yoxsulluğun dərinləşməsi və təbiətin səssiz fəlakəti..

Biz özümüzü tanrı hesab etdik, amma tanrının səsindən çox uzaq düşdük. Biz özgə qardaşını öldürüb, öz ruhumuzu öldürməyi də öyrəndik. Qabilin qəzəbi ilə yaşadıq, Habilin səssizliyini unutduq. Azadlığı, yalnız bədənimizin sərbəstliyi ilə ölçdük, ruhun azadlığını isə həmişə gözardı etdik. Bu yazı dostum, insanın təkamülünün və tənəzzülünün, təbiətin ədalətsizliyinin və insan vicdanının yorğunluğunun hekayəsidir. Bu, insanın özü ilə, qardaşı ilə, təbiətlə və öz içindəki qaranlıqla üzləşməsi üçün yazılmış bir sükut çağırışıdır.

Dünya heç vaxt bərabər olmadı. Amma insan, ən böyük xəyanəti özündən başlayaraq etdi.

Təbiət səssizdir.  Bu səssizlikdə mərhəmət də yox idi, qərəz də. Günəş hər səhər doğurdu. Ağac üçün də, qatillər üçün də. Külək meşədəki budağı sığallayırdı, elə həmin gün bir balaca uşağın qəbri üzərindən də keçirdi. Təbiət yalnız var idi, lakin heç vaxt bizimlə deyildi. Onu "ana" adlandırdıq, amma o heç vaxt övladlarına qayğıkeş olmadı. O, sadəcə öz qanunlarına sadiq qaldı. Kim güclüdürsə, o qalacaq, zəiflər isə səssizcə torpağa qarışacaq. Bu, onun üçün zülm deyildi. Bu, onun neytrallığı idi. İnsanlar isə bu neytrallığı ədalət sandı. Öz boşluqlarına uydurmalarla divar hördülər. Dedilər ki, təbiət hər şeyi bərabər paylayır. Amma eyni torpağın içində biri aclıqdan ölür, digəri artıq yeməkdən xəstələnirdi. Bu necə bərabərlikdir? Əgər doğrudan da hər şey bərabər verilibsə, o zaman niyə biri anadan silah səsi altında doğulur, digəri isə pianonun səsi ilə? Niyə biri qumda böyüyür, susuzluqla, zəhərli havayla, digəri isə yaşıl vadilərin qoynunda? Sual budur dostum. Təbiət bərabər veribsə, nəyi verib? Su? Biri dağın başında yaşadığı üçün içməyə su tapa bilmir. O biri hər gün maşın yuyur. Hava? Birisi maska ilə nəfəs alır, digəri səhər oyananda dağ havasını ciyərinə çəkir. Günəş? Onun altında yanan var, onunla çöldə çörəyini qızdıran da. Əgər bu bərabərlikdirsə, deməli sözlərin mənası itib. Bəlkə də təbiət heç vaxt "bərabərəm" demədi. Biz ondan bunu istədik, ona bunu yaraşdırdıq. Çünki insan düşüncəsi "tərəfsizliyi" anlaya bilmir. Biz ya düşmən istəyirik, ya da dost. Ya bizə verdiyinə minnətdarlıq edirik, ya da vermədiyinə nifrət. Amma təbiət bizə heç vaxt cavab vermədi. O bizi eşitmədi. Bu səssizliyə dözə bilməyən insan isə öz Tanrısını yaratdı, öz “ədalət”ini uydurdu və başqalarını həmin ədalətin altına basdırdı. İnsanın ən böyük fəlakəti budur. O, bərabər doğulduğuna inandırılıb, sonra həyatın onu yavaş-yavaş boğduğunu izləməyə məcbur edilib. O, əvvəlcə oynayır, sonra ona deyirlər ki, oyunun qaydaları var, amma bu qaydaları əvvəldən bilənlər uduzmurlar. Qalanlar isə oyuna sonradan gəlirlər və uçurumun kənarından başlamalı olurlar.

Məgər bu bərabərlikdir?

