Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Gənc yazıçı İlkin Əbəlfəzin tezliklə işıq üzü görəcək romanı “Küçə uşaqları” adlanır. Roman valideyin himayəsindən məhrum edilmiş 6 uşağın taleyi barədədir.

Əlbəttə ki, belə uşaqlar az deyillər, onların taleyi hər bir kəs üçün maraqlı olmalıdır, bu uşaqlar valideyin himayəsindən məhrum olsalar da, humanist insanların və dövlətin qayğısını görməlidirlər.

Roman olduqca maraqla oxunur, dili sadə və anlaşıqlıdır, epizodlar bir-birini təqib edərək sonsuz maraq içində oxucunu kulminasiyaya və finala yaxınlaşdırır.

Bestseller yazmaq qaydalarına görə, 3-cü minillikdə oxucunu cəlb etmək üçün yazıçıya cəmi 3-5 abzas şans verilir.

İlkin Əbəlfəz bu qaydaya bacarıqla əməl edibdir. Roman elə ilk cümlələrdəncə oxucunu özünə cəlb edir:

“Mən Boranam.

      Bilmirəm, adımın xarakterimlə uyğunluğu nə qədərdir, amma hərdən özümdə qış     soyuqluğu, sonsuz qəzəb hiss edirəm. Tufan kimi, boran kimi coşmağm, çağlamağım da var.

Deyilənə görə, aləmlərin Rəbbi Adəm övladını yaradanda hələ ana bətnində ikən ilk olaraq onun taleyini yazıb. Dünyaya gəldikdən sonra isə özü ilə birlikdə ruzisini verib. Taleyi ilə ruzisi üst-üstə düşən insan bəxtəvər insan sayılıb. Bəxtəvər insanlar elə xoşbəxt insanlardır. Ta bizim kimi yox. Bizim bu həyatda nə bəxtimiz, nə də ruzimiz oldu. Yəqin bizim üçün onları yazmaq Tanrının ya yadından çıxıb, ya da həmin vaxt qələminin mürəkkəbi qurtarıb. Ona görə də hər şeyimizlə yarımçıq doğulmuşduq...

Bizə “küçə uşaqları” deyirlər. Mənasında nəyin nəzərdə tutulduğunu bilməsəm də,  bu sözü tez-tez eşidirəm. Ancaq biz küçələrdə yox, evdə yaşayırıq axı. Hərdən də “qaraçılar” deyib bizdən qaçırlar. Halbuki, biz heç qaraçı da deyilik. “Qaraçı” gəlmədir, deyilmi? Bizsə hamımız burada - Bakıda anadan olmuşuq. Hər halda, insanların gözündə biz fərqli görünürük, bizim onları gördüyümüz kimi...

İkiotaqlı bu balaca evimizdə biz beş nəfər yaşayırıq. Hamısından böyük olduğumdan ailəni, demək olar ki, mən idarə edirəm...”

İndi isə sizlərə romnın preambulasını təqdim edirəm. Düşünürəm ki, bu faktlar və statistik məlumatlar hamınız üçün diqqətçəkən olacaq:

“Dünyada yetim (ən azı bir valideyni vəfat etmiş) və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların sayı ilə bağlı fərqli təxminlər mövcuddur, çünki məlumatlar ölkələrə və mənbələrə görə dəyişir.

BMT-nin uşaq təşkilatı olan UNICEF-i ən mötəbər qurum hesab edərək ona istinad etsək, dünyada təqribən 150–153 milyon uşaq bir və ya hər iki valideynini itirib.

Bu sahədə ixtisaslaşmış Humanium.org saytı da 147 milyon yetim uşaq olduğunu bildirir. Worldmetrics.org-a görə isə bu rəqəm 140 milyon civarındadır.

Təxminən 14–18 milyon uşaq hər iki valideynini itirib. Uşaq evlərində yaşayan uşaqlar (hansılar  ki bəziləri yetimdirlər, bəziləri isə valideyin imtinasına məruz qalıblar), yəni institusional qayğıda olan uşaqların sayı təxminən 2–8 milyon arasında dəyişir. Digər mənbələr bu rəqəmi 8 milyon və daha çox olaraq qeyd edir  “Yetim” anlayışı özündə bəzən yalnız valideyn ölümünü, bəzən isə valideynin uşaqla əlaqəsinin olmamasını (maddi, psixoloji, hüquqi səbəblərdən) ehtiva edir. Azərbaycanda “atalı-analı yetim” deyə bir ifadənin olması da elə buradan qaynaqlanır.

Statistika problemləri də mövcuddur. Statistlər bəzən qeyri-qanuni uşaq evlərinin uşaqlarını, küçə uşaqlarını və qeydə alınmamış halları hesaba qatmaya bilirlər. UNICEF, Humanium, lokal hökumət statistikaları arasında metodologiya və yanaşma fərqləri də olur. Bir valideynini itirən uşaqların sayı 140-153 milyon göstərilir. Hər iki valideynini itirən uşaqların sayı 14-18 milyon aralığındadır. Valideyin himayəsindən məhrum olan uşaqlar – yəni atalı-analı yetimlərin isə 2-8 milyon olması təxmin edilir.

Yetim, atılmış və valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların aqibəti çox vaxt ciddi risklərlə doludur. Onların həyat yolu yaşadıqları ölkənin sosial sistemindən, qanunlarından və yardım təşkilatlarının fəaliyyətindən çox asılıdır.

Bu uşaqlara olan psixoloji və emosional təsirlərdə travma və itki hissi başlıca rol oynayır. Valideyn itkisi uşaqların psixoloji inkişafına ciddi zərbə vurur. Çoxu depresiya, travma sonrası stress pozuntusu və özgüvən əskikliyi yaşayır. Sevgi və qayğı çatışmazlığı da öz sözünü deyir: Uşaq evləri və institutlar adətən şəxsi diqqət və emosional bağlılıq imkanları baxımından zəifdirlər, onlar ailəni əvəz edə bilmirlər.

Belə uşaqların istismar riski də həmişə aktualdır. Onlar pulsuz uşaq əməyinə cəlb oluna bilərlər: bu uşaqlar, xüsusən də yoxsul ölkələrdə tez-tez istismara məruz qalır – ağır işlərdə işlədilir və ya dilənçiliyə məcbur edilirlər.

Onların insan alveri və cinsi istismara məruz qalmaları da mümkün risklərdəndir: bəzi hallarda uşaqlar fahişəliyə və orqan mafiyalarına da yönləndirilə bilirlər.

Qız uşaqları üçün daha böyük bir risk də var – onlar erkən yaşda məcburi evliliyə məcbur edilə bilirlər.

Əlbəttə ki, bu səbəblərdən də valideyin himayəsindən məhrum olan uşaqların uşaq evlərində və ya institutlarda yaşamaları problemin ən yaxşı həll formasıdır. Bununla belə, bu vəziyyətdə də müəyyən risklər mövcuddur. Çünki uşaq evlərində və ya institutlarda qayğı keyfiyyəti aşağı olur: uşaq sayının çox, işçinin az sayda olması, sevgisiz mühit, təhsildə və sosial bacarıqlarda gerilik bu həyatın xarakteristik xüsusiyyətləridir.

Cəmiyyətə uyğunlaşmada çətinlik də Domokl qılıncı kimi uşaqların başlarının üstünü kəsdirir.  Bu uşaqlar yetkinlik yaşına çatdıqda tez-tez işsiz qalır, evsiz olur və ya cinayətə meyilli olurlar. Sonra isə  "18 yaş sindromu" özünü göstərməyə başlayır. Bir çox ölkədə 18 yaşdan sonra belə uşaqlara dövlət qayğısı kəsilir və uşaqlar həyatda tək qalırlar – evsiz qalmaq, işsizlik və sosial izolasiya riski artır.

Amma tam ümidsiz də olmayaq. Bütün yetim uşaqların həyatı fəlakətlə nəticələnmir. Bir çox beynəlxalq və yerli təşkilatlar bu uşaqların həyatını yaxşılaşdırmaq üçün çalışırlar. Məsələn, UNICEF, SOS Uşaq Kəndləri, Save the Children kimi təşkilatlar bütün dünyada valideyin himayəsindən məhrum uşaqlara təhsil, sığınacaq və psixoloji dəstək təmin edirlər.

