Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir oğlan "dostları" ilə parka gedir. Sakit, dərin nəfəs alır, ilk dəfə o zəhrimardan çəkir. Qorxur, amma büruzə vermir. Bir az sonra gülür, sərbəstdir, ürəyi bulanır. Evə dönəndə anası "nə olub, oğlum?" soruşur. O isə "heç nə" cavabını verir. Və bu cavabla bir cəmiyyət daha yalanın içində yaşamağa davam edir.

Blokların arasında satılır bu zəhər. Həmişə eyni adamlar. Başları aşağı, cibləri dolu. Arxalarında duran baronu heç kim görmür. O, çoxdan qalstuk taxıb, bina tikir, sponsor olur, qəzetlərə müsahibə verir. “Bu millətin gəncləri bizim gələcəyimizdir,” deyir. Eyni anda onun payladığı tozla başqa bir gənc öz gələcəyini yerə sərir.

Kanal açırsan, müğənnilər, reytinq, rəng. Amma bir gəncin başında qopan tufan, sadəcə kriminal xəbər blokunda beş saniyəlik “qanunsuz narkotik istifadə” adı ilə keçir. O gənc artıq yoxdur. Amma efirdəki aparıcının makiyajı yerindədir.

İllərdir biz bu sistemə “nə edə bilərik ki?” deyə susuruq. Bütün bu ölüm, bu çürümə, bu səssiz üsyan… bizim bu “heç nə edə bilməməyimizdən” doğur.

Bu yazı, bir mühakimə deyil. Bir monoloqdur. Qanunların, məktəblərin, televiziyaların, cəmiyyətin və hətta bəlkə də sənin susduğu yerdə başlayır.

Narkomaniya bir xəstəlik deyil, bir bəhanədir. Ruhun üzərinə örtülmüş kədərdən, unudulmaq istəyindən, hisslərini susdurmaq üçün yaradılmış saxta cənnətdən başqa bir şey deyil. İnsan öz ağrısını dinləməkdən qaçanda, ağrının səsini boğmaq üçün iynəyə, tüstüyə, toza sığınır. Amma unutduğumuz bir həqiqət var ki, hansısa bir maddə, səni özündən uzaqlaşdırırsa, əslində səni azad etmir, səni zəncirləyir.

Bəziləri azadlıq deyə çəkir, bəziləri dostları ilə "əyləncə" üçün başlayır, digərləri isə yaşadığı boşluğun içinə bir şey tökmək istəyir. Lakin bu boşluq nə iynə ilə dolur, nə də tüstü ilə. Boşluq yalnız mənanın doğulduğu yerdə çəkilir. Və mənasız bir həyatın tək məkanı qaranlıqdır. Narkotik isə bu qaranlığa müvəqqəti bir işıq təklif edir. Yanıldıcı, yalancı bir işıq. Sonda o işığın da sönməsi ilə insan öz kölgəsindən qorxmağa başlayır.

Cəmiyyət susur. Valideynlər bilməməzlikdən gəlir. Məktəblər tərbiyə yox, əzbərlətmə mərkəzləridir. Gənclər isə itmiş bir nəsil kimi, ekranda gördüyü həyatı yaşamaq istəyir. Lakin ekranlarda göstərilən həyat içi boş, amma rəngli bir yalandır. Əsl həyatın içində əzab var, ağrı var, amma bu ağrının içində də həqiqət yatır. İnsan əgər ağrısını yaşaya bilirsə, insanlığını da qoruyur. Amma narkotik ağrını oğurlayır və bununla birlikdə ruhu da.

Narkomaniya bir fərdin deyil, bütün bir cəmiyyətin aynasıdır. Bir ölkədə narkotik istifadə edənlərin sayı çoxalırsa, bu, yalnız şəxsi zəiflik deyil, sistemin, ailənin, təhsilin, məscidin və məhkəmənin çöküşüdür. İnsanların bu qədər darıxdığı bir cəmiyyətdə, ən böyük təhlükə narkotik deyil, ümidsizlikdir. Çünki ümid olmayan yerdə, ölüm belə şirin görünür.

Odur ki, narkomaniya ilə mübarizə iynəni qadağan etməklə deyil, insan ruhunu sağaltmaqla başlar. Qanunlarla yox, şəfqətlə. Təzyiqlə yox, anlayışla. İnsan öz içindəki boşluğu dərk etdikcə, onu doldurmaq üçün iynəyə ehtiyac duymayacaq. Əgər bu nəsil öz ağrısını qucaqlamağı bacarsa, gələcək nəsil daha az iynə, daha çox ümidlə böyüyər.

Bəziləri birinci dəfə çəkəndə sadəcə maraqdan çəkir. Deyir, “nə olar ki, bir dəfədən?” Amma unutduqları şey var. Bəzi qapılar var ki, bir dəfə açıldımı, içindəki qaranlıq səni geri buraxmaz. O deyilən "bir dəfə" tabuta çaxılan ilk mismardır. Elə bil otağa girirsən, işıq yandırırsan, amma işıq yoxdu. Və sən içində olduğun qaranlığı, içində olmadığın işıqla axtarırsan.

Dostlarla başlayan “əyləncə” gecələri, sonradan tək adamlıq kabuslara çevrilir. Əvvəlcə bir az gülürsən, zarafatlar eləyirsən, özünü bir film qəhrəmanı kimi hiss edirsən. Sonra qəfil səhnə dəyişir. Hamı gedir, sükut qalır. Və sən başlayırsan özündən gizlənməyə – amma haraya gedirsənsə, özünü də aparırsan. Ən dəhşətlisi isə bundan xəbərin olmur.

Ən qaranlıq an? Sənin üçün artıq səhərin, axşamın fərq etmədiyi andır. Pəncərədən günəş düşür, amma içində qaranlıq elə qalır. Bədən canlı, ruh torpaqdadır. Hər qullam bir dua kimidir, amma Tanrı cavab vermir artıq. Çünki sən öz tanrını dəyişdirmisən. O indi bir paketdə, bir şprisdə, bir barmaq ucu qədər tozdadır.