 Əgər sən ac doğulmusansa, bu sənin günahın deyil. Amma sən tox doğulmusan və susursansa, bu sənin günahındır. Təbiət səssiz ola bilərdi. İnsan isə susmamalıydı. Amma insan əvvəl özünə yalan danışdı, "bu mənim haqqımdır", dedi. Halbuki o haqq doğulmayanların da idi. O torpaq, o su, o hava.. ilk nəfəsindən əvvəl bütün insanlığın ortaq mirası idi. Amma sən o nəfəsi alan kimi qapını bağladın. Qalanları çöldə qaldı.

İndi isə bax. Sən çöldəkiləri görmürsən. Sənin pəncərənin arxasında başqa bir dünya var. Şüşə təbiətin qərəzsizliyini əks etdirir amma sən ona baxanda yalnız öz işığını görürsən. Bəli, təbiət səni günahlandırmır. Amma o səni bağışlamır da. Çünki bağışlamaq üçün əvvəlcə eşitmək lazımdır. Təbiət isə səni eşitmir, çünki sən heç vaxt danışmadın. Bəlkə də elə bu səbəbdən insan özündə Tanrı oyunu oynamağa başladı. Çünki Tanrı olmaq, təbiətin səssizliyinə cavab vermək idi. Amma o cavab yaradıcı yox, məhv edici oldu. İnsan təbiətin yaratmadığı ədaləti qurmağa çalışdı və bu ədalət, bərabərlikdən doğulmadı, qorxudan doğuldu. Qorxan insan ya dua edir, ya öldürür. Və bu gün biz dua ilə başlayan, bombayla bitən bir sükutun içindəyik.

 İnsanın təbiətlə olan münasibəti, tarix boyu bir paradokslar girdabıdır. O, təbiətdən aldığı hər şeyi haqqı hesab edib, amma heç vaxt ədalətli davranmayıb. İlk addımlarından etibarən, ovçuluq instinkti ilə vəhşilik bir-birinə qarışdı, vicdanın zəif işığı isə tez-tez qaranlıqda itdi. Neandertalın ov zərurətində gizlənən o ilk vəhşilik, insanın içində doğan qardaşlıq və qardaş qırğının başlanğıcı idi. Bu ilkin dövr, insanın öz təbiətini, öz qəlbini anlamağa çalışdığı, amma hələ çox uzaq olduğu zaman idi. İlk insan ovladı təbiətlə dost deyildi. O, qorxurdu. Dağdan gurultu düşəndə gizlənirdi. Səmanın qaranlığı onu udmaqla hədələyirdi. Şimşək çaxanda diz çökürdü. Çünki hələ dua nədir bilmirdi, sadəcə lənəti gözləyirdi. Onun üçün dünya ya təhlükə idi, ya da yem. O, sevməyi öyrənməmişdi, yalnız sağ qalmağı instinkt halında daşıyırdı. Neandertal ovladı. İlk daşını götürəndə bu, müdafiə üçün idi. Amma sonra bu daş hücum oldu. Çünki insan aclıqdan çox həmləni öyrəndi. Əvvəlcə heyvan ovladı. Zərurət idi. Amma bu zərurət zamanla hakimiyyət zövqünə çevrildi. Güclü olan yaşadı, zəif olduğu üçün ölən isə təkcə heyvan deyildi. Artıq digər insanlar da "qida zəncirinə" daxil idi. Neandertal dövrü bitmədi, sadəcə kostyum geyindi. Əvvəlcə heyvanların gözləri qorxu ilə böyüyürdü, sonra insanın. Çünki insan gördü ki, təbiət onu sevmir. O, yağışa paltar tikmək məcburiyyətində qaldı. Soyuğa atəş tapmalı oldu. Təbiətlə dostlaşmaq mümkün deyildi. Onu aşmaq lazım idi. İnsan qisas aldı, ağlı ilə. O düşündü və düşündükcə daha qəddar oldu. Vəhşilik artıq instinkt deyildi, şüurlu seçim oldu.Əgər biz neandertal atamızın gözlərinə baxa bilsəydik, orada qorxu görərdik. O hələ öldürməkdən zövq almırdı. O, sadəcə yaşamaq istəyirdi. Amma müasir insan.. o öldürür, çünki yaşamaqla kifayətlənmir. İdarə etmək, mülkləşdirmək, boyun əydirmək istəyir. Təbiət isə bütün bu şıltaqlıqların içində sakit durdu. Günəş eyni doğdu, çay eyni axdı. Amma artıq o çaylar torpaqla yox, qanla qarışmağa başlamışdı. Hər şey ilk daşla başlamışdı. Bir ov aləti, bir qorunma vasitəsi.. Sonra o daş beyin qırdı. İnsanın isə beyni böyüdükcə, vicdanı kiçildi...