Vəziyyətdən ən ümdə çıxış yolu, bir növ, xilas növü isə son illər daha da aktuallaşan Himayəçilik - Foster care sistemləridir – bəzi ölkələrdə uşaq evləri əvəzinə ailə mühitində qayğı sistemi uğurla tətbiq olunur. Əlbəttə ki, valideyin qayğısından məhrum olub da buna ehtiyac duyan uşaqlar vardırsa, bu və ya digər səbəbdən valideyin ola bilməyən ailə cütlükləri də vardır, bu halda sadəcə iki tərəfi bir-biri ilə uzlaşdırmaq lazımdır.

Əmək bacarıqlarının inkişafı, təqaüd proqramları, mentorluq layihələri ilə də bu uşaqların həyatında dönüş yaradıla bilər.

Azərbaycanda valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların aqibəti haqqında daha konkret faktlara istinad etsək, aşağıdakı mənzərənin şahidi olarıq:

2023-cü ilin iyulunda Prezident sərəncamı ilə ölkədə rəsmi “foster family” institutu tətbiq olunmağa başlayıb. Hazırda 47 uşaq bu sistemə yerləşdirilib (18 oğlan, 29 qız), onlardan 25-i Bakıda, 22-si müxtəlif regionlarda yaşayır.

Dövlət bu ailələrə aylıq maliyyə dəstəyi göstərir: 0–6 yaş 355 AZN, 7–13 yaş 375 AZN, 14–18 yaş 395 AZN.  Uşaqlarda əlillik varsa, məbləğ daha yüksək olur.

Foster family və digər daha uğurlu vasitələr tətbiq olunduqca əvvəlki institutların tədricən bağlanması nəzərdə tutulur ki,  2006–2016-cı illərdə “Deinstitutionalization and Alternative Care” proqramı çərçivəsində ənənəvi uşaq evlərində uşaq sayları 14 500-dən  təqribən 10 000-ə düşüb. Lakin təkcə səkkiz müəssisə transformasiya olunub – bu islahatlar hələlik yetərincə sürətli deyil.

Reformların məhdud problemləri ondadır ki, uşaq evlərində nadir hallarda fərdi inkişaf planları və monitorinq var. Bu sistemlər hələ də qeyri şəffaf, korpusiya riskli və qeyri-kafi resurslarla işləyir.

Rəqəmlər göstərir ki, Azərbaycanda təxminən 10 000 uşaq böyüklərə aid müəssisələrdə yaşayır; infiradlı qayğı və əmək istismarı halları da məlumdur.

Dövlət komitəsi, UNICEF, AIDA, USAID və digər qurumlar tərəfindən psixoloji, sosial, təhsil məqsədli layihələr həyata keçirilir.

Azərbaycan uşaqlarının bir şansı da onlara arxa-dayaq olan Heydər Əliyev Fondunun mövcudluğudur.

2025-ci ilin iyununa qədər 360-dan çox autizmli və əlilliyi olan uşağa reabilitasiya xidməti göstərilib; övladlığa götürmə yolu ilə 730-dan çox uşaq ailələrə verilib, son iki ildə isə 47 uşaq isə, qeyd etdiyimiz kimi, “foster” sisteminə daxil edilib .

Dövlət büdcəsi, AIDA və xarici donorlarla əməkdaşlıq nəticəsində ən yoxsul ailələrə yardım və sosial proqramlar tətbiq olunur. 2022-ci ildə 63 000 ailə dəstək alıb.

Beləliklə, gələcək prioritetlər arasında Foster care-i genişləndirmək, regionlarda nəzarəti gücləndirmək, istismar hallarını aşkar etmək və ailə üçün sosial motivasiyanı artırmaq əsas məqsədlərdir.”

P.S. Kitabın sentyabr ayında işıq üzü görəcəyi planlaşdırılır. Xoş mütaliələr.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qeyri-adi, bəlkə də zəif şair və mükəmməl bəstəkar, gözəl müğınni!

Alim dostlarımdan biri- texnika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Mir Rəsul Tağıyev ayaqqabı firmalarından birinə, Sumqayıtda fəaliyyət göstərən təmir və satış məntəqəsinə rəhbərlik edir. Bir dəfə onu ziyarət edərkən qəribə bir hadisənin şahidi oldum. Özünü Elza Seyidcahanın bacısı kimi təqdim edən Lalə adlı bir xanım içəri daxil olub, bacısının sifarişinin hazır olub-olmadığını soruşdu. Mir Rəsul ağa arxa otağa keçib bir ayaqqabı gətirdi. Ayaqqabının üst hissəsi ənənəvi qadın ayaqqabısı, altlığı isə əsgər çəkməsinin altlığından idi. Necə deyərlər, kobudla incənin sintezindən yaranan qeyri-adi bir şey...

Doğrudur, onun Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunmasına əks reaksiya verənlərdən biri də mən oldum. Amma sonra dərindən düşünüb təhlil edəndə, bunun bizim cəmiyyət üçün adi bir hal olduğunu başa düşdüm. Bu gün o qədər adamlar var ki, aidiyyəti olmadığı təşkilatların üzvüdürlər. Odur ki, bu mövzuda uzun-uzadı danışmaq istəmirəm. Necə deyərlər, özləri bilərlər...

 Deyir ki:- “Əməkdar artist, bəstəkar, səhnənin ən ekstravaqant müğənnisi adlarını qazanmışam. Bunlar hər biri eyni anda kimdə var? Biri var, o birisi yoxdur. Mən səhnəyə gələndə hit mahnılarla efirə çıxmışam. "Bağlar" mahnısı ilə tarixə düşmüşəm. "Gözəllik", "Qəlbin üsyanı", "Həsrət nəğməsi", "Hisslər" və bu kimi mahnılarla yaddaşlara həkk olmuşam. Ara mahnıları oxuyan müğənni deyiləm. Nə də ayda 3 dənə mahnı yazanlar sırasına daxiləm. Elə müğənni ola da bilmərəm. Çünki elə mahnılar bu qulaqdan girib, o birisindən çıxır. Hər zaman özümü olduğum kimi qoruyub saxlamağa çalışıram. Elza Seyidcahan, hər zaman elə Elza Seyidcahandır.”

Bəli, bu dəfə sizə Elza Seyidcahandan danışmaq istəyirəm. Axı, bu gün- iyulun 7-si onun üçün əlamətdar bir gündür, yeni yaşı tamam olur. Amma əvvəlcə onun həyat dastanına nəzər yetirək: Qasımova Elza Nuru qızı 1968-ci ildə Siyəzən şəhərində dünyaya gəlib. 1975-ci ildə Siyəzən şəhəri 1 saylı məktəbə daxil olsa da, orta təhsilini Sumqayıtda, 17 saylı məktəbdə başa vurub. Sonra Soltan Hacıbəyov adına Orta İxtisas Musiqi məktəbinin nəzəriyyə şöbəsində, daha sonra Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının bəstəkarlıq fakültəsində təhsilini davam etdirib. Respublikanın əməkdar artisti, I dərəcəli vokalistdir. Bir sıra bədii filmlərin musiqilərini bəstələyib. Müxtəlif musiqi festivallarının, eləcə də müsabiqələrin qalibidir. Konsertləri Azərbaycanda və xeyli xarici ölkələrdə də baş tutub. Azərbaycan və Qırğızıstan Bəstəkarlar İttifaqlarının üzvüdür. Eyni zamanda, 2023-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə də üzv olub...

“Bəstəkarlıq etmək hər adamın işi deyil. Məni ifaçı kimi qəbul etmək istəməyənlərin ifaçılıqdan və bəstəkarlıqdan xəbəri yoxdur. Adi bəstəkar deyiləm. Tutaq ki, bir konsertdə on nəfər müğənni oxuyur və hamısı bir-birinə bənzəyir. Bilinmir ki, bu mahnıları kim yazıb. Bu sözü müğənni kimi yox, bəstəkar kimi deyirəm. Heç kəsə də paxıllıq etmək fikrim yoxdur. Çoxlarından fərqlənirəm. Mənim ifamda rəngarənglik var. Dırnaqarası müğənnilərə oxşamaq istəmirəm.”- söyləyir.

Haradasa sözlərində həqiqət var. O, öz işinə yaradıcı yanaşdığı üçün fərqli mahnılar bəstələyə və onları fərqli bir üslubda ifa etməyi bacarır. Ümumiyyətlə, qeyri-adi istedadlı adamlar cəmiyyətdə ləng qəbul olunurlar. Bəlkə də on il bundan qabaq onun bəstələrini heç bir müğənni ifa etməyə tələsmirdi, amma bu gün həmin mahnıları bir sıra gənc müğənnilər də oxuyurlar… 

Deyir ki:- “Həyatda heç nədən narazı deyiləm. Mən bu vaxta qədər nədənsə narazı olmamışam. Hər şey ürəyimcədir. Bilirsiniz ki, sənətə kiçik-kiçik addımlarla gəlmişəm. Toyda da oxuyuram. Sənətə bəzi gələnlər elə bilirlər ki, toyda oxuyandan sonra adam əsl sənətkar olur. Əslində mən heç kimə fikir vermirəm. Paxıllığımı çəkənlər çoxdur. Sanki məni parçalamaq istəyirlər.”