 Cəmiyyət isə səssizdir. Hamı görür, heç kim baxmır. Valideynlər övladlarını "dərslərin necədir?"  deyə yox, "nə içirsən, harada gəzirsən?" deyə soruşurlar. Məktəblər uşaqlara tənəffüs vermədən dərslər öyrədir, amma yaşamaq dərsi hələ də proqramda yoxdur. Və gənclər həyatı Google ilə öyrənib TikTok-la unudan bir nəsil olur. Onlar hiss etməkdən qorxurlar. Çünki hiss edən adam ağrı çəkir. Ağrını öldürmək üçün də adam özünü öldürməyə başlayır yavaş-yavaş, hissə-hissə.

Narkomaniya bir seçim deyil, bir çarəsizlik fısıltısıdır. Bəziləri bu fısıltını eşidib dözür, bəziləri onu boğmaq üçün daha dərin çəkir. Amma bilmək lazım olan odur ki, heç bir tüstü içində itmiş bir uşağın hayqırtısını susdura bilməz. Və heç bir damar, itmiş bir ruhun yerini tutmaz.

 Bu işin arxasında təkcə ağrılar yox, pullar da var. Küçədə bir iynə ilə titrəyən o uşaq sistemin ən altda qalanıdır. Ən yuxarıda isə kostyumlu baronlar var. Onlar heç vaxt çəkməzlər. Onlar gülərüzlə "əməkdaşlıq" edərlər, gündəlik milyonları cəmiyyətin qanına zəhər kimi yeridərlər.

 Bir uşağın damarına girən narkotik, əvvəlcə hansısa ölkənin sərhədindən keçir. Kimlər görməlidilərsə görməzdən gələrlər. Sonra o maddə bölünür: 5 qram, 10 qram, 1 blok... Hər biri bir nəfərin ruhunu satmaq deməkdir. Satıcılar "bariqa" adlanır. Amma bu adın altında gizlənən insanlıq çoxdan ölüb. Onlar artıq satmır, sadəcə can alırlar, bir az ucuz, bir az səssiz.

 Hər mübadilə, hər "paylaşım" bir körpənin yetim qalması, bir ananın göz yaşları, bir atasının övladının üzünü torpaqda görməsi deməkdir. Amma heç kim bu tərəfi çəkmir, göstərmir. Filmlərdə "cool" göstərilən maddələr, reallıqda kəllə sümüyünü çürüdür. Amma ekranda tüstü romantik görünür. Reallıqda isə o tüstünün içində bir bədən çürüyür, sükut içində.

Ən pisi də nədir bilirsən? Bu sistemin tək çarəsi onun işləməsidir. Nə qədər çox insan asılıdırsa, o qədər pul qazanılır. Yəni bu sistem sənə yaşamağı öyrətmək istəmir, sadəcə daha yavaş ölməyini istəyir. Çünki yavaş ölüm daha çox qazanc deməkdir.

Bəzən bir uşaq bir doza üçün cibindəki son qəpiyi verir. Bəzən bir qız təkcə doza üçün öz bədənini satır. Və bir bariqa, bu görüntüləri görə-görə gülümsəyir. Çünki o artıq hiss etmir. O artıq yalnız qazanc görür.

Baronlar isə çoxdan izlərini itirib. Onlar elə yerlərdə yaşayır ki, ağrı onların küçəsindən keçmir. Onlar üçün narkotik sadəcə statistikadır. Sənin ölümün, onların portfelindəki faiz azalımıdır.

Kütləvi informasiya vasitələri, yəni qəzetlər, televiziyalar, saytlar, sosial media əvvəllər həqiqəti göstərmək üçün var idi. İndi isə həqiqəti gizlətməyin daha ağıllı yollarını tapmaq üçün yarışırlar. Göstərilən o rəngli kliplər, "cool" serial personajları, içki masasında siqaret tüstüsü içində "azad ruhlar" - bunlar təsadüfi deyil. Zəhəri sənə şərabla, musiqi ilə sevgi adı altında təqdim edirlər. Çünki bu formada daha tez qəbul olunur.

Bir narkotik baronu ilə bağlı heç sənədli film görmüsən? Ya da bir "bariqa"nın hansı məmurla əlaqəsi olduğuna dair canlı yayım? Yox. Amma bir gəncin həbs xəbəri dərhal manşetə çıxır. "Narkotiklə tutulan şəxs" adı, şəkli, bütün həyatı ifşa... Bəs o gəncə həmin zəhəri satanlar? Onların şəkli niyə görünmür? Çünki bəzən həmin şəkilləri çəkən kameralar elə onların nəzarətində olur.

Jurnalist var ki, bu sistemi açmaq istəyir. Amma ya susdurulur, ya da "başqa mövzulara yönləndirilir". Sponsor itkisi, təzyiqlər, hətta fiziki təhdidlər. Nəticədə, efirdə sadəcə səssiz statistikalar qalır: "bu il narkotiklə bağlı həbslər artıb". Sanki bu, təkcə rəqəmdir. Amma o rəqəmlərin içində ölən arzular, itən uşaqlar, parçalanmış ailələr var.

Kütləvi informasiya vasitələri cəmiyyətin aynası deyil artıq. Onlar sadəcə pərdədilər. Sistemin qaranlıq tərəfini gizlədən, kütlənin gözünə nur salan pərdə. İnsanlar televizora baxır və öz ağrılarını unudur. Unudarkən də ölür. Amma bu ölüm daha səssiz, daha uzun və daha qazanclı olur.

Ən böyük zəhər, damardan deyil. Ekrandan vurulur. O da yavaş-yavaş öldürür. Özünü azad hiss edən, amma əslində proqramlaşdırılmış tamaşaçılar yaradır. Və beləliklə sistem tam işləyir. Narkotik istehsal olunur, yayılır, çəkilir, sonra da haqqında danışılır. Amma həqiqətlər heç vaxt göstərilmir.