 Və nəhayət, müasir sivilizasiyanın yəni, neandertaldan sonraki o səhnəyə qayıdaq. İki qardaş. Habil və Qabil. Heç bir imperiyanın olmadığı bir dövrdə, dinlərin, bayraqların, sərhədlərin, dövlətlərin hələ doğulmadığı, torpaq anlayışının belə mənasız olduğu o ilk insan dövründə bir insan başqa birini öldürdü. Yalnız paxıllıqdan, yanan bir qürurdan, tanınmaq istəyindən. O cinayət insanlığın ilk günahı deyildi. O, insanlığın ilk qərarı idi. Və o gündən bu günə qədər dəyişən təkcə alətlər oldu. Daşdan qılınca, qılıncdan tüfəngə, tüfəngdən raketə. Amma insanın əli həmişə titrəyirdi. Əvvəl qardaşını, sonra xalqları, sonra planetin özünü qurban kəsmək üçün. Qabildən bu yana nə qan azaldı, nə də cəza yaxşılaşdırdı. Qabil bir dəfə öldürdü, biz isə hər gün bir-birimizi təkrar öldürürük.

"Qabildən bu tərəfə heç bir cəza dünyanı yaxşılaşdırmadı". Heç bir qanun Habili diriltmədi. Heç bir məhkəmə o günahın təkrarını dayandıra bilmədi. Sadəcə ölüm modernləşdi, qəddarlıq hüquqla örtüldü, ədalət anlayışı ilə izah edildi. Amma içindəki Qabil heç vaxt susmadı. Əslində, insan öz içində Qabili gömdüyünü düşünür, amma əlləri hələ də torpaq içindədir. Və o torpaq, təbiətin deyil, özümüzün qazdığımız bir qəbirdir. Sonra bir gün, torpağın üstündə iki qardaş dayandı. Biri qurban verdi, biri qatil oldu. Habil və Qabil. O gündən sonra neandertal öldürməyi unutdu, amma Qabil yadda qaldı. Heç bir qanun, ilk qardaş qatilliyinin travmasını sağalda bilmədi. Heç bir ədalət sistemi, o ilk cinayətin mirasını yerdən qaldıra bilmədi. İnsan bir dəfə ölümə əl atdı və əlini oradan çəkmədi.  Bu sözlər, təkamülün deyil, tənəzzülün tarixidir. Təbiət heç vaxt adil olmadı. Amma insan, ədaləti imitasiyaya çevirərək ondan daha da pis oldu. Amma bu yalnız bir başlanğıcdır. Ovçuluq instinktiylə bərabər insan ağlının oyanışı da öz yerini tutdu. İndi gəl düşünək dostum, bu zəka necə kəşfə çevrildi, amma kəşf edildikcə insanın öz vicdanını necə itirdiyini anlayaq. Çünki insanın ağlı, bəzən ən böyük düşməni olur, öz özünü məhv etməyə başlayanda. İnsan ağlını öydü. Onu özünün ən böyük silahı, Tanrının içimizə üfürdüyü nəfəs kimi ucaltdı. Amma həmin o ağıl, daha çox yaratmaq üçün deyil, qurban vermək üçün işlədi. İlk dəfə alovu tapanda, barmaqları yanmışdı. Amma sonra başqalarının barmağını yandırmağa başladı. Kəşfin tərifi dəyişdi. Artıq "tapmaq"yox, "üstün olmaq"idi missiya.. Sual vermək yox, cavabı ələ keçirmək idi. İnsan su içmək üçün quyu qazmadı. O quyu digərini itələmək üçün dərinləşdirildi. Ağıl, ilk dövrdə həyatda qalmaq üçün idi. Amma sonra qurtulmaq üçün deyil, əzmək üçün işə düşdü. Kəşf etdikcə, məsafələri qısaltdı, amma insanlar arasındakı məsafə daha da uzandı. Gəmi düzəltdi, dənizləri keçmək üçün. Sonra o gəmini qul daşımaq üçün istifadə etdi. Yazı icad etdi, bilik yaymaq üçün. Amma sonra yazdıqları ilə başqalarının dillərini susdurdu. İnsan torpağın altına girdikcə, göylərə çıxmaq istədi. Yerin cazibəsi onu sıxanda, öz cazibəsi ilə pul, şöhrət, güc yaratdı. Elə bir cazibə ki, insanların bir-birini orbitinə alaraq boğduğu bir sistemin başlanğıcı oldu. Elm inkişaf etdi, amma insan əxlaqi cəhətdən daş dövründə qaldı. O atomun bölünməsini kəşf etdi həyatın sirrini anlamaq üçün deyildi bu. O atomu parçalayaraq şəhərlər yandırdı. Həmin şəhərlərdə körpə gözləri partladı, dərilər əridi, divarlar ağladı. Amma insan həmin o atom bombasının maketini muzeyə qoyub "irəliləyiş" adlandırdı.

Bəs, səncə, zəka nə vaxt zəhərə çevrildi?

 O an ki, insan ağlıyla tək qalanda vicdanı otaqdan çıxdı. O an ki, kəşf etdiyi hər yeni alət insan üzərində nəzarətə, insanın nəzarətdə saxlanmasına, daha böyük müharibələrə, daha incə zülmlərə xidmət etməyə başladı. Zəka yalnız bir vasitədir dostum, bıçaq kimi. Amma insan bıçağı yaraları dağlamaq üçün deyil, yaralar açmaq üçün itilədi. İndi telefonlarımız var, amma bir-birimizin səsini eşitmirik. Əlaqələr sürətlidir, amma qəlblər ləngdir. Tibb inkişaf edib, amma xəstənin dərdi yox, ödəmə üsulu soruşulur. Uçuruq, amma nə üçün getdiyimizi bilmirik. Bu ağıl, insanı Tanrı etmədi. O, insanı iblisə daha yaxın etdi. Çünki iblis də bir zamanlar mələk idi. Amma özünü üstün sandı. İnsanın da faciəsi buradadır. O öz ağlını bir dəfə Tanrının əli sananda, artıq heç bir ilahi xəbərdarlıq çatmır ona. Əslində insan kosmosa raket göndərməklə Tanrıya "bax, mən də sənin yaratdıqlarının arasındayam"demək istədi. Amma unutdu ki, Tanrı göyə baxanları yox, yerdə ədalət axtaranları dinləyir. İnsan ağlının kəşfi həm yaradıcı, həm də dağıdıcı oldu. O, yeni yollar açdı, amma həmin yollar çox vaxt qanla sulandı. Kəşfin ardından gəldi ən dəhşətli mərhələ. Müharibə…

Müharibə, sadəcə siyasi alət deyil, insan vicdanının çöküşü, qardaşlığın əzilməsidir. İndi müharibənin arxasında duran Qabil qəzəbini araşdıraq və nə üçün insanın özündən başqa düşməni olmadığını görək. Tarix kitabları müharibəni izah edir. Səbəblərlə, nəticələrlə, ittifaqlarla, müqavilələrlə. Amma müharibənin içində doğulan bir uşaq üçün səbəb yoxdur. O, bir səhər raket səsi ilə oyanar və bu onun ilk melodiyası olar. O, ölü analar görər və bu onun ilk şəkilləridir. O, təkcə öyrənmək istər, amma məktəb yeri bomba çuxurudur. Müharibə sadəcə güllə səsi deyil. Müharibə, insanın öz içindəki Qabili dövlətə çevirməsidir. Yəni, bir nəfərin qardaşını öldürməsi artıq fərdi cinayət deyil. Bu, ideologiya, millətçilik, müqəddəslik pərdəsi altında bütün insanlara şamil edilən sistemli bir ölümə çevrilir. Heç bir müharibə "sülh" üçün başlamadı. Bu bir mifdir. Əslində, hər müharibə, əvvəlcədən bağışlanmağa hazır olan bir günahdır. Və ən qorxunc tərəfi odur ki, bu günahı edənlər özlərini haqlı hesab edirlər. Çünki artıq Qabil yalnız bir qardaş deyil. O, prezidentdir, komandanlıqdır, doktrinadır, müqəddəs kitabdan seçilmiş bir ayədir. İnsan öz zülmünü haqlı çıxarmaq üçün həmişə "böyük ideallar" icad edib. Vətən, ərazi bütövlüyü, millət, din, ləyaqət.. Bəs bu ideallar üçün ölənlər kimdir? Cəbhəyə göndərilənlər? Əsgər formasına salınmış yoxsullar. Qərarları verənlər isə arxada, otaqlarında, qəhvə fincanı ilə danışanlardır. Qabil ölmür dostum. Qabil danışıqlar aparır.

Müharibə insanın ruhuna işləyən bir virusdur. O, sadəcə evləri yıxmır dəyərləri də yandırır. Qardaş qardaşa silah tutduğu andan etibarən vicdanla tarix arasında bir uçurum açılır. Sonra tarix qalibin qələmi ilə yazılır amma vicdan itirilənlərin səssiz ağrısında qalır. İnsanlar ölür, amma tarix yazılmağa davam edir. Bu necə ola bilər? Çünki insan hələ də öyrənməyib ki, öldürmək, heç bir ideyanı ucaltmır, yalnız insanı alçaldır. Biz Qabili həbs etmədik. Biz ona bayraq verdik. Biz onu general etdik. Biz onu "qəhrəman" adlandırdıq. Bir neçə cəsədin üstündən keçmək kifayət etdi ki, birinə heykəl qoyulsun. Bəs o cəsədlərin kim olduğu soruşulanda, cavab gəlmədi. Tarix onları "itki" adlandırdı. Amma onlar canlıydılar axı. Sevdikləri, gözləyənləri, qorxuları, arzuları olan, qısaca insan idilər. Bax, müharibə bunu yox edir. İnsanı insan olmaqdan çıxarır. Onu ya "əsgər", ya "düşmən", ya "itki", ya "qəhrəman" adlandırır. Adlar dəyişir, amma ölüm dəyişmir.

Bəs biz bu qədər ölümün içində yaşamağı necə qəbul etdik? Çünki biz ölümü romantikləşdirdik. Onu "şərəfli ölüm" adlandırdıq. Amma heç bir ana oğlunun qəbrinin üstündə "şərəf"axtarmır. O sadəcə səs axtarır. Oğlunun son dəfə dediyi "ana" sözünü. Və bu səs, müharibələrin gurultusunda həmişə itib. Əgər Qabil bir nəfər idisə, biz indi Qabilin ordusuyuq. Və ən dəhşətlisi odur ki, bu orduda iştirak etmək üçün razılıq verməyə belə ehtiyac yoxdur, doğulmağın yetər.

 Müharibənin qanlı səhnələrində insan özünü tanrı kimi gördü, öz hökmünü icra etdi. Amma bu hökm bərabərlik yox, yalançı ədalət yaratdı. İndi sivilizasiyanın növbəti böyük oyunu baş verir, insanların özünü Tanrı kimi təyin etməsi. Bu illüziya, əslində, insan ruhunun ən dərin yarasını yaradır. İnsan özünü Tanrı etdi, ən böyük kəşfi də elə bu oldu. Təbiətin bərabərsizliklərini tanıdı, amma bunun üstündən gəlib öz ədalətini yaratdı. Bu ədalət bərabərliklə yox, seçməklə, üstünlük verməklə, haqları əzməklə formalaşdı. "Bərabərlik" dedikdə, artıq biz yalnız sözə baxırıq. Onun içi boşalıb, əvəzinə "haqsızlıq" gəlib yerləşib. İnsanlar bərabər hüquqlar istəyir, amma eyni anda "öz mənfəətimə görə başqalarının haqqını məhdudlaşdırmaq" hüququnu da müdafiə edir. Tanrı yer üzündə yoxdur, amma insanlar Tanrıların, sistemlərin, qanunların, dövlətlərin içində dolaşırlar. Və hər biri özünü o Tanrının yerinə qoyur. O Tanrı ki, hökm edir, bölür, mühakimə edir. Amma bu hökm ədalət deyil, sadəcə insanın özünü haqlı çıxarma üsuludur. Hər bir ideologiya, hər bir din, hər bir qanun öz daxilində gizli olaraq bərabərsizliyi təsdiqləyir. Çünki insan hər dəfə özünü ucaltdıqca, başqa birini aşağı salır. İnsan bərabər doğulmadı bərabərlik, bir mifi yaşatmaq üçün yaradılan yalançı bir qalxandır. Bu yalançı bərabərlik, zəncirli qapı kimidir. Hər kəs onun içindən keçməyə çalışır, amma heç kim qapının ölçüsünü dəyişdirə bilmir. Çünki qapını açan əllər artıq seçilib, onlara "güc" və "əlavə haqlar" verilib.

Hər dəfə bərabərlik tələb edənlərə "sistem belədir" deyilir. Amma bu sistem,  insan ağlının zirvəsi deyil, insanın qəlbindəki qorxunun ən dərin əks-sədasıdır. Sən haqlı olsan belə, bərabər olmaq üçün başqasının haqqından keçmək məcburiyyətindəsən. Bu ziddiyyətə necə dözmək olar? Bunun cavabı yoxdu. Çünki insan özü özünü məhkum etdi. İnsan Tanrı deyil, yalnız öz yaratdığı Tanrısının qulu oldu. İnsan özünü haqlı çıxarmaq üçün bərabərsizliyə dözür, amma daha da dərinə gedir. Texnologiya və elm vasitəsilə dünyanı kəşf edir, amma ruhunu itirir. İrəliləyiş və inkişafın paradoksunu görmədən, biz yalnız xarici dünyamızı dəyişdirməyə çalışırıq, amma daxilimizi korlayırıq.

 İnsan kəşf etdikcə sevindi. Sürəti artırdı, məsafələri qısaldırdı, hər şeyi daha tez əldə edirdi. O elə bilirdi ki, bu inkişafdır. Amma bu inkişafın ünvanı yox idi, məqsədi yox idi. İnsan daha tez getməyə başladı amma hara? Heç kim bilmirdi. İnsanın ilk kəşfi oddur. Yaşamı qorumaq üçün alov tapdı. Sonra həmin alovu daha çox şeyi yandırmaq üçün böyütdü. Texnologiya belə başladı, bir ehtiyacın qana çevrilməsi ilə. Daha sonra dəmir tapdı. Onu baltaya, sonra qılınca, sonra toplara, sonra tanklara çevirdi. İnsan nə qədər ağıllandısa, öldürmək üsulları da bir o qədər incə və effektiv oldu. Bu, irəliləyiş deyil. Bu, tənəzzülün zərgərlik işçiliyidir. İndi insan Marsa raket göndərə bilir, amma ehtiyac içində yaşayan milyardlarla insanın qarnını doyura bilmir. O, atomu parçalayıb enerjiyə çevirə bilir, amma öz içindəki nifrəti idarə edə bilmir. Bu necə irəliləyişdir? Elm inkişaf etdi, amma insan ruhu geri getdi. Həkim texnologiya ilə orqan dəyişə bilir, amma mərhəmət hissini transplantasiya edə bilmir. Müəllim robotik metodlarla dərs deyir, amma şagirdin ürəyindəki boşluğu doldura bilmir. Texnika çoxalıb, amma mənəviyyat yoxa çıxıb. Bizi bu qədər "inkişaf" içində narahat edən bir sual var. Niyə hələ də insanlar xoşbəxt deyil? Cavab sadədir. Çünki kəşflər xaricə yönəldi, daxilə yox. Biz kosmosu öyrəndik, amma öz ruhumuzu oxuya bilmədik. Biz dənizlərin dibini ölçdük, amma insan qəlbinin dərinliyinə enmədik. İnsan həmişə "inkişaf" deyir, amma bu inkişaf çox zaman tükənmənin başqa adıdır. Meşələri texnoparklara çevirdik. Axar çayları beton kanallara saldıq. Gözəlliyi ölçdük, səssizliyi sındırdıq, sadəliyi dəyərsiz sandıq. Biz "mədəniyyət" qurduq, amma bu mədəniyyət təbiətin məzarı üzərində inşa olundu. Kəşf elə bir yerdə dayandı ki, indi insan istədiyi hər şeyi ala bilir, amma heç nəyə heyran qala bilmir. Çünki artıq hər şey alınır, satılır, tükənir.

Və bəlkə də ən kədərli paradoks budur. İnsan nə qədər irəlilədi, bir o qədər özündən uzaq düşdü. Bu söhbətin sonu dostum, artıq bizi bir nöqtəyə gətirir. Məntiq tükəndi, ruh susdu, amma səs-küy daha da artdı.

 İnkşafın bu məntiqsiz sürəti, təbiətin səbrini sınayır. Amma təbiət səbr edər, unutmaz. Artıq insanın məhv etdiyi yalnız torpaq, su və hava deyil, eyni zamanda öz varlığıdır. Təbiətin qəzəbi susqun olsa da, cavabsız qalmayacaq. Təbiət heç vaxt qışqırmadı. O, yalvarmadı, şikayət etmədi, qəzəblənmədi. İnsan onun damarlarını kəsdi, ağaclarını biçdi, çaylarını çirkləndirdi, dağlarını oydu, havasını zəhərlə doldurdu, amma o sadəcə baxdı. Baxmaq, bəzən ən ağır qisas formasıdır. Çünki təbiət tələsmir. O, səbr edir. Səbrin arxasında isə unutmayan bir yaddaş yatır. İnsan zənn etdi ki, o qalibdir. Qızıl yataqlarını tapdı, nefti çıxardı, torpağı mülklərə böldü. Hər şeyi adlandırdı, ölçdü, dəyərə çevirdi. Amma unuttuğu bir şey varki, təbiət öz adını heç vaxt dəyişməz.  O, hələ də ağacdır, su, torpaq, daş və küləkdir. İnsan isə artıq "sahib"dir, "fəaliyyət göstərən tərəf"dir, "geosiyasi maraqlar faktoru"dur. Bu fərq, ölümün yavaş addımlarla gəldiyi yerdir. Təbiət cavab vermir, o göndərir. Zəlzələ gəlir və insanın tikdiyi göydələnlər qum qala kimi dağılır. Sel gəlir və müasir texnologiyalar tualetə dönür. Bir virus yayılır və bütün sivilizasiya evində əsir olur. İnsan bu acizlik anlarında dua etməyə başlayır. Amma bu dualar artıq səmaya yox, qorxunun içinə ünvanlanır. Təbiət isə yenə cavab vermir. Çünki artıq eşitmir. O, çoxdan eşitməkdən vaz keçib. O, indi öz axarına qayıtmaq istəyir. O axar ki, bizim yollarımızla üst-üstə düşmür. O axar ki, necə boğulacağımızı özü seçir. İnsan unudur, təbiət isə qeydə alır. Hər kəsdirdiyimiz ağac bir nəfəs az, hər qurudulmuş göl bir ruhun susuz qalması, hər ölü heyvan, qatilin izidir. Və bir gün, biz səssizliyə düşəcəyik. İnsanlıq bütün texnologiyası ilə birlikdə susacaq. Çünki sonda, qışqıranlar yox, səbr edənlər qalır. Təbiətin qisası yavaş-yavaş özünü göstərir və insanlıq yeni reallıqla üz-üzə qalır. Amma bəlkə də hələ gec deyil. Əsl azadlıq, bəlkə də qapıları bağlayan sistemlərdən yox, insanın öz içində tapdığı sükutdan başlayır. İndi azadlığın nə olduğunu, və insan ruhunu necə xilas edə biləcəyini düşünək. İnsan özünü tanrının yerinə qoydu. Qanunlar yazdı, sərhədlər çəkdi, ideologiyalar qurdu. Amma azadlıq,  bu sistemlərin heç birində yox idi. Azadlıq, bu zəncirlərin kəsildiyi andır. Azadlıq, ürəyin susduğu, ağlın sakitləşdiyi, ruhun danışdığı andır. Biz əsirlərik, tarixin, ağlın, bədənin. Amma bəlkə də azadlıq, əslində, heç vaxt bədənlə, dövlətlə, qanunla ölçülməyib. Azadlıq, öz içimizdə gizlənən o sükutdur, bir anda eşidilən həqiqət və ya susqunluqla gələn qurtuluş. Əgər insan bunu tapa bilsə, öz içindəki Qabili susdursa, öz təbiətini qucaqlayıb və özünü təbiətin sadəcə kiçik bir parçası kimi qəbul etsə, o zaman bəlkə də, bu qarışıq dünyada  bir az işıq, bir az ədalət və ən əsası, bir az da ümid olar.

 İnsan təbiətdən heç nə almayıb. O, onu zorla, qanla, aldatmaqla, əlindəki daşla, kəşfləriylə oğurlayıb. Təbiət heç vaxt ədalət verməyib. O, sadəcə var olub, sənin və mənim kimi səbrlə, soyuqqanlılıqla, heç bir bağışlama gözləmir. Amma biz… biz öz içimizdəki Qabili dirçəltmişik, hər gün o qardaşı öldürməkdən yorulmamışıq. Bu qatil nəinki qardaşını, bəlkə də öz ruhunu da öldürüb. Bəli, insan inkişaf edib. Amma bu inkişaf, daha çox zəhər kimi, damarlarımızda dolaşır. Texnologiya, elm, müharibə, fəlakət hamısı bir-birinin davamı, özünü təkrarlayan, daha dərin uçurumlara aparan səhnələrdir. Biz bəlkə də sonsuzluğa tərəf addımlayırıq, amma yalnız öz məhvinə. Bu dünyada bərabərlik yalanıdır, azadlıq isə bir illuziya. Biz hər zaman özümüzdən kiçik olanları əzərək, üstünlük uğrunda qan tökərək yaşamağa məhkumuq. Bu, bizim təbiətimizdir. Habilin qurbanlığından yox, Qabilin qəzəbindən doğan təbiət. Ancaq təbiət səbr edir, səbr edir, səbr edir... və bir gün, bu səbrin qırılması anı gələcək. O zaman hər şey çürüyəcək, dağılacaq, insan isə ən son səssizliyə məhkum olacaq, sanki heç olmamış kimi. İndi isə hər kəs özü ilə sual verməlidir. Bu zəhərlənmiş mirasın davamçısı olmaq istəyirəmmi? Yoxsa o qatil əli öz içimdə qırmaq gücünü tapmalıyam? Çünki həqiqət budur. İnsan nə qədər inkişaf edirsə, o qədər də öz içindəki qaranlığı ucaldır. Bu ucalma, insanın özü ilə barışması deyil, əksinə, içindəki Qabili qəzəbləndirməkdir. Sonda isə qalan yalnız bir səssizlik olacaq. Həmin səssizlik ki, onu ya insan qulaqardına vuracaq, ya da qulaq asıb özü ilə üzləşəcək.

İnsanlıq uzun yol keçdi. Daşdan alova, qandan qanada, qanaddan qandaladək. Bu yol, bəzən qardaşın qardaşı öldürdüyü, sülhün yalan olduğu, ədalətin isə yalnız şübhə ilə deyilə bildiyi bir cəhənnəmə çevrildi. Biz öz içimizdəki Qabilin səssiz qəzəbiyik, təbiətin amansız qisasını gözləyən titrək səssizlik. Biz, həm də bu qaranlıq içində yanıb sönən, amma heç vaxt tam sönməyən bir şamıq, bəlkə də sonuncu şam. Bu şam nə yandırmaq üçün, nə də soyumaq üçün var. O, sadəcə var olmaq üçün yanır. O şamın işığı, insanın öz ruhunda hələ də qalan azadlıq istəyidir, həqiqəti axtarmaq, barışmaq, bağışlamaq, bəlkə də özünü bir daha kəşf etmək. İnsanlıq ya bu şamı söndürəcək, ya da onun işığında yeni bir səhifə açacaq. Amma unutmaq olmaz, qaranlıq çox güclüdür, səssizlik isə ən ağır cəza. Bu məqalənin sonunda sənə buraxdığım sual budur dostum:

Biz o şamı qorumağı bacaracağıq, yoxsa qaranlıq bizi tamamilə udacaq?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.07.2025)