Hə, az qala yadımdan çıxmışdı. Onun yazıçılar birliyinə qəbulunu birmənalı qarşılamayan adamlara xalq yazıçısı Anar belə münasibət bildirib:- “Elza heç də o birilərdən əskik deyil. Yəni Yazıçılar Birliyinin üzvlərinin bir çoxundan. Biz ancaq istedada baxırıq. Kimin istedadı, qabiliyyəti var, səmimi şəkildə buranın üzvü olmaq istəyir, onu da qəbul edirik. Kim qalmaqal yaratmaq üçün gəlirsə, onları qəbul etmirik...”

Xalq yazıçısının nə qədər haqlı olub-olmadığını deyə bilmərəm. Çünki şairlərə əsl dəyəri Zaman verir. Amma etiraf edirəm ki, Elza Seyidcahan musiqiyə, eləcə də poeziyaya özünəməxsus yenilik gətirən bəstəkar, məlahətli səsi olan, istedadlı müğənnidir...

Bəli, iyulun 7-si onun növbəti ad günüdür. Bu münasibətlə əməkdar artisti təbrik edir, fəaliyyətində uğurlar arzulayırıq...

Və sonda Elza Seyidcahanın “Get işinlə məşğul ol!” şeirindən bir neçə misra gətirirəm:

 “Vermək almaqdan daha izzətlidir

Gülmək ağlamaqdan şərafətlidir.

Sevmək sevilməkdən ləyaqətlidir.

Susmaq danışmaqdan kəramətlidir.

Bəzən çox vaxt dinləmək, dinləmək

Ləyaqətlidir.

Atalarımız deyiblər

Yaşınla

Ağ başınla

Sirdaşınla

Get işinlə məşğul ol.

Ağıllı ol,

Get işinlə məşğul ol!..”

Öz aramızdır, hər kəsin öz işi ilə məşğul lmasının nəyi pisdir ki?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyəti yanında İctimai Şuranın sədri, “Tərəqqi” medallı, Prezident mükafatçısı, Sumqayıt Dostlar Klubunun Sədri, yazıçı, publisist Hümbət Həsənoğlunun bu yaxınlarda “Sumqayıt dolması” adlı yeni kitabı işıq üzü görübdür. Dəyərli ziyalmızla maraqlı mövzu ətrafında həmsöhbət olduq. Müsahibəmizi çoxsaylı izləyicilərimizə təqdim edirik:

- Hümbət müəllim, dolmanın tarixi haqda nə deyə bilərsiniz?

- Dolmanın tarixi yəqin ki, minilliklərə gedib çıxır. Böyük ehtimalla əti, qiyməni ilk dəfə xəmirin içinə qoyublar və belə xeyli yemək; düşbərə, xəngəl və s., bu kimi yeməklər çox xalqın, həmçinin bizim mətbəxdə var. Vurğulamaq lazımdır ki, xəmirin dadı olmur, belə yeməklərə dad verən qiymə olur.

Keçmişdə, haradasa bir insan düşünüb ki, qiyməni hansısa yarpağa büksün və beləcə də “dolma” adlı yemək ortaya çıxıb.

- Doktor, o insan haralı olub və niyə hər xalq dolmanı özünküləşdirmək istəyir?

-  Yaxşı sualdır. Əlbəttə, ilk dəfə dolma hazırlayan insanın adı tarixdə qalmayıb. Bu səbəbdən də xalqların çoxu bu yeməyi öz adlarına çıxmaq istəyir. Bilirsiniz, dolma hazırlamaq, əti doğrayıb suda bişirmək, ya əti kəsib şişə taxıb qızartmaq deyil. Dolma təfəkkür məhsuludur. Hansı xalq sübut etsə ki, dolma onundur, avtomatik olaraq o xalq elit xalqlar siyahısına daxil edilir. Məhz elit, təfəkkürü zəngin xalq qarın doyuzdurmaq xatirinə deyil, ləzzət alma üçün təam hazırlaya bilərdi.

- Ermənilər də israrla dolmanın onlara aid olmasını dünyaya sübut etməyə çalışırlar.

- Haqlısınız. Bizə aid çox şeyə, torpaqlarımızdan tutmuş, musiqimizə qədər, ədəbiyyatımızdan tutmuş yeməklərimizə qədər iddialarından əl çəkmirlər və heç zaman da əl çəkməyəcəklər. Çünki, bizim olanları onlardan alsaq, quru canlarından başqa heç nə qalmayacaq.

Konkret dolma ilə bağlı iddiaları haqda. Erməni dilində, əslində hay dilində üzüm yarpağına “toli” deyilir və dillərini əyib dolmaya “tolma” deməklə, iddialarını ortaya atırdılar. Sonda alimlərin əksəriyyətinin fikri o oldu ki, “dolma” sözü, türk sözü olan “doldurmaq” sözündən götürülüb, çünki həqiqətən də, qiymə yarpağın içinə doldurulur.

- Doktor, üzüm yarpağından da, kələm yarpağından da, hətta bir çox digər yarpaqlardan dolma var idi. Hansı səbəbdən bir “Sumqayıt dolması” da düşünməyə ehtiyac yarandı?

- Üzüm yarpağından da, kələm yarpağından da dolmalar milli mətbəximizin incilərindəndir.  Amma, hər gözəlin bir eybi olduğu kimi, üzüm yarpağından da hazırlanan, kələm yarpağından da hazırlanan dolmaların bir eybi var.

İstəyirəm ki, dolmaya mənim gözümlə baxasınız. Hər dolmaya kiçik, mini qazan kimi baxın. O kiçik qazanın divarı üzüm və ya kələm ola bilir. Üzüm yarpağı qazan divarı kimi mükəmməldir. Üzüm yarpağının əsası sellüloza olduğundan sərtdir. Bu sərtliyə görə nə qazanın suyu, dolmanın içinə keçə bilir, nə də qiymənin şirəsi qazan suyuna qarışmır. Məhz buna görə qiymə üzüm yarpağının içində öz şirəsində rahat, kənar müdaxiləsiz bişir. Üzüm yarpağının əsrarəngiz turşməzə dadı, qiymənin gözəl dadı ilə birlikdə gözəl dad ansamblı yaradır.

Amma vacib bir məsələ. Üzüm yarpağı ayrılıqda, sərt olduğundan yeyilmir. Bişirildikdə belə, üzüm yarpağının sərtliyi qalır və mədə-bağırsaqda yaxşı həzm oluna bilmədiyindən narahatlıq hissi yaradır. Xüsusən də mədə-bağırsaqda azacıq problemləri olan insanlarda diskomfort yaradır.

Həzmə yararlıq baxımından kələm dolması çox yaxşıdır. Kələm ayrıca da yeyilə bilir və bişiriləndən sonra mədə-bağırsaqda asanlıqla həzm olunur. Kələmin çatışmazlığı isə odur ki, kiçik dolma qazanının divarı kimi işə az yarayır. Yəni kələm qiymənin tamlığını yaxşı təmin edə bilmir. Bir çox ölkələrdə hətta, qiyməni kələmə bükdükdən sonra iplə kələmi bağlayırdılar da. Elə ölkələrdə kələm dolmasına “sarma” deyirlər.

Tarix boyu bu dilemma qalırdı. Dadına görə, mədə diskomfortunu adlayıb üzüm dolmasını seçənlər olurdu və var. Mədələrinin rahatlığı üçün kələm dolmasını seçənlər də çoxdur. Mən nə fikirləşdim? Düşündüm ki, əgər üzüm yarpağının üstündən ikinci qat olaraq kələmdən istifadə etsək, hər iki yarpağa aid çatışmazlğı üstünlüyə çevirə bilərik.

- Deməli belə, Sumqayıt ikiqat dolması sizin tərəfinizdən ixtira olundu.

- Bəli, mən özüm evdə çoxlu eksperiment apardım və qəti qənaətə gəldim ki, kələm həm üzüm yarpağının qazan divarı kimi bərkliyinə dəstək olur, həm kələm öz altında üzüm yarpağını bişirib onu həzm üçün yararlı hala gətirir, həm də artıq mədədə kələm üzüm yarpağının həzminə kömək edir.

Eyni zamanda, kələmin azacıq şirinliyi üsümün gözəl dadına əlavə gözəl dad notları əlavə edir. Demək lazımdır ki, Sumqayıt dolması yeni daddır, yeni təamdır.

- Hümbət müəllim, sizin sonrakı addımlarınız nə oldu? Azərbaycanın məşhur kulinarları sizin ideyanızı necə qarşıladılar?

- Məntiqi sualdır. Bəxtimizdən xalqımızın böyük kulinarı, Azərbaycan mətbəxini dünyaya tanıdan gözəl təfəkkür sahibi Tahir Əmiraslanov kimi alimi var. Elə ilk olaraq ideyamı ona danışdım. Əslində ideyama kulinarlar tərəfindən qısqanclıq olacağına hazır idim, amma Tahir müəllimin reaksiyası mən gözlədiyimdən də yaxşı oldu. O mənə dedi ki, bir qazanda belə yarpaq və kələm dolmasını bişiriblər. Amma qiyməni iki yarpağa bükmək ideyası dünyada ilkdir. Əlavə də elədi ki, sən dünya kulinariyasının Lobaçevskisisən. Özü də açıqlama verdi: Evklid olub, o deyib ki, paralel xətlər kəsişmir. Çox sonralar Lobaçevski adlı alim dedi ki, fəzada paralel xətlər kəsişə də bilirlər.

Bu müsahibədən istifadə edib Tahir müəllimə bir daha dərin təşəkkürümü çatdırıram.

- Doktor, siz Sumqayıt dolmasını 2012- də ixtira etmisiniz, kitabı isə 2025- də, təzəlikcə buraxdınız. Niyə belə gec?

- Yaxşı sualdır. İstənilən yaxşı ideya üç mərhələ keçir. Əvvəldə hamı deyir ki, bu mümkün deyil. Sonra deyirlər ki, burada nəsə var. Lap sonda hamı deyir ki, çox düz ideyadır və bu elə belə də olmalıdır.

Sumqayıt dolması sadaladığım üç mərhələni də keçdi. Sumqayıt dolması beynəlxalq kulinariya festivallarında iştirak elədi və uğurlar qazandı.

 - Bəs Sumqayıt dolmasını kitab şəklində çıxartmaq ideyası necə yarandı?

- Vaxtında verilmiş sualdır. Çox hörməti Tahir müəllim öz fikirdaşları ilə birlikdə “Azırbaycan mətbəxində dolmalar” kitabını nəfis şəkildə çıxartdırdı. Hətta o kitab hansısa ildə, dünyanın ən yaxşı kulinariya kitabı nominasiyasının qalibi də oldu. Həmin kitabda 381 çeşid Azərbaycan doması yer aldı. Bu çeşidlərin içində çox böyük qisim Sumqayıt dolmaları da oldu, mənim adım da kitabda qeyd olundu.

İdeya üzdə idi, götürüb Sumqayıt dolmasını kitab şəklində ayrıca buraxmaq. Mən də ətrafıma bir komanda yığdım və kitabı ərsəyə gətirdik. Dolmamızın və kitabımızın həyata vəsiqə qazanmasında onlarla insanın əməyi var. Kitabda ayrıca o insanlara sonsuz təşəkkürümü bildirmişəm. Fürsətdən istifadə edib bir daha həmin əziz insanlara minnətdarlığımı ifadə edirəm. Onlarsız nə dolma, nə də kitab mümkün olardı.

Ürəyimdən keçir onların adlarını bir-bir çəkim. İki səbəbdən etmirəm. Birinci siyahıda əlliyə yaxın adam var və müsahibə formatı buna imkan vermir. İkinci də, qorxuram kimisə yaddan çıxardam. Kitaba əməyi olan hər kəsin adını saldığımı düşünürdüm. Kitab işıq üzü görəndən sonra baxdım ki, yadımdan çıxmış insanlar var. Bir-birin hamısına zəng edib təşəkkürümü bildirmişəm. Yeganə təsəllim odur ki, növbəti nəşrlərdə onları da mütləq qeyd edəcəyəm.

- Maraqlı və məzmunlu müsahibəyə görə çox sağ olun. Sizə də, Sumqayıt dolmasına da uğurlar.

- Bu müsahibə ideyasına görə sizin “Ədəbiyyat və incəsənət” portalınızın baş redaktoru Varisə minnətdaram. Dolma haqda ilk məqalə də elə bir zamanlar Varisin uğurla yaratdığı “168 saat” qəzetində çap edilib. Çoxsaylı oxucuların marağına səbəb olub.

Şəxsən sizə də maraqlı suallarınıza görə təşəkkür edirəm. Var olun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ölkəmizdə detektiv çox sevilir. Kimdən soruşsan, deyəcək, Çingiz Abdullayevi və Elxan Elatlını oxuyuram. Hamı bilirmi ki, dünyada bu sahənin nömrə birləri ikidir, Aqata Kristi və Artur Konan Doyl?

7 iyul Artur Konan Doylun — dünyaca məşhur detektiv obrazı Şerlok Holmsun müəllifinin anım günüdür, onu nədən xatırlamayaq ki?

Bundan əlavə o, həm də həkim, publisist və ictimai xadim olub. Gəlin, onu yaxından tanıyaq.

"Erkən həyat və təhsili"

Artur Konan Doyl 22 may 1859-cu il tarixində Şotlandiyanın Edinburq şəhərində İrland əsilli katolik bir ailədə dünyaya gəlib. Onun atası Çarlz Altamont Doyl rəssam idi, lakin həyatının böyük hissəsini ruhi xəstəxanalarda keçirib. Anası Meri isə oxumağı və əfsanəvi nağılları çox sevib. Onun təsiri ilə Arturda ədəbiyyata maraq yaranıb.

Doyl əvvəlcə İesuit məktəbində təhsil alıb, sonra isə Edinburq Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olub. Burada professor Cosef Bellin dərslərində iştirak edib. Bellin hadisələri müşahidə və analiz etmə qabiliyyəti sonralar Doylun yaratdığı Şerlok Holms obrazının əsas ilham mənbəyi olub.

"Həkimlik fəaliyyəti və ədəbi başlanğıc"

Universiteti bitirdikdən sonra bir müddət həkim kimi çalışıb. Lakin pasiyentlərinin az olması ona boş vaxt verib və bu vaxtı yazmağa sərf edib. 1887-ci ildə onun ilk Şerlok Holms əsəri olan “Qırmızı rəngdə yazılmış etüdlər” çap olunub. Bu, həm yazıçı, həm də gələcək detektiv ədəbiyyatı üçün dönüş nöqtəsi olub.

Sonrakı illərdə “Dörd nəfərin əlaməti”, “Baskervillərin iti”, “Qorxulu vadilər” kimi romanlar və çoxsaylı hekayələr yayımlanıb. Bu əsərlərdə Holms və onun sadiq dostu doktor Vatson Londonun kriminal aləmini araşdırıb, məntiq və müşahidə qabiliyyəti ilə sirli cinayətləri açıblar.

"Digər əsərləri və maraqları"

Artur Konan Doyl yalnız detektiv janrla kifayətlənməyib, eyni zamanda tarixi romanlar və fantastik əsərlər də yazıb. Onun “İtmiş dünya” adlı romanında Professor Çellencer adlı yeni qəhrəman dinozavrlarla dolu bir adanı kəşf edib.

"Hüquq və ədalət uğrunda mübarizə"

Doyl bir neçə real həyat hadisəsində ədalətsizliyə qarşı çıxaraq tanınıb. Məsələn, əsassız yerə cinayətdə ittiham olunmuş Oskar Sleyterin işinə diqqət çəkib, Holmsun metodlarını istifadə edərək onun təqsirsizliyini sübut edib.

 "Ölümü və irsi"

Artur Konan Doyl 1930-cu ilin 7 iyulunda 71 yaşında ürək çatışmazlığından vəfat edib. O, arxasında ədəbiyyata böyük təsir göstərən bir irs qoyub. Şerlok Holms obrazı bu gün də detektiv ədəbiyyatın və kino sənayesinin ən məşhur simalarından biridir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün Ümumdünya Şokolad Günüdür. Sizlərə arzu-diləyim nədir? Eybi yox, bahalı Belçika plitka şokoladı, rusların “Krasnıy oktyabr” şokolad konfetləri olmasa belə, heç olmasa ucuz yerli şokoladdan alıb yeyə biləsiniz, ağzınızı şirin edəsiniz.

 "Şokolad" sözünün bir neçə mənası var. Aztek dilindən o, "acı su", yunan dilindən isə "Allahların qidası" kimi tərcümə edilir. Şokoladlar müxtəlif cür olurlar:

Tünd şokolad.

Bu, daha qiymətli şokolad sayılır. O xüsusi ətiri və tünd dadı ilə insanı cəlb edir. Adətən onun tərkibinə üyüdülmüş kakao, şəkər pudrası və kakao yağı daxil edilir. İnqredientlərin faiz nisbətini dəyişərək istənilən dadı, ətri almaq mümkündür. Kakao nə qədər çox olarsa, bir o qədər şokolad tünd və ətirli alınar.

Südlü şokolad.

Onun hazırlanmasında şəkər tozuna və kakaoya quru süd və yaxud quru qaymaq əlavə edilir.

Ağ şokolad.

Onu kakao yağının, şəkərin, quru südün və vanilinin qarışığından əldə edirlər. Onun tərkibinə kakao tozu əlavə olunmadığı üçün şokolad ağ rəngdə alınır. Bu şokolada xüsusi quru süd əlavə olunduğu üçün onun xüsusi karamel dadı olur.

Məsaməli şokolad.

Onu xüsusi vakuum plitələrdə maye halında dörd saat ərzində 35- 40° -də saxlayaraq əldə edirlər. Bu şəraitdə saxlanaraq şokolad məsəməli alınır.

Şokolad haqqında maraqlı faktlar:

1875 -ci ildə iki isveçrəli Daniel Peter və Henri Nestle qatılaşdırılmış süd ilə şokoladın qarışdırılma üsulunu icad edirlər. Beləliklə, dünyada ilk südlü şokolad əmələ gəlir. Ən böyük şokolad plitəsi 4, 42 ton ağırlığında olub və Ginnesin rekordlar kitabına daxil edilib. Onun uzunluğu 5, 6 m, hündürlüyü 25 sm, eni isə 2, 75 m təşkil edir.

Stress vəziyyətində olan insanlar nisbətən normal vəziyyətdə olan insanlardan 55 % qədər çox şokolad istifadə edirlər. Şokoladın bir neçə inqredientləri ürək və damar sistemi üçün çox xeyirlidir.

Şokoladın təxminən əlli faizini yağ təşkil etdiyi üçün bu məhsul kalorili və qidalandırıcıdır. Şokoladın ağızda əriməsi insana “xoşbəxtlik” hissini yaşadır...

Dostlar, Şokolad Gününüz mübarək!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 Bir vaxtlar bir Ələkbər əmi var idi, uşaqların sevimlisi. Onun rollarını uşaqlar böyük sevgi ilə izləyirdilər, onun səhnəciklərinə bağlanmışdılar. Amma o, sıralarımızı erkən tərk etdi. İndi özü yoxdur. Qalan bircə lent yazılarıdır.

Bu gün onu xatırlamağımız əbəs deyil, bu gün onun doğum günüdür.

Azərbaycanın əməkdar artisti Ələkbər Hüseynov Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının baş rejissoru idi. Tərcümeyi-halına nəzər yetirək:

Ələkbər bəy 7 iyul 1961ci ildə Bakıda anadan olub. 1978–1982-ci illərdə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun Dram və kino aktyorluğu fakültəsində təhsil alıb. Bir müddət təyinatla Şəki Dövlət Dram Teatrında işlədikdən sonra, 1988-ci ildə A. Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrında aktyor vəzifəsində çalışmağa başlayıb.

Bu teatrın səhnəsində çox sayda tamaşada rol alıb. "Səadət quşu" və "Möcüzəli tamaşa" pyeslərini teatrın rus bölməsində tamaşaya hazırlayıb. "Keçəlin toyu" tamaşasındakı "keçəl" rolu ilə İstanbulda, "Bülbül" tamaşası ilə İranda, Türkmənistanda keçirilən beynəlxalq festivalların laureatı olub. Sənətdə qazandığı nailiyyətlərə görə "Humay" və "Qızıl Dərviş" mükafatlarına layıq görülüb.

Beynəlxalq festivallarda iştirak edib. Polşanın "Təbəssüm Ordeni" mükafatını (2007) alıb. 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti fəxri adına layiq görülüb. 2006-cı ildə Dövlət Kukla Teatrının baş rejissoru vəzifəsinə təyin olunub.

Əsas rolları - Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrında

1. Pəri cadu (Ə. Haqverdiyev) — Qurban

2. Bülbül (H. X. Andersen) — nağılçı; Çin imperatoru

3. Qara rəngin nağılı (N. Bədəlov) — Aydın

4. Tıq-tıq xanım (R. Əlizadə) — dirijor; qoca; müğənni

5. Qar qız (A. Ostrovski) — Lel

6. Keçəlin toyu (R. Əlizadə) — keçəl

Filmoqrafiya

- Yaşıl eynəkli adam

- Analar

- Etiraf

- Köpək

- Bala-başa bəla!

- Təsadüfi görüş

- Yaşıl eynəkli adam-2

- Yaşıl eynəkli adam-3

- Bir anın həqiqəti

Ələkbər Hüseynov 2007-ci il iyulun 29-dan 30-na keçən gecə komaya düşüb. 2 avqust 2007-ci ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib.

Allah rəhmət elədin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onun ölümü ölkədə böyük əks-səda yaratdı. Son illər Bakıda belə izdehamlı dəfn mərasimi olmamışdı. Minlərlə adam onunla vidalaşmağa, son mənzilə yola salmağa tələsirdi. Əməlləri, xeyirxahlığı, islami dəyərlərə düzgün yanaşması ona qarşı xalq sevgisi yaratmışdı. Mövhumatdan uzaq, müasir düşüncəli ruhanilərdən idi. Təkcə dini ədəbiyyatı yox, bədii kitabları da mütaliə etməyi xoşlayırdı...

Deyirdi ki:- “Ümumiyyətlə, ədəbiyyata düzgün baxışla yanaşmaq lazımdır. Məsəl üçün, mən ədəbiyyat nümunələrini mütaliə edəndə təftiş edərək oxumuram. Mən hesab edirəm ki, ədəbiyyatın da, elə digər mədəniyyət sahələrinin də işi maddiyyat dünyasını aşmaqdan ibarətdir. Məsələn, elm maddiyyat çərçivəsindədir, reallığı, təsdiq olunmuşu deyir. İncəsənət isə maddiyyat çərçivəsini aşandır. Ona görə də düşünürəm ki, ədəbiyyat insanlara doğru-düzgün baxış bucağı verməlidir. Bu baxımdan, sənət, ədəbiyyat elmdən də üstündür. Buna görə də ədəbiyyat adamları, mənə elə gəlir, mənəvi cəhətdən təmiz insanlar olmalıdır. Mən istəyərdim ki, ədəbiyyat maddiyyat çərçivəsindən çıxsın, ruha yaxınlaşsın. Hansısa ideologiyaya söykənməsin. Biz ideologiyaya söykənən ədəbiyyatın nə vəziyyətə gəldiyini görmüşük. Sovet dövrünü nəzərdə tuturam. Sənət ideologiyaya deyil, insana xidmət etməlidir. Məsələn, özüylə görüşməsəm də, Salam Sarvanı bəyənirəm. Aqşin Yeniseyi də oxumuşam. Şəhriyar Del Gerani ilə münasibətimiz olub, hətta məscid kitabxanasında onun kitabının təqdimatını da keçirmişdik. Hazırda başqa yazarları, adlarını xatırlaya bilmirəm, onları da oxumuşam. Ramiz Rövşəni çox sevirəm. İlqar Fəhmi ilə yaxşı münasibətimiz var, kitablarını da oxumuşam. Yaxşı qəzəlləri də var, romanları da...”

Haqqında söhbət açdığım Hacı Şahin 7 iyul 1974-cü ildə Bakıda dünyaya gəlmişdi. İlahiyyatçı, ictimaiyyət arasında nüfuzlu din xadimi, Məşhədi Dadaş məscidinin axundu idi. "Mənəvi Dünya" Milli-Mənəvi Dəyərlərimizin Təbliği İctimai Birliyini təsisçisi və sədri, Qaqaz Müsəlmanları İdarəsinin(QMİ) Nəsimi rayonu üzrə nümayəndəsi, eyni zamanda QMİ-nin Qazilər şurasının üzvüydü. 

Orta təhsilini 189 saylı məktəbin rus bölməsində başa vuraraq Azərbaycan Texniki Universitetinin Maşınqayırma fakültəsində ali təhsilə yiyələnmişdi. 2 mart 2023-cü il tarixində ürəkçatışmamazlıqdan vəfat edib. Özündən sonra iki qızı və iki oğlu yadigar qalıb. “Haradan başlamalı?”, “Yaradılışın hədəfi” və “Xoşbəxt ailə modeli” kitablarının müəllifi idi...

“Ümumiyyətlə, çoxlarının dini ideologiya haqqında təsəvvürləri yanlışdır. Din insanın doğru-dürüst təfsiri, izahı, şərhidir. Dinin missiyası insanları çərçivəyə salmaq, hansısa ideoloji qəlibə atmaq deyil. Dinin missiyası insanın kimliyini və o kimliklə necə yaşamaq lazım olduğunu göstərməkdir. Düşünürəm ki, din insan potensialının maksimum reallaşdırılması imkanıdır. Din, əslində, insanı çərçivədən azad etmək üçündür. Din tək sənətin deyil, bütün həyatın içində olan yaşam tərzi, düşüncə tərzidir. Ona görə də hər sahə ilə bağlı ümumi prinsipləri din insanlara bəyan edir. Və bu prinsiplər insanın ağlı, düşüncəsi, hissi ilə həmahəngdir, yəni qeyri-rasional deyil. Din insana nəyin xeyirli, nəyin ziyanlı olduğunu anladır. Söhbət burda hansısa senzuranın tətbiqindən getmir. Din ədəbiyyatı maddiyyatdan qoparmaq üçün edir bunu. Yəni bir növ onu məhdudiyyətlərdən qurtarır. Dinin qoyduğu məhdudiyyətlər zahirən məhdudiyyət kimi görünsə də, əslində, bu məhdudiyyət sənətin vulqarlaşmasının, bayağılaşmasının qarşısını almaq üçündür. Bunlar hər hansısa bir qadağa deyil. Demir ki, filan şeyə toxunmaq olmaz. Məsələn, bir də görürsən ki, içində aqressiya olan biri əsər yazır və o aqressiyanı ötürür o əsərə və oxucunu da neqativə kökləyir. Mənim bədii əsərdən əsas meyarım mənfi yox, müsbət təəssüratlar almaqdır. Quranda bir ayə var, deyir ki, yediyiniz yeməklərə fikir verin. Məncə, bu, yalnız maddi qidanı əhatə etmir. Biz buna imkan verməli deyilik ki, istənilən insan ruhumuza öz neqativini tökə bilsin.”- söyləyirdi.

Zəngin dünyagörüşü, güclü mülahizə qabiliyyəti var idi. Hadisələrə düzgün rəy verməyi bacarırdı. Məsələn, Salman Rüşdinin, Seyid Əzimin, Rafiq Tağının sui qəsdə məruz qalmalarını belə izah edirdi...

Deyirdi ki:- “Seyid Əzimi öldürənlər əsl dindarlar deyildi. Mən Seyid Əzimin əsərlərində təqdim etdiyi dini qəbul edirəm. Seyid Əzimin qəzəllərində də bunu görmək olar. Onu şəxsi məsələ üstündə öldürdüklərini də deyənlər var. Hər halda yaxşı hal deyil. Mənim baxışım bundan ibarətdir ki, ümumiyyətlə, təhqir yolverilməzdir. Hətta ateistin fikirlərinə görə ləyaqətinin, şəxsiyyətinin alçaldılması da. Birmənalı şəkildə olmaz. Onların ölümlərinin bir çox səbəbi var: fikirlər dindarlar tərəfindən radikalca qarşılanır, yaxud da hər hansısa siyasi bir oyunun tərkib hissəsinə çevrilirlər və s. Hansısa siyasi xətlə islamafobiya yaradılır. Karikatura dalğası da bu səbəbdən ortaya çıxmışdı. Qərb bunu ifadə azadlığı adlandırdı ki, peyğəmbərin də karikaturası çəkilə bilər. Təəssüf ki, bəzən siyasət bu mövzulara sirayət edir. Hər bir mövzu tənqidə açıqdır. Kimsə dini də tənqid edə bilər. Din xadimləri bu tənqidə cavab verməli, müzakirələr olmalıdır. Bayaq dediyim kimi, təhqir artıq dəyərlərin ələ salınmasıdır. Bir əsər mənim dünyagörüşümə ziddirsə, mən onu daş-qalaq etməli deyiləm. Mən, ümumiyyətlə, hansısa prinsiplərin hədəfə alınmağını qəbul etmirəm. Fikir versəniz, mən sosial şəbəkədə hansısa ateist də təhqir olunanda buna qarşı çıxıram. Əsərdə nədən yazırsan yaz, fikrini elə ifadə elə ki, orda təhqir elementi olmasın. Bu da dinin diktəsi deyil, müasir dünyanın reallığıdır.”

Ünsiyyətdə çox mehriban idi. Necə deyərlər, böyüklə böyük, uşaqla uşaq… Davranışında nəzakətli, rəftarında nəcib olduğu üçün insanların rəğbətini qazanmışdı. 

Bəli, onu eşidirdilər, ona nəvaziş göstərirdilər. Amma təəssüf ki, aramızdan tez getdi. Axı nə yaşı var idi ki- vur-tut 48. Neçə-neçə arzu və istəkləri ilə yanaşı, görüləsi işləri də yarımçıq qaldı…

Bəli, yaşasaydı, bu gün Hacı Şahinin 51 yaşı tamam olardı. Onu, mövlud günündə dərin hüznlə xatırlayır, ruhuna rəhmət diləyirik...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün küləklə bir məktub yolladım…

Nə ünvan var, nə də ad.

Sadəcə ruhumun içində sənin üçün yandırılmış bir şam var – külləri xatirələrim, işığı isə hələ də sənin yolunu gözləyir.

Səni heç görmədim, amma tanıdım…

Zamanla deyil, zamanın axmadığı bir yerdə — ruhumun səssizliyində, hələ sözə çevrilməmiş duyğularda.

Elə bir yerdə ki, tanımaq üçün baxmaq deyil, hiss etmək kifayət edər.

Sən bilirsənmi…

bəzən insan birini axtarır, amma onu tapmaq üçün yox —yolun özü olsun deyə.

Bəlkə də sən mənim yolumsan. Bitməyən, izah olunmayan, amma mənə mən olduğumu xatırladan bir yol.

Bilinməz deyirlər sənə…

amma mən bilmirəm səni, ona görə yox ki, tanımadım, ona görə ki, bildiklərim səni izah etməyə yetmir.

Bu məktubun kağızı yoxdur, möhürü də yoxdur — amma onu daşıyan külək mənim nəfəsimdir və çatacağı yer, sənin içindəki ən sükutlu yer.

Əgər bu sətirlər səni narahat edirsə, bil ki, bu bir çağırış deyil. Bu, sadəcə içimdə susdurduğum bir qışqırığın kainata əks-sədasıdır.

Bəzən ruhlar bir-birinə toxunmadan da sarıla bilər.

Və mən…

sənin toxunmadığın, amma titrətdiyin bir səsəm.

Məktub bu sükutla bitmir, çünki söz hələ başlanmayıb.

İmza: Səni heç tanımadan sevən bir ruh

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İşıq doğanda hamı sevinmir. Bəziləri gözlərini qapayır, bəziləri çılpaqlaşır. Bəziləri dua edir, bəziləri ayna qarşısında özünü seyr edir. Həmin anda eyni günəş, iki fərqli şüa saçır. Biri ruha, biri bədənə. Biri Şərqdə bir məscidin minarəsinə toxunur, o biri Qərbdə bir kilsənin vitraj pəncərəsində rəngə dönür...

Eyni Günəş, fərqli şərhlərlə qarşılanır. Qərb onu istədi. Onun uğrunda soyundu, açıldı, sərgiləndi. Günəşi tuta bilmədi, amma günəşə bənzəməyə çalışdı. Bədəni parlaqlığa çevirdi. Şərq isə ondan qorxdu. Günəşi Tanrının baxışı saydı. Çadra çəkdi, gözünü endirdi, dərisini gizlətdi. O, günəşdə yananı eşitmişdi, Məcnunu, Hallacı, Bəstamini. Qorxdu. Amma bu qorxu nifrət deyildi, bir sevgi qorxusu idi. Çünki bəzən insan çox sevdiyi üçün gizlənir. Necə ki, bu günlərdə Bakımız özünü Günəşdən yəni işıqdan gizlədir.

Qərb lampanı kəşf etdi,  işığın haradan gəldiyini anlamaq üçün. Fizikanı, şüşəni, elektrik naqilini.

Şərq isə eyni lampaya baxdı və içindən cin çıxardı. O, işığın haradan gəldiyini yox, nəyə çevrildiyini düşündü.

 Qərb lampanı yandırdı, Şərq isə ona dua etdi. Qərb üçün lampa gecəni işıqlandırmaq vasitəsi oldu, Şərq üçün isə lampanın içində həbs olunmuş bir sirr.

Ələddin lampanı ovxalayanda, ondan çıxan cin əslində onun istəklərinin cisimləşmiş obrazı idi. Qorxuları, arzuları, nəfslə eşq arasındakı təlatüm. Sufi isə bu cini tanıyırdı. Onunla vuruşmurdu, onu qovmurdu onunla oturub susurdu. Çünki o bilirdi. Bilirdi ki, "Cin içdədir. Lampa isə bədəndir. Ovxalama zikrdir. Aydınlanma da qorxunun dibindədir."

Sufi lampanı sındırmır. O, işığı axtarmır. O, qaranlığı qəbul edir, çünki bilir ki, işıq qaranlığın qoynunda doğulur. Ona görə sufi eşqi işıqda yox, qaranlıqda tapır. Sufi gözlə sevməz, qəlblə yanar. Onun üçün eşq, nə bədəndədir, nə də dildə. Eşq yanmaqdır, amma kül olmamaq. Sufi baxmır, o görməmək üçün gözlərini yumur. Qərb baxır, görmək üçün gözünü açır. Biri informasiya istəyir, biri sükutun içində həqiqət.

Sufi sual vermir. O, sualın özündə yanan bir haldır. Onun "bilmək" arzusu yoxdur, çünki bilir ki, bilmək əqli işıqdır, eşq isə sənə aid olmayan, səni yandıran bir od. Hallac Mənsur "Ənəl-Həqq" deyəndə öz "mən"ini yox edirdi, Allahla eyniləşmək iddiası etmirdi. Sadəcə "mən artıq mən deyiləm" deyirdi. Qərb bunu küfr saydı, Şərq isə qorxdu. Amma sufi üçün bu, işığın içində yox olmaq idi. Tanrıda əriyib özlüyünü itirmək. Qərb isə bu yoxluğu qəbul etmədi. Onun ağlı bu təslimiyyəti başa düşə bilmədi.

Qərbli günəşə çatmaq üçün göyə baxdı. Teleskop düzəltdi, riyaziyyatla ölçdü.

Sufi isə göyə baxmadı, gözünü yumdu. Çünki bilir.. Günəş, göydə deyil  içdə yanmalıdır.

Onun üçün nur "nurlanmaq" zahiri parlaqlıq deyil. Bu, içdəki qaralığın yandırılmasıdır. Sufi gecə ilə barışar. O, günəşin doğmadığı yerlərdə gəzir, çünki bilir ki, Allah zülmətin içində danışır.

Bəs sən heç sufinin gözünə baxmısan dostum? Orada işıq yox, bir yoxluq var. Adamı içindən çəkib aparan bir səssizlik. Sanki danışsa, hər şeyi deyəcək amma susur, çünki sən hazır deyilsən.

Sufilik, Şərqlə Qərbin arasındakı körpü deyil, susqunluğudur Sufi Qərbdə də anlaşıla bilər, Şərqdə də. Amma heç birinə tam aid deyil. O, nə rasionallığın tərəfdarıdır, nə də fanatizmin. O, özünü itirərək var olur, öz varlığını inkar edərək həqiqətə çatır. Bu səbəbdən sufi nə Romoe kimidir, nə Məcnun. O, daha dərin bir dərddədir.

O, Leylini görmək belə istəmir. Çünki eşq, Leylidə yox, öz içindəki Leylisizliyindədir.

Sufi deyir: "Axtarma. Sadəcə yan."

Ona görə sufi düşünməz. O yanar. Deyər ki, "Mən lampa deyiləm. Mən o lampanın içindəki cinəm. Amma azadam. Çünki mən artıq bir şey istəmirəm."

 Qərb Romeo idi, öz sevgisini fəryadla dünyaya hayqıran.

Şərq isə Məcnun,  öz eşqini çöldə, daşla, qumla, dağla bölüşən.

 Romeo, Cülyettanı sevmək üçün onun gözlərinə baxmalı idi. Görmək üçün isə işıq lazım idi. Sevgi görməklə doğulur. O, gözlərdə parlayan ehtirasdır, bədəndə dolaşan ruhdur. Onun dili var, bəzən çiçək, bəzən gülüş, bəzən öpüş.

Məcnun isə Leylini görmək istəmədi. O, Leylinin adını eşitdi və yandı. Eşq görməyə yox, yanmağa bağlı idi. O, işıqla doğulmadı – qaranlıqda gözdən yox, içdən gəldi. Sükutla danışdı, dəli oldu, özü yox oldu.

Qərb gözünə aşiq oldu. Şərq isə ağlına deyil, dəliliyinə.

Qərb eşqi bədənə yazdı, Qustav Klimtin fırçasında öpüşə, kino ekranlarında yaxın plana çevirdi.

Şərq eşqi sinəsinə yazdı, Füzulinin qəzəlinə, Mövlananın dövrəsinə, Nizaminin qələminə.

Qərb günəşi sevdi, Şərq günəşdən qorundu.

Qərb günəşin altına çimərlik stulları düzdü, Şərq pəncərələrə pərdə çəkdi.

Qərb bronz dəriyə heyran oldu, Şərq ağ dərini əziz bildi.

Qərb günəşə doğru soyundu, Şərq kölgəyə sığınıb çadra ilə örtüldü.

İki müxtəlif iqlim, iki fərqli dünya baxışı. İkisi də günəşi gördü, amma biri onun altında dincəldi, o biri onun istisində qovruldu. Biri günəşi azadlıq, o biri imtahan bildi.

 Qərbdə səhərlər qəhvə qoxusu ilə başlayır. Acı, sərt, tək fincanda.

Şərqdə səhər çayla gəlir. İstiylə, söhbətlə, samovarla.

Qərb "individualizm"in evidir. "özün üçün yaşa".

Şərq isə "nə deyərlər"lə doludur. Qonşunun pəncərəsi Tanrının gözüdür.

Qərbdə sevgi, təkliflə, baxışla, açıq mesajla gəlir.

Şərqdə eşq, baxışdan qaçmaqla, susmaqla, örtüklə yaşanır.

Qərbdə "səni sevirəm" demək təməl bir başlanğıcdır.

Şərqdə bu söz, bəzən illərlə susulub deyilən bir cümləlik qiyamdır.

Qərb uşaq yaşdan öyrədir, "Nə hiss edirsənsə, danış."

Şərq öyrədir, "Sus. Hisslərini gizlət. Bir az döz."

Qərb azadlıqla tənzimləyir. Qayda qoyur, amma sərhədi təyin edir.

Şərq təslimiyyətlə tənzimləyir, "böyük nə deyərsə, odur."

Qərb musiqini səhnəyə çıxarır. Parıltı, ritm, jest.

Şərq isə muğamda titrəyir, səsini ucaldır, amma gözlərini yumaraq dinləyir.

Qərb ifa edir, Şərq hiss edir. Biri baxış üçündür, biri iç üçündür.

Qərbdə ailə planlamadır. Hər kəsin öz otağı, öz təqvimi.

Şərqdə ailə bir otaq, bir süfrə, bir səbirlə qurulur. Bəzən sevgi olmur, amma hörmət əsas sütundur.

Qərbdə cütlüklər "açıq danışır", Şərqdə isə qadın baxışı ilə danışır, kişi isə heç nə deməyib hər şeyi hiss etdirməyə çalışır.

Qərb insanı böyüdür, Şərq insanı kiçildir.

Qərb deyir, "sən bacararsan."

Şərq deyir "Bacarma, başına iş gələr."

Qərb insana Tanrıya yaxınlaşmaq üçün azadlıq verir.

Şərq Tanrını insana yaxınlaşdırmaq üçün təqva verir.

Qərb Edisonun lampasını işıq kimi gördü.

Şərq Ələddinin lampasını sirr kimi.

Qərb lampanı texnologiya etdi.

Şərq lampanı dua üçün saxladı.

Qərb düyməni basdı, lampa yandı.

Şərq zikr etdi, lampa titrədi.

Qərb işığa sahib oldu.

Şərq isə işığın içində yanmağa razı oldu.

Qərb eşqini nümayiş etdirdi, Şərq eşqini gizlətdi. Amma hər ikisi ağrıyla doğuldu. Və hər ikisi günəşin altında tamamlanmaq istədi – biri parlaq günorta istisində, o biri gün doğmamışın səssiz şəfəqində.

 Amma... hər iki eşq natamam qaldı. Cülyetta zəhər içdi, Leyli torpağa gömüldü. Qərbin sevgisi tez çatdı, amma tez bitdi. Şərqin eşqi isə çatmadı, amma öləndən sonra belə yaşadı.

 Bəlkə də bu fərqlər sivilizasiyaların sadəcə mədəni seçimləri deyil.

Bəlkə günəş, ruhların tarixini fərqli şəkildə yandırdı.

Bəlkə alman günəşə həsrət qaldığı üçün özünü şüşə divarlarla əhatə edir.

Bəlkə ərəb, günəşi hər səhər erkən qarşılayıb yandığı üçün kölgəni sevir.

Və bəlkə də, şərqlinin çadrası bir qorxu deyil, bir izzətdir;

Qərblinin çılpaqlığı bir azadlıq deyil, bir haraydır. "Məni gör! Məni sev! Günəş kimi sev!"

 Sufi isə bu iki dünyanın ortasında dayanır, nə çadra, nə çılpaqlıq.

Nə sevgi, nə eşq. O artıq özü deyil. Onun üçün günəş içdə doğur, çöldə yox. Və o bilir: Allah gözlə görülməz, eşqlə yanılar. Ona görə sükuta qərq olur. Ona görə susur və yanır.

Bəlkə Şərq gizlənmiş bir yaradır. Qərb, açıq bir hayqırtı.

Bəlkə biri günəşi artıq görüb. Yanıb, qorxub, dərinləşib.

Digəri isə hələ də günəşi gözləyir. Arzulayır, soyunur, bağırır. Və biz... bu iki dünyanın övladları olaraq ya Məcnun kimi dəli olacağıq, ya Romeo kimi sürətlə sevməyə, sürətlə yanmağa, sürətlə yox olmağa məhkum.

Amma kim bilə bilər.

Bəlkə də bir gün, günəşlə göz-gözə gəlmədən də sevməyi, eşqlə danışmadan da susmağı bacararıq. Və bəlkə bir gün, şərqli qaranlığı ilə, qərbli işığı ilə, gizli bir körpünün iki tərəfində dayanaraq, eyni adama aşiq olar. Adı "Bircəm" olan bir qadına.

Onda nə çadra, nə çılpaqlıq qalacaq.

Sadəcə bir baxış…

bir nəfəs…

bir sükut…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanın musiqi tarixinin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir Niyazı. Bu gün onun anım günüdür.

Drijor, SSR xalq artisti Niyazi Tağızadə 1912-ci il iyulun 7-də (bəzi mənbələr də avqustin 7-si kimi göstərilir) Tiflis şəhərində ziyalı ailəsində doğulub. Anası Böyükxanım ixtisasca həkim olub. Atası Zülfüqar Hacıbəyov Azərbaycanda musiqili teatrın banilərindən biriydi və dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun doğma qardaşı idi.

Uşaqlıq illərindən Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Əbdürrəhim Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Hüseyn Cavid kimi dövrünün tanınmış sənət adamları, görkəmli yazıçılar arasında böyüyüb.

İlk musiqi təhsilini Y.A.Şefferlinq adına məktəbdə skripka sinifində oxumaqla alıb. Sonradan atası Zülfüqar Hacıbəyov və əmisi Üzeyir Hacıbəyovun tövsiyəsi ilə təhsilini 1925–1926-cı illərdə Moskvada Mixail Fabianoviç Qnessinin bəstəkarlıq sinifində davam etdirib. 1929–1930-cu illərdə isə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Mərkəzi Musiqi Texnikumunda bəstəkarlıq sinifində təhsil alıb. Ancaq həmin şəhərin havası ona düşmədiyindən və darıxdığından bu təhsil ocağını bitirə bilməyib.

Z.Hacıbəylinin "Aşıq Qərib", Ü.Hacıbəylinin "Arşın mal alan" və s. əsərlərinin yeni redaksiyalarını hazırlayıb, Azərbaycan xalq mahnılarını ("Xumar oldum", "Qaragilə", "Ay bəri bax", "Küçələrə su səpmişəm" və s.) simfonik orkestr üçün işləyib, 1935-ci ildə "Rast" və "Şur" muğamlarını nota salıb.

Niyazinin 1942-ci ildə yazdığı "Xosrov və Şirin" operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması, psixoloji gərginliyi, xor səhnələri və opera epizodlarının ifadəliliyi ilə, onun 1949-cu ildə yazdığı "Rast" simfonik muğamı isə dramaturji bitkinliyi, güclü emosional təsiri, zəngin melodikası, xüsusilə harmonik dilinin əlvanlığı və ifadəliliyi ilə fərqlənir. "Rast" müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənib, Çexiyada "Suprafon", ABŞ-də "Rikordi" musiqi şirkətləri tərəfindən qrammofon valına yazılıb.

Avropa və Asiyanın bir sıra ölkələrində çoxlu sayda dirijor kimi müvəffəqiyyətli çıxışlar edib. Niyazi məşhur hind filosofu R. Taqorun "Çitranqoda" fəlsəfi dramı üzrə "Çitra" baletini yazıb. Bu balet böyük uğurla bir çox şəhərlərdə nümayiş etdirilib. Baletdə Niyazi hind xalq musiqisinin ritm və intonasiyalarından, orkestrovkada hind musiqi alətlərinin səslənməsini xatırladan tembrlərdən istifadə edib.

Filmoqrafiya

- Almaz

- Arazın o tayında

- Arşın mal alan

- Axşam konserti

- Bəstəkar Müslüm Maqomayev

- Bəxtiyar Vahabzadə

- Bir məhəllədən iki nəfər

- Bir qalanın sirri

- Cazibə qüvvəsi

- Doğma xalqıma

- Əsl dost

- Fətəli xan

- İyirminci bahar

- Kəndlilər

- Kölgələr sürünür

- Liderlik missiyası. 1-ci hissə

- Maestro

- Maestro Niyazi

Təltifləri və mükafatları

1. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı

2. "SSRİ xalq artisti" fəxri adı

3. "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı

4. "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

5. "Ermənistan SSR xalq artisti" fəxri adı

6. "Stalin" mükafatı (2-ci dərəcə) (konsert-ifaçılıq fəaliyyətinə görə)

7. "Stalin" mükafatı (2-ci dərəcə) ("Gülşən" tamaşasına görə)

8. "Lenin" ordeni

9. "Oktyabr inqilabı" ordeni

10. "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

11. "Şərəf nişanı" ordeni

12. "Əmək veteranı" medalı

Niyazinin böyük bəstəkar və dirijor olmasında əsas dəstəkçilərindən biri də ömür gün yoldaşı Həcər xanım olub. Onların tanışlığının maraqlı tarixçəsi vardır:

Bir gün Maestro Niyazi Bakıya qayıdandan sonra Dağıstan Maarif Komissarlığına şöbə müdiri göndərilib. Irandan olan əslən Cənubi Azərbaycanlı tələbə olan Həcər xanımla da elə Mahaçqalada tanış olub. Həcər xanımın qardaşı Əli İsgəndər Mahaçqaladakı İran konsulluğunda çalışıb. Əli İsgəndərin təşəbbüsü ilə bir gün Niyazinin ailəsini qonaq çağırıblar və yaxın münasibətləri yaranıb. Niyazi bəy Həcər xanımı burada görüb və bir-birlərinə aşiq olublar.

 Sonradan bu ailənin İrana geri dönmək fikri olduğundan, Həcərin Niyazi ilə yaxınlaşmasını əngəlləmək istəyiblər. 1932-ci ilin sonları Həcərgilin ailəsi İrana köçməli olub. Həcərin ailəsi bu izdivaca heç cür razı olmayıb. Gənclər 1933-cü ildə qaçıb gizlincə evlənmək qərarına gəliblər. Elə belə də ediblər.

Bir müddət Ağdaşda Niyazinin qohumlarıgildə qalıblar. Evliliklərinin ilk illəri əziyyətli keçib. Çünki həmin dövrdə Hacıbəyovlar ailəsinin maddi vəziyyəti yaxşı deyildi. Həcər xanımın sovet pasportu olmadığından molla kəbini kəsdiriblər. Onların nigahı yalnız 1940-cı ildə rəsmiləşdirilib. Gənclər harda, necə yaşayacaqlarını bilmirmişlər. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, onlar düz 51 il birgə xoşbəxt ömür sürüblər.

Maestro Niyazi 2 avqust 1984-cü il tarixində dünyaya gözlərini qapayıb.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)