İlhamə Məhəmmədqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Sumqayıt təmsilçisi

Sumqayıt şəhər İcra Hakimiyyəti yanında İctimai Şuranın sədri, “Tərəqqi” medallı, Prezident mükafatçısı, Sumqayıt Dostlar Klubunun Sədri, yazıçı, publisist Hümbət Həsənoğlunun bu yaxınlarda “Sumqayıt dolması” adlı yeni kitabı işıq üzü görübdür. Dəyərli ziyalmızla maraqlı mövzu ətrafında həmsöhbət olduq. Müsahibəmizi çoxsaylı izləyicilərimizə təqdim edirik:

- Hümbət müəllim, dolmanın tarixi haqda nə deyə bilərsiniz?

- Dolmanın tarixi yəqin ki, minilliklərə gedib çıxır. Böyük ehtimalla əti, qiyməni ilk dəfə xəmirin içinə qoyublar və belə xeyli yemək; düşbərə, xəngəl və s., bu kimi yeməklər çox xalqın, həmçinin bizim mətbəxdə var. Vurğulamaq lazımdır ki, xəmirin dadı olmur, belə yeməklərə dad verən qiymə olur.

Keçmişdə, haradasa bir insan düşünüb ki, qiyməni hansısa yarpağa büksün və beləcə də “dolma” adlı yemək ortaya çıxıb.

- Doktor, o insan haralı olub və niyə hər xalq dolmanı özünküləşdirmək istəyir?

-  Yaxşı sualdır. Əlbəttə, ilk dəfə dolma hazırlayan insanın adı tarixdə qalmayıb. Bu səbəbdən də xalqların çoxu bu yeməyi öz adlarına çıxmaq istəyir. Bilirsiniz, dolma hazırlamaq, əti doğrayıb suda bişirmək, ya əti kəsib şişə taxıb qızartmaq deyil. Dolma təfəkkür məhsuludur. Hansı xalq sübut etsə ki, dolma onundur, avtomatik olaraq o xalq elit xalqlar siyahısına daxil edilir. Məhz elit, təfəkkürü zəngin xalq qarın doyuzdurmaq xatirinə deyil, ləzzət alma üçün təam hazırlaya bilərdi.

- Ermənilər də israrla dolmanın onlara aid olmasını dünyaya sübut etməyə çalışırlar.

- Haqlısınız. Bizə aid çox şeyə, torpaqlarımızdan tutmuş, musiqimizə qədər, ədəbiyyatımızdan tutmuş yeməklərimizə qədər iddialarından əl çəkmirlər və heç zaman da əl çəkməyəcəklər. Çünki, bizim olanları onlardan alsaq, quru canlarından başqa heç nə qalmayacaq.

Konkret dolma ilə bağlı iddiaları haqda. Erməni dilində, əslində hay dilində üzüm yarpağına “toli” deyilir və dillərini əyib dolmaya “tolma” deməklə, iddialarını ortaya atırdılar. Sonda alimlərin əksəriyyətinin fikri o oldu ki, “dolma” sözü, türk sözü olan “doldurmaq” sözündən götürülüb, çünki həqiqətən də, qiymə yarpağın içinə doldurulur.

- Doktor, üzüm yarpağından da, kələm yarpağından da, hətta bir çox digər yarpaqlardan dolma var idi. Hansı səbəbdən bir “Sumqayıt dolması” da düşünməyə ehtiyac yarandı?

- Üzüm yarpağından da, kələm yarpağından da dolmalar milli mətbəximizin incilərindəndir.  Amma, hər gözəlin bir eybi olduğu kimi, üzüm yarpağından da hazırlanan, kələm yarpağından da hazırlanan dolmaların bir eybi var.

İstəyirəm ki, dolmaya mənim gözümlə baxasınız. Hər dolmaya kiçik, mini qazan kimi baxın. O kiçik qazanın divarı üzüm və ya kələm ola bilir. Üzüm yarpağı qazan divarı kimi mükəmməldir. Üzüm yarpağının əsası sellüloza olduğundan sərtdir. Bu sərtliyə görə nə qazanın suyu, dolmanın içinə keçə bilir, nə də qiymənin şirəsi qazan suyuna qarışmır. Məhz buna görə qiymə üzüm yarpağının içində öz şirəsində rahat, kənar müdaxiləsiz bişir. Üzüm yarpağının əsrarəngiz turşməzə dadı, qiymənin gözəl dadı ilə birlikdə gözəl dad ansamblı yaradır.