Narkotik maddələr bir dövr film ekranlarında cinayət idi, indi isə "yaradıcılığın ilham mənbəyi", "bohem həyat tərzi" kimi göstərilir. Bir musiqi videosunda, tər basmış bir qız tüstü verərkən yavaş kadrda kameraya baxır. Arxa planda depresiv ritmlə səslənən bir musiqi: "I’m lost in the smoke again..."

Bu artıq təsadüf deyil. Bu, dizayn olunmuş alqıdır. Bir gənc ekran qarşısında oturub bu videonu izləyir və içindəki ağrının, tənhalığın bir "cool" yolu olduğunu düşünür. Çünki musiqi, klip, reklam hamısı ona deyir: "Sən ağrıyırsan? Bu normaldır. Sadəcə tüstüylə yatışdır, dərmanla rənglə."

 Əslində isə həmin sənətçilərin çoxu o videoları yazarkən belə çəkmirlər. Onlar sadəcə bir brenddir, satılırlar. Onların menecerləri, produksiya komandaları, prodüserləri bilir ki, narkotik "image"dir. Pislik yox, moda halına salınıb.

Reklam dünyası isə daha iyrənc oynayır. Bir içki markası, öz afişasında qaranlıqda parlayan neon işıqla "azadlıq" sözünü yazır. O işığın fonunda gənclər gülür, öpüşür, içir, çəkir... Sən "bunu içsən, azad olacaqsan" mesajı alırsan. Amma həqiqət odur ki, sən o içkini içəndə azadlıq deyil, öz ağrının həbsxanasına bir qapı daha bağlamış olursan.

Moda belə eyni oyundadır. Tüstülü gözlük, "cringe" stil, yırtıq geyimlər… Hamısı pozğunluğun estetikaya çevrilməsidir. İndi pozğunluq satılır. Və insanlar, daha doğrusu gənclər, ağrılarından utanmaq əvəzinə, onu nümayişə çıxarırlar. Hisslər, dərdlər, asılılıqlar brend halına gətirilir. Nəticədə, sən "ağrılı olmaqla" deyil, "ağrını göstərməklə" məşhurlaşırsan.

Və bir sual çıxır ortaya. "Bu necə bir sənətdir?"

Bu sənət deyil. Bu, ticarətdir. Bu, bir xalqın depressiyasından pul qazanmaqdır. Ən çirkin istismar növüdür... Ruhun istismarı.

Bu sistemin ən qorxunc tərəfi nə iynə, nə də zəhərdir. Ən qorxunc olan hamının susmasıdır. Ana susur, çünki bilmək istəmir. Ata susur, çünki utancdan nə deyəcəyini bilmir. Müəllim susur, çünki “bu, mənlik deyil” deyir. Həkim susur, çünki dərdin kökü dərin, maaşı isə azdır. Jurnalist susur, çünki reallığı yazsa, sabah işsiz qalacaq. Ruhani susur, çünki minbərdən düşəndə baronun əlini sıxmaq məcburiyyətində qalır…

Və beləliklə, bir nəsil ölür. Qışqıra-qışqıra yox, susa-susa. Qəbiristanlıqlar səssizdir, elə bu sistem də. Çünki səssiz ölüm daha az narahatlıq doğurur. Cəmiyyət isə bu səssizliyin içində özünü rahat hiss edir. Sanki bir kollektiv yalanın içində nəfəs alır: “bizim uşaqlar elə etməz...”, “bir dəfədir, keçər...”, “məni maraqlandırmır...”

Əslində hamı bilir. Amma bilirmiş kimi davranmaq məsuliyyət, susmaq isə rahatlıq gətirir. Ona görə bu dövran davam edir.

Və bəlkə də ən sonda bu sual qalır. 

Biz nə vaxtsa bu sükutu pozmağa cürət edəcəyikmi? Yoxsa qaranlıqda qulaqları batıran bu səssizlik, bir xalqın kollektiv məhvinin fon musiqisinə çevriləcək?

Zəhər damarlarda deyil, artıq dildədir. Amma dil danışmır. Və biz də bu danışmayan dillərlə öz məhkumluğumuza şeir yazırıq.

 Mən bir dəfə susdum. İçimdəki səs qışqırırdı, amma mən başımı çevirdim. Dedim, "mənlik deyil". O an başladı hər şey. Susqunluq zənciri. Bir ucu məktəbdə, bir ucu evdə, bir ucu məsciddə, bir ucu baronun stolunun üstündə uzanan bir zəncir...

 Narkotik haqqında danışmaq olmur bizdə. Çünki bizdə həqiqəti demək təhqir sayılır. Əgər deyirsənsə ki, küçədə uşaqlar zəhər satır, cavab verirlər: “Boş ver, sən özünə bax.” Mən də baxdım özümə. Yad bir sima gördüm, dostum. İçi dolu suallar, boş cavablarla. Bəzən, ağrını ancaq ağrıyanlar anlayır. Mən də o ağrını içində çürüdənlərdən biri olmuşam. Özüm çəkmədim, amma çoxunun niyə çəkdiyini başa düşdüm. Çünki bu cəmiyyət bəzən insanı o qədər sıxır ki, nəfəs almaq belə günah sayılır.

 Bu yalan sistem hamının maska taxdığı, amma heç kimin səni görmədiyi bir tamaşadır. Təhsil ocağlarında “təhsil” adıyla beyinlər əzbərlərlə yüklənir, amma bir tələbə dərs arası tualetdə iynə vuranda, müəllim yalnız jurnal doldurur. Evdə ata-ana uşağa telefon alıb, özünü məsuliyyətdən azad edir. Valideynlik borcunu Wi-Fi şifrəsini verərək bitirənlər, görəsən sonra övladının gözlərindəki tüstünü niyə görə bilmir?

 Hər tərəfdə reklamlar, kliplər, seriallar. Hamısı eyni mesajı verir: "Hiss edirsənsə, zəifsən. Unut, əylən, çək, iç.." Və sən inanırsan, çünki hiss etdiyini demək olmur. Bizi hisslərimizdən utanmağa öyrədiblər. Amma insanı narkotikə aparan ilk şey, hisslərinin yada salınmamasıdır.

Mən danışıram, çünki hamı susur. Mən baxıram, çünki digərləri gözlərini yumub. Mən yazıram, çünki bu zəhərin tək antidotu həqiqətdir. Çünki baronlar, pul mübadilələri, Kütləvi informasiya vasitələrinin lal izləməsi, hamısı bu sükutun içində yaşayıb boy atır.

Mən istəmirəm növbəti nəsil də bu səssizliyə doğulsun. Mən istəmirəm bir gəncin daha, öz boşluğunu tüstüylə doldurmaq istəyərkən uçuruma yuvarlanmasını seyr edək.

Və əgər mənim bu sözlərim bir nəfərin qaranlıq otağında bir kibrit işığı yandıracaqsa, deməli, bu məqalə susqun bir millətin sinəsində kiçik bir titrəyiş yaratdı.

Çünki mən danışıram. Mən artıq susmuram.

Adım Harundur. Mən sağ qaldım. Danışmaq üçün...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.05.2025)

Türk Mədəniyyəti vəİrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulovanın Qırğızıstana işgüzar səfəri çərçivəsində Jusup Balasaqunı adına Qırğız Milli Universiteti nəzdində fəaliyyət göstərən Türk İrsi

Mərkəzinə müasir multimedia avadanlıqlarının verilməsi münasibətilə rəsmi mərasim keçirilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondundan verilən məlumata görə, ümumi dəyəri 2 milyon Qırğızıstan somu olan avadanlıq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun türk dövlətlərində Mədəni İrs Mərkəzlərinin yaradılması proqramı çərçivəsində Fondun Prezidenti Aktotı Raimkulova tərəfindən təqdim olunub.

Çıxışında Aktotı Raimkulova Türk İrsi Mərkəzinin türk dünyasının zəngin tarixi-mədəni irsinin öyrənilməsi və təbliği baxımından mühüm bir platforma olduğunu vurğulayıb:

“Fond türk xalqları arasında mənəvi birliyin möhkəmləndirilməsinə xidmət edən qurumları ardıcıl şəkildə dəstəkləyir. Əminik ki, təqdim edilən bu avadanlıq Mərkəzin elmi və təhsil yönümlü genişmiqyaslı layihələrinin həyata keçirilməsində effektiv vasitə olacaq”.

J. Balasaqun adına Qırğız Milli Universitetinin rektoru göstərilən səxavətli dəstəyə görə dərin təşəkkürünü ifadə edərək bildirib ki, təqdim olunan texniki avadanlıq tədqiqatların rəqəmsallaşdırılması, universitetlərarası əməkdaşlıq və beynəlxalq tədbirlərin təşkili üçün yeni imkan yaradacaq.

Qeyd edək ki, analoji Türk İrsi Mərkəzləri artıq Əl-Farabi adına Qazax Milli Universitetində, Qazax Milli Memarlıq və İnşaat Akademiyasında, habelə Kurmanqazı adına Qazax Milli Konservatoriyasında fəaliyyətə başlayıb.

Yaxın vaxtlarda Azərbaycanda, Türkiyədə və Polşada  da belə mərkəzlərin açılması nəzərdə tutulur.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.05.2025)

12 may 2025-ci il tarixindəTürk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti xanım Aktotı Raimkulovanın Qırğız Respublikasına səfəri çərçivəsində Qırğız Respublikasının Mədəniyyət, informasiya və gənclər siyasəti naziri Mirbek Mambetaliyev ilə görüşü baş tutub.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Türk Mədəniyyəti və İrsi Fonduna istinadən xəbər verir ki, görüş zamanı Aktotı Raimkulova Mirbek Mambetaliyevi nazir vəzifəsinə yeni təyin olunması münasibətilə təbrik edib, onun rəhbərliyi altında Qırğızıstanın türk mədəni dialoqunun möhkəmləndirilməsi sahəsində fəal və təşəbbüskar rol oynayacağına əminliyini bildirib.

Tərəflər Fond tərəfindən qırğız xalqının ümumtürk irsinin ayrılmaz hissəsi olan mədəni irsinin qorunması və təbliği istiqamətində həyata keçirilən layihələri müsbət dəyərləndiriblər.

Aktotı Raimkulova qeyd edib ki, 2024-cü il ərzində Fond Qırğızıstanda bir sıra əhəmiyyətli təşəbbüsləri həyata keçirib. Bunlara: Bişkekdə Alıkul Osmonovun ev-muzeyinin bərpası və muzeyləşdirilməsi, şairin “Zamandan zamana” şeirlər toplusunun qırğız və Azərbaycan dillərində nəşri, Türk Dövlətləri Sammiti çərçivəsində Mahmud Kaşğarinin “Divani Lüğət-it-Türk” əsərinə həsr olunmuş sərginin təşkili, Jusup Balasagın adına Kırğız Milli Universiteti nəzdində Türk Mirası Mərkəzinin yaradılması və onun müasir multimediyalı avadanlıqla təchiz edilməsi, eləcə də Parisdəki YUNESKO-nun mənzil qərargahında “Divani Lüğət-it-Türk” əsərinin 950 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransın uğurla keçirilməsi daxildir.

Fondun Prezidenti, həmçinin 2025-ci il üçün Qırğızıstanla bağlı nəzərdə tutulan layihələr barədə də məlumat verib. Xüsusilə, YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş Qırmızı Çay qədim şəhərinin mühafizəsi və muzeyləşdirilməsi üzrə üçillik layihənin başlanacağı və bu layihə üçün yalnız 2025-ci il üzrə maliyyələşmənin 2 milyon som həcmində olacağı qeyd edilib.

Aktotı Raimkulova Fondun əməkdaşlığın daha da gücləndirilməsinə hazır olduğunu təsdiqləyib və Nazirliyə Fondun təşəbbüslərinə verdiyi daimi dəstəyə, türk mədəni irsinin qorunması və tanıdılmasına göstərdiyi diqqətə görə təşəkkürünü bildirib.

Görüşün sonunda Fondun prezidenti Aktotı Raimkulova nazir Mirbek Mambetaliyevi Fondun baş qərargahını münasib bir vaxtda ziyarət etməyə və uzunmüddətli əməkdaşlıq gündəliyinin müzakirəsinə dəvət edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

Qırğızıstanın paytaxtı Bişkek şəhərində böyük qırğız şairi Alıkul Osmonovun anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş "Alıkul Osmonovun Poeziya Dünyası" adlı Beynəlxalq Forum keçirilir. Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulova forumda iştirak edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Bişkekdən xəbər verir ki, görkəmli qırğız şairi Alıkul Osmonovun anadan olmasının110 illiyinə həsr olunmuş bu forum, müasir qırğız poeziyasının banilərindən biri olan şairin yaradıcılığının elmi-akademik müstəvidə təbliği və tədqiqi məqsədilə mühüm bir tədbir kimi təşkil olunub.

Forum çərçivəsində Aktotı Raimkulova açılış nitqi ilə çıxış edərək Alıkul Osmonovun poetik irsinin bütün türk sivilizasiyası üçün əhəmiyyətini vurğulayıb, 2024-cü ildə Fond tərəfindən Bişkek şəhərində Alıkul Osmonovun ev-muzeyinin bərpası və muzeyləşdirilməsi layihəsinin uğurla icra olunduğunu qeyd edib. O, həmçinin Fondun türkmədəniyyəti, ədəbi irs və mədəniyyətlərarası əməkdaşlığın təşviqi istiqamətində həyata keçirdiyi əsas təşəbbüsləri forum iştirakçılarına təqdim edib.

Forum Qırğızıstanın elmi, siyasi və mədəni qurum nümayəndələrini bir araya gətirib. Tədbirin fəxri qonağı Qırğız Respublikasının Dövlət katibi Suyunbək Kasmambetov olub.

12 may 2025-ci il tarixində Alıkul Osmonovun adını daşıyan ev-muzeyində yerləşən büstü önündə təntənəli gülqoyma mərasimi keçirilib.

Mərasimdə Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulova, Qırğız Respublikası Dövlət katibi Suyunbek Kasmambetov, Qırğız Respublikasının Mədəniyyət, İnformasiya və Gənclər Siyasəti Nazirliyinin və Bişkek şəhər meri aparatının yüksək vəzifəli nümayəndələri, həmçinin digər qonaqlar iştirak ediblər.

Ziyarət zamanı qonaqlar Alıkul Osmonovun həyat və yaradıcılığını əks etdirən, unikal əlyazmalar, şairin şəxsi əşyaları və nadir arxiv materiallarını özündə cəmləyən yenilənmiş ekspozisiya ilə tanış olublar.

Muzey infrastrukturunun müasir standartlara uyğun: multimediya və ekspoziyalı yaradılması klassik qırğız poeziya irsinin gənc nəslə və xarici ziyarətçilərə daha təsirli şəkildə təqdim edilməsinə imkan verir.

Aktotı Raimkulova öz çıxışında vurğulayıb: “Alıkul Osmonovun ev-muzeyi sadəcə mədəni obyekt deyil, xalqın tarixi yaddaşı ilə canlı təmas nöqtəsidir. Fondun bu məkanı yeniləməyə töhfə verməsi ilə qürur duyuruq, çünki məhz bu cür məkanlar gənc nəslə milli irsə hörmət və varislik hissini aşılayır.”

Ziyarət çərçivəsində Qırğız Respublikasının Dövlət katibi ev-muzeyin Fəxri Qonaqlar Kitabına ürək sözlərini qeyd edib.

Muzeyin yenidən qurulması şəhərin infrastukturunun inkişafında və ədəbi-tarixi abidələrin dəstəklənərək mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsində mühüm addım olub. Xatırladaq ki, bu, Fondun ilk genişmiqyaslı restavrasiya layihəsidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair Binabda yaşayan Nuriyyə Lövhdür.

Nuriyyə Lövh

Binab

ƏLƏNDİ SIĞIRÇINLARIN SƏSİ

Hüznlü bir axşam üstü

Sığırçınlı ağac altında

Paslı sofanın üzərində qonuşduq.

Çiyin-çiyinə

Əl-ələ

Göz-gözə

Sofanın tilişkəsinə toxunmadan

Sıxıldı qoltuğuma boşluq

Palmalar yanaqlarıma çırparkən

Sayxaşlaşdı içimdəki yoxluq

Yırğalandı gözümün önündə şəhər

Atdı sığırçın səsini başından

Və yatdı o heç kiriməz cığaz!

Mən ilə yalqızlığım

Cumduq bu atmosferə

Şəhərin yırğasını dayandırdı yağış

Çatlatdı ağacın bağrı bu durumdan

Ələndi sığırçınların uçuş səsi

Diskindi 

Kəsdi böyrünü aramızdakı tilişkə

Partladı.

Parçalandı.

Batdı...

Palmalarla cumdu sıcaq dərimə

İtdi içimdəki sənsizlikdə...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində mövzu türk xalqlarının dilləridir.

Türk dillərində dualizm və ikilik prinsipinin linqvosemantik aspektləri

Türk xalqlarının dili və mədəniyyəti qədim dövrlərdən etibarən ikili struktur və qarşılıqlar üzərində qurulmuşdur. Bu qarşılıqlar – ağ/qara, göy/yer, kişi/qadın, sağ/sol, yuxarı/aşağı və s. – sadəcə mifoloji və mədəni anlam daşımır, eyni zamanda dilin öz semantik sistemində də öz əksini tapır. Türk dillərində bu dualizm həm leksik, həm morfoloji, həm də semantik səviyyədə müşahidə olunur.

Dualizm nədir və türk kontekstində necə anlaşılır?

Dualizm— fəlsəfədə və mədəniyyətdə iki əks başlanğıcın qarşıdurması və eyni zamanda tamamlayıcılığı kimi başa düşülür. Türk mədəni kontekstində bu qarşıtlıqlar mütləq ziddiyyət deyil, balans yaradan qüvvələr kimi təqdim olunur. Bu ideya Şamanist və Tenqriçi dünyagörüşlə sıx bağlıdır.

 Türk dillərində ikilik prinsipinin izləri

 1. Leksik səviyyədə

Bir çox türk sözündə mənalar ikili prinsipə əsaslanaraq qurulub. Məsələn:

• Ağ – həm rəng, həm də müsbət simvol (uğur, paklıq, cənnət)
• Qara – həm rəng, həm də neqativ simvol (məlumatsızlıq, matəm, cəhənnəm)
• Sağ – həyat, düzgünlük
• Sol – zəiflik, uğursuzluq

 2. Semantik qarşılıqlar

Türk dillərində bəzi sözlər yalnız əks mənalarla birlikdə anlam qazanır:

• Göy–Yer – İlahi olanla dünyəvi olanın münasibəti
• Kişi–qadın – Cəmiyyətdə tamamlayıcı funksiyalı ikilik
• İç–Çöl – Məkan və sosial məna kontekstində qarşıtlıqlar

3. İfadələrdə və deyimlərdə

• “Ağ gün, qara gün” – həyatın qarşıt dövrləri
• “Sağ əlimdən gələn budur” – doğruluq və etibar göstəricisi
• “Üzü ağ olsun” – şərəfli, təmiz biri olmaq (pozitiv dəyər yüklü)

Morfoloji aspekt: İkili formalar

Türk dillərində bəzi morfoloji strukturlar da ikilik üzərində qurulur:

• Cütlük bildirən formalar: "iki bacı", "iki dost", "cüt at"
• Dual formanın arxaik izləri: bəzi qədim türk dillərində (Orxon-Yenisey abidələrində) müəyyən ikilik formalar müşahidə olunur (məsələn, bəzi hallarda “ikilik” mənanı ifadə edən morfemlərin izləri).

Mifoloji və mədəni kodlaşdırma ilə əlaqə

Türk mifologiyasında dualist strukturlar əsas dünyagörüş modelidir:

• Göy Tanrı və Yer-Su ruhları – kişi və qadın enerjilərinin qarşılıqlı münasibəti
• Üç dünya modeli– göy, orta və yeraltı aləm
  Bu struktur dildə sabitləşmiş semantik qruplar və dual konsepsiyalar vasitəsilə yaşamağa davam edir.

 Türk mədəniyyətində ikilik və dualizm yalnız dilin strukturu ilə məhdudlaşmır; bu anlayışlar həm də sosial və mədəni həyatın təməl prinsiplərini təşkil edir. Məsələn, **"Göy-Tanrı" və "Yer" inancı, bir tərəfdən müsbət və ilahi qüvvələri, digər tərəfdən isə dünyəvi və müvəqqəti olanları əks etdirir. Bu ideyalar, türklərin öz dünyagörüşünü və həyat anlayışını formalaşdıran ikili prinsipin ifadəsidir. Türk mifologiyasında, göy və yer arasında qarşılıqlı əlaqə, həm də Göy Tanrı (Tengri) ilə yerə aid olan qüvvələrin harmonik birləşməsini təsvir edir. Bu, dualizmin dilin sintaktik və semantik strukturlarında özünü göstərən vacib bir mövzudur.

 Türk xalqının sosial strukturunda da dualizm özünü göstərir. Kişi və qadın anlayışları bir-birini tamamlayıcı rola sahibdir. Həm də sosial status və güc balansı "sağ" və "sol" anlayışları ilə əlaqələndirilir:

• Sağ əl – qüdrət, doğruluq, şərəf
• Sol əl – zəiflik, yanlışlıq, günah
  Bu qarşıtlıq həm gündəlik həyatda, həm də rituallarda öz yerini tapmışdır. Məsələn, qədim türklərin mərasimlərində sağ əl daha çox təmiz və şərəfli hesab edilir, buna görə də hər hansı bir müqəddəs əşyaya toxunarkən və ya dua edərkən sağ əl istifadə olunur.

 Türk mifologiyasının çoxsaylı obrazlarında ikilik və dualizm daha aydın şəkildə özünü göstərir. Dədə Qorqud dastanları, Oğuznamələr və digər qədim türkdilli mətnlərdə ruhani dünyadakı ikili qarşılıqlı əlaqələrə rast gəlirik. Məsələn, İkilik mövzusu, Oğuz namələrindəki qəhrəmanların ziddiyyətli xarakterləri ilə sıx bağlıdır. Oğuzların qəhrəmanları həm güclü, həm də zəif, həm döyüşçü, həm də mərhəmətli ola bilərlər. Bu, qəhrəmanlıq anlayışının ikili təbiətini simvolizə edir: bir tərəfdən cəsur və döyüşçü, digər tərəfdən isə şəfqətli və mərhəmətli olmaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

Bu gün sizə haqqında danışacağım Fərqli insan həqiqətən də fərqlilərin fərqlisidir. Yapon Tsutomu Yamaquçi (1916- 2010) 1945-ci il avqust ayında ABŞ tərəfindən Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərinə atılmış hər iki atom bombasına tuş gələn və sağ çıxan yeganə şəxs kimi tarixə düşüb.

Məncə bu insan barədə ətraflı danışmağa dəyər.

T. Yamaquçi 1940-cı illərdə Naqasakidə “Mitsubishi” şirkətində texniki rəssam olaraq çalışırdı. İşi ilə əlaqədar Xirosimaya gedən Tsutomu qatardan düşən kimi bomba partlayışının təsirindən özünü itirir:

"Hava gözəl idi. Havada bircə təyyarə vardı. Aşağıya iki paraşüt buraxdı. Enən paraşütlərə baxarkən birdən koredici nəhəng işıq parıldadı, ardından yandırıcı hava dalğasıyla birlikdə gurultu səsi gəldi və ayaqlarım yerdən kəsildi".

Amerika bombardman təyyarəsinin buraxdığı “Balaca Oğlan” atom bombası Xirosimanın 580 metr yüksəkliyində partlamışdı. Yamaquçi davam edir:

"Bütün şəhər yanırdı və səma qaranlıq idi. Xirosima dümdüz olmuşdu. Məhşər günü kimi idi. Hər yerdə uşaqlar vardı. Kimi qaçır, kimi sürünərək irəliləməyə çalışırdı. Saçları yanmışdı, çoxu tamamilə çılpaq idi. Amma heç biri ağlamırdı. Yerdə çoxlu yanmış qadın və kişi vardı. Bəziləri ölmüş, bəziləri ölmək üzrə idi. Amma kimsədən səs belə çıxmırdı. Bunun üçün gücləri yox idi".

Tsutomu gecəni sığınacaqda keçirir, səhər tək qatar xətti ilə avqustun 8-də Naqasakiyə getməyi bacarır. Artıq xilas olduğunu düşünərək, ailəsinə qovuşduğu üçün sevinirdi. Yaralarını müalicə etməyə başlamışdı. Avqustun 9-da üzü sarıqlı işə gedir.

"Müdirim məni çağırıb Xirosimada nələr olduğunu soruşdu. Bir bombanın bütün şəhəri yerlə-yeskan etdiyini söyləyərkən mənə inanmadı. “Ağılını itirmisən”, - deyə, mənə qışqırdığı zaman birdən ətrafı işıq bürüdü. Ofis içindəki hər şeylə birlikdə havaya uçdu. Yıxılanda nə baş verdiyini dərhal anlamışdım. Bu Xirosimada olanla eyni şey idi".

Bu, avqustun 9-da Naqasakiyə atılan və “Gombul” adlanan ikinci atom bombasının partlayışı idi. Özünü ələ alıb evə gedən Tsutomu şüurunu itirmiş halda yoldaşı və 6 aylıq uşağı ilə birlikdə evinin altında qazıb düzəltdiyi sığınacağa yerləşərək orada yatır. Yalnız avqustun 15-də hökumət qüvvələri tərəfindən xilas edilir. İkinci atom bombasından sonra Tsutomunun bir qulağı kar olur. Həyat yoldaşı və övladı isə radiasiya təsirindən xərçəng xəstəliyinə tutularaq bu xəstəliyin əzabları içində ömür boyu yaşamağa məhkum olurlar.

"Hamı mənə deyir ki, bəxtəvər adamsan ki, o bəladan sağ çıxmısan. Amma heç kəs başa düşmək istəmir ki, bunu yaşadığım və bunun nə demək olduğunu öz üzərimdə hiss etdiyim üçün bəlkə də dünyanın ən bədbəxt adamıyam", - deyə Yamaquçi bildirir. Yapon hökuməti Tsutomu Yamaquçini Nidzyuxi-bakusya, yəni ikiqat nüvə bombasının qurbanı kimi hər iki hücumdan sonra sağ qalan yeganə şəxs kimi qəbul edib.

Tsutomu Yamaquçi 2010-cu ildə isə 93 yaşlı mədə xərçəngindən vəfat edib.

Bax belə bir qəribə əhvalat.

İki şəhərə atom bombası atılır. Və tale səni məhz həmin o bomba atılan saatlarda hər iki şəhərə təhkim edir. Təhkim edir ki, o dəhşətləri görüb canlı şahid kimi bunu növbəti nəsillərə danışasan.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

Abituriyentin uğur formulu

Gəlin, çox sadədən başlayaq. Zaman az, oxunacaq, mənimsəniləcək biliklər çox. Dərslikləri öz axarı ilə, bədii ədəbiyyat oxuyurmuş kimi oxusanız imtahanlaradək tam hazırlıqlı olmağa zamanınız təbii ki, yetməyəcək. Bəs onda nə etməli? Əlbəttə ki, sürətli-effektiv oxu qaydalarına riayət etməli. Bu barədə o qədər çox metodika, kurslar, treninqlər var, saymaqla qurtarmaz. Tam dərinə getmədən gəlin bir neçə çox vacib qaydalara nəzər yetirək:

E. Məğzi tutmaq

Psixologiyada «Mətni dərk etmək» termini var, «dərk etmək», «anlamaq» anlayışları «oxumaq» anlayışının məntiqi nəticəsi olmalıdır. Öz mövcud biliklərindən istifadə edərək oxunulan mətnin həyatla inikası arasındakı məntiqi əlaqəni tuta bilmək, bax budur əsas məsələ. Mürəkkəb olmayan mətni oxuyanda «qəbul etmək» və «anlamaq» anlayışları ani olaraq bir-birilərini tamamlayırlar. Mövcud biliyimizin müxtəlif detalları aldığımız yeni bilgilərin təəssüratıyla zənginləşir.

Amma biri də var, mürəkkəb, öncədən bilik bazamızda heç bir izi olmayan mətni oxumaq, bu zaman qavramaq prosesimiz konkret olaraq çətinlik çəkir. Bax bu məqamda istifadə edilə biləcək ən vacib vasitə mətnin əsas mənasına güc verməkdir. Mətni hissələrə bölür, məna baxımından qruplaşdırır, ən vacib olan hissəni müəyyənləşdirir, onu təkrar-təkrar diqqətdə saxlayırıq. Psixologiyaya görə, yeni mətnin dərk edilməsi şüurumuzdakı istənilən uyğun «materialdan» istifadə ilə asanlaşa bilər. Bu, əlavə detallar, ştrixlər, ikinci dərəcəli sözlər, müxtəlif hadisələr, qaynaqlar ola bilər. Bir sözlə, istənilən şüur assosiasiyası bizim dayağımıza çevrilə bilər.

Demək, mətnin məzmununu qısa məntiqi formulalara çevirib hər formulanın nüvəsi olan əsas fikri müəyyənləşdirib bunu öz şüurumuz və bilik bazamıza transfer etməklə (bunu, haradasa filtrasiya prosesi kimi də izah edə bilərik) biz mətni başa düşməni tam mahiyyəti ilə reallaşdıra bilərik, dərketmə qabiliyyəti əldə edərik!

Növbəti qaydanı sizə növbəti gün təqdim edəcəyəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

1.Göz yaşımı niyə silmədin

“Ayqılıq” sözünə ağladı göylər,

Yolu dəyişməmiş yolumu azdım.

Şirin olmasaydı sevgi bu qədər,

Ona acı-acı mən ağlamazdım!

                                   B.Vahabzadə

Məhəbbətim üzümə ağladı, ağladım. Göz yaşımı niyə silmədin?

İşığına tələsdiyim, sevincimi axtardığım günlərin yoxluğuna yandım, külə dönə-dönə.

Qəlbimin billur çeşməsi isti göz yaşıyla çağladıqca hərarətli nəfəsin uzaqlaşdı, yadlaşdı...

Çilikləndirdiyim yaddaş pəncərəmdən baxa-baxa axıtdığı sellər hicran baxışlarımı ümmantək dərinləşdirdi...

Təklənib qəribsəyən ürəyim çənli dağa döndü...

Sənsizliyi çəkən könlüm son baharına ağladı, ağladım. Göz yaşımı niyə silmədin?

2.Tənhalıq

İlahi, gecə də, gündüz də bərabərləşir gözümdə tənha qalanda. Gecələr gözlərim dikilir göyə, ulduzlarla həmsöhbət olum deyə. Beləcə qarşlayıram dan üzünü. Səhərimlə salamlayıram dənizimi. Gecələr ən etibarlı həmdəmim olan ulduzların lal sükutunda qorunur kədərim, qəmim. Sirdaşım, dərddaşım olan dənizim sirrimi heç vədə verməz kimsəyə. Mavi ləpələrlə bölüşürəm sevincimi, kədərimi. Dəniz nəğmə oxuyur tənhalıq adında. Yadımda qalan sənin adın və sənli xatirələr. Anıram və bu an ömrümə nur saçılır. Açılır bənizim. Dənizim də, göy üzüm də, ulduzlar da, duyğular da pak, dupduru. Hamımızın arxasında Tanrı durur!

3.Tanrıma sevgim əlçatmazdır, toxunmazdır

Sevgimi, istəyimi qəfil torpağa basdırdım. Bu ağrı, bu acı məni göynətdi, inlətdi. Özüm istəsəm də, istəməsəm də dərdə ərk etdim, sevgimi tərk etdim. Qəfil üzüntü məni diriykən ölü etdi. Getdi həyata ümidim, itdi insanlara inamım. Gümanım çatmadı kimsəyə.

Vəfasız dünyanın vəfasız insanları yordu məni, soldu bənizim. Həzin-həzin göz yaşlarım axdı içimə. Heç kimə söyləyə bilmədiyim dərdim mənim ömür karvanımı sarvansız etdi. Bu karvan nə yol gedə bilir, nə yoldan dönə bilir. Talenin oyunu azdırıb onu. Sonu bilinməyən yollar haçalandqca qarşıya çıxan maneələr nələr-nələr bəxş edər. Bu bəxşişlər naümid yollarda sipərə dönür, sitəmə çevrilir. Mənə qənim kəsilənlər, mehriban düşmənər beləcə saxta sevgiləri ilə ömrümün olan-qalan nəyi varsa qapatdılar, qopartdılar. Təkcə ümid dərgahım Tanrıma sevgim əlçatmazdır, toxunmazdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mən İstanbula gedəndə hamı kimi ənənəvi turistik məkanları seçirəm. Aya Sofya məbədi, Soltan Ahmed məscidi, Topqapı, Ekbatan sarayı, Qapalı Çarşı bazarı... Amma bu şəhər başdan-başa sirr və möcüzəylə doludur, onun hər küçəsində, hər tinində mütləq yeni bir gözlənilməzliklə qarşılaşırsan. İndi sizə haqqında danışdığım bina isə həqiqətən də möcüzədir. Özündə bütün tarixləri cəmləşdirib.

İstanbulun Çagaloğlu rayonunda, Alayköşkü küçəsində yerləşən bir bina şəhərin çoxqatlı keçmişini üzə çıxarır. Binanın təməlində, eramızın təxminən II əsrinin sonu və ya III əsrinin əvvəllərində tikilmiş sarnıcın içərisindən qalan Roma sütunları yerləşir.

Onların üzərində, ehtimal ki, IV əsrə aid olan bir Bizans tağbəndi var və bu, şəhərin erkən Roma dövrünü əks etdirir. Daha yuxarıda isə XV əsrə aid Osmanlı dövrünə məxsus daş divar yerləşir ki, bu da şəhərin imperiya dövrünü əks etdirir.

Nəhayət, binanın üst mərtəbələri 1920-ci illərə aid bişmiş kərpicdən hazırlanmışdır və bunlar Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk illərini simvolizə edir.

Beləcə, bu bina İstanbulun zəngin tarixini 1800 illik bir zaman xətti ilə nümayiş etdirir, şəhəri bu gün də sivilizasiyaların qovşağı edən mədəniyyət və imperiyaların qarışığını göz önündə canlandırır.

İndi siz deyin, möcüzə deyil, bəs nədir?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)