Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində mövzu türk xalqlarının dilləridir.
Türk dillərində dualizm və ikilik prinsipinin linqvosemantik aspektləri
Türk xalqlarının dili və mədəniyyəti qədim dövrlərdən etibarən ikili struktur və qarşılıqlar üzərində qurulmuşdur. Bu qarşılıqlar – ağ/qara, göy/yer, kişi/qadın, sağ/sol, yuxarı/aşağı və s. – sadəcə mifoloji və mədəni anlam daşımır, eyni zamanda dilin öz semantik sistemində də öz əksini tapır. Türk dillərində bu dualizm həm leksik, həm morfoloji, həm də semantik səviyyədə müşahidə olunur.
Dualizm nədir və türk kontekstində necə anlaşılır?
Dualizm— fəlsəfədə və mədəniyyətdə iki əks başlanğıcın qarşıdurması və eyni zamanda tamamlayıcılığı kimi başa düşülür. Türk mədəni kontekstində bu qarşıtlıqlar mütləq ziddiyyət deyil, balans yaradan qüvvələr kimi təqdim olunur. Bu ideya Şamanist və Tenqriçi dünyagörüşlə sıx bağlıdır.
Türk dillərində ikilik prinsipinin izləri
1. Leksik səviyyədə
Bir çox türk sözündə mənalar ikili prinsipə əsaslanaraq qurulub. Məsələn:
- Ağ – həm rəng, həm də müsbət simvol (uğur, paklıq, cənnət)
- Qara – həm rəng, həm də neqativ simvol (məlumatsızlıq, matəm, cəhənnəm)
- Sağ – həyat, düzgünlük
- Sol – zəiflik, uğursuzluq
2. Semantik qarşılıqlar
Türk dillərində bəzi sözlər yalnız əks mənalarla birlikdə anlam qazanır:
- Göy–Yer – İlahi olanla dünyəvi olanın münasibəti
- Kişi–qadın – Cəmiyyətdə tamamlayıcı funksiyalı ikilik
- İç–Çöl – Məkan və sosial məna kontekstində qarşıtlıqlar
3. İfadələrdə və deyimlərdə
- “Ağ gün, qara gün” – həyatın qarşıt dövrləri
- “Sağ əlimdən gələn budur” – doğruluq və etibar göstəricisi
- “Üzü ağ olsun” – şərəfli, təmiz biri olmaq (pozitiv dəyər yüklü)
Morfoloji aspekt: İkili formalar
Türk dillərində bəzi morfoloji strukturlar da ikilik üzərində qurulur:
- Cütlük bildirən formalar: "iki bacı", "iki dost", "cüt at"
- Dual formanın arxaik izləri: bəzi qədim türk dillərində (Orxon-Yenisey abidələrində) müəyyən ikilik formalar müşahidə olunur (məsələn, bəzi hallarda “ikilik” mənanı ifadə edən morfemlərin izləri).
Mifoloji və mədəni kodlaşdırma ilə əlaqə
Türk mifologiyasında dualist strukturlar əsas dünyagörüş modelidir:
- Göy Tanrı və Yer-Su ruhları – kişi və qadın enerjilərinin qarşılıqlı münasibəti
- Üç dünya modeli– göy, orta və yeraltı aləm
Bu struktur dildə sabitləşmiş semantik qruplar və dual konsepsiyalar vasitəsilə yaşamağa davam edir.
Türk mədəniyyətində ikilik və dualizm yalnız dilin strukturu ilə məhdudlaşmır; bu anlayışlar həm də sosial və mədəni həyatın təməl prinsiplərini təşkil edir. Məsələn, **"Göy-Tanrı" və "Yer" inancı, bir tərəfdən müsbət və ilahi qüvvələri, digər tərəfdən isə dünyəvi və müvəqqəti olanları əks etdirir. Bu ideyalar, türklərin öz dünyagörüşünü və həyat anlayışını formalaşdıran ikili prinsipin ifadəsidir. Türk mifologiyasında, göy və yer arasında qarşılıqlı əlaqə, həm də Göy Tanrı (Tengri) ilə yerə aid olan qüvvələrin harmonik birləşməsini təsvir edir. Bu, dualizmin dilin sintaktik və semantik strukturlarında özünü göstərən vacib bir mövzudur.
Türk xalqının sosial strukturunda da dualizm özünü göstərir. Kişi və qadın anlayışları bir-birini tamamlayıcı rola sahibdir. Həm də sosial status və güc balansı "sağ" və "sol" anlayışları ilə əlaqələndirilir:
- Sağ əl – qüdrət, doğruluq, şərəf
- Sol əl – zəiflik, yanlışlıq, günah
Bu qarşıtlıq həm gündəlik həyatda, həm də rituallarda öz yerini tapmışdır. Məsələn, qədim türklərin mərasimlərində sağ əl daha çox təmiz və şərəfli hesab edilir, buna görə də hər hansı bir müqəddəs əşyaya toxunarkən və ya dua edərkən sağ əl istifadə olunur.
Türk mifologiyasının çoxsaylı obrazlarında ikilik və dualizm daha aydın şəkildə özünü göstərir. Dədə Qorqud dastanları, Oğuznamələr və digər qədim türkdilli mətnlərdə ruhani dünyadakı ikili qarşılıqlı əlaqələrə rast gəlirik. Məsələn, İkilik mövzusu, Oğuz namələrindəki qəhrəmanların ziddiyyətli xarakterləri ilə sıx bağlıdır. Oğuzların qəhrəmanları həm güclü, həm də zəif, həm döyüşçü, həm də mərhəmətli ola bilərlər. Bu, qəhrəmanlıq anlayışının ikili təbiətini simvolizə edir: bir tərəfdən cəsur və döyüşçü, digər tərəfdən isə şəfqətli və mərhəmətli olmaq.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.05.2025)