Amma vacib bir məsələ. Üzüm yarpağı ayrılıqda, sərt olduğundan yeyilmir. Bişirildikdə belə, üzüm yarpağının sərtliyi qalır və mədə-bağırsaqda yaxşı həzm oluna bilmədiyindən narahatlıq hissi yaradır. Xüsusən də mədə-bağırsaqda azacıq problemləri olan insanlarda diskomfort yaradır.

Həzmə yararlıq baxımından kələm dolması çox yaxşıdır. Kələm ayrıca da yeyilə bilir və bişiriləndən sonra mədə-bağırsaqda asanlıqla həzm olunur. Kələmin çatışmazlığı isə odur ki, kiçik dolma qazanının divarı kimi işə az yarayır. Yəni kələm qiymənin tamlığını yaxşı təmin edə bilmir. Bir çox ölkələrdə hətta, qiyməni kələmə bükdükdən sonra iplə kələmi bağlayırdılar da. Elə ölkələrdə kələm dolmasına “sarma” deyirlər.

Tarix boyu bu dilemma qalırdı. Dadına görə, mədə diskomfortunu adlayıb üzüm dolmasını seçənlər olurdu və var. Mədələrinin rahatlığı üçün kələm dolmasını seçənlər də çoxdur. Mən nə fikirləşdim? Düşündüm ki, əgər üzüm yarpağının üstündən ikinci qat olaraq kələmdən istifadə etsək, hər iki yarpağa aid çatışmazlğı üstünlüyə çevirə bilərik.

- Deməli belə, Sumqayıt ikiqat dolması sizin tərəfinizdən ixtira olundu.

- Bəli, mən özüm evdə çoxlu eksperiment apardım və qəti qənaətə gəldim ki, kələm həm üzüm yarpağının qazan divarı kimi bərkliyinə dəstək olur, həm kələm öz altında üzüm yarpağını bişirib onu həzm üçün yararlı hala gətirir, həm də artıq mədədə kələm üzüm yarpağının həzminə kömək edir.

Eyni zamanda, kələmin azacıq şirinliyi üsümün gözəl dadına əlavə gözəl dad notları əlavə edir. Demək lazımdır ki, Sumqayıt dolması yeni daddır, yeni təamdır.

- Hümbət müəllim, sizin sonrakı addımlarınız nə oldu? Azərbaycanın məşhur kulinarları sizin ideyanızı necə qarşıladılar?

- Məntiqi sualdır. Bəxtimizdən xalqımızın böyük kulinarı, Azərbaycan mətbəxini dünyaya tanıdan gözəl təfəkkür sahibi Tahir Əmiraslanov kimi alimi var. Elə ilk olaraq ideyamı ona danışdım. Əslində ideyama kulinarlar tərəfindən qısqanclıq olacağına hazır idim, amma Tahir müəllimin reaksiyası mən gözlədiyimdən də yaxşı oldu. O mənə dedi ki, bir qazanda belə yarpaq və kələm dolmasını bişiriblər. Amma qiyməni iki yarpağa bükmək ideyası dünyada ilkdir. Əlavə də elədi ki, sən dünya kulinariyasının Lobaçevskisisən. Özü də açıqlama verdi: Evklid olub, o deyib ki, paralel xətlər kəsişmir. Çox sonralar Lobaçevski adlı alim dedi ki, fəzada paralel xətlər kəsişə də bilirlər.

Bu müsahibədən istifadə edib Tahir müəllimə bir daha dərin təşəkkürümü çatdırıram.

- Doktor, siz Sumqayıt dolmasını 2012- də ixtira etmisiniz, kitabı isə 2025- də, təzəlikcə buraxdınız. Niyə belə gec?

- Yaxşı sualdır. İstənilən yaxşı ideya üç mərhələ keçir. Əvvəldə hamı deyir ki, bu mümkün deyil. Sonra deyirlər ki, burada nəsə var. Lap sonda hamı deyir ki, çox düz ideyadır və bu elə belə də olmalıdır.

Sumqayıt dolması sadaladığım üç mərhələni də keçdi. Sumqayıt dolması beynəlxalq kulinariya festivallarında iştirak elədi və uğurlar qazandı.

 - Bəs Sumqayıt dolmasını kitab şəklində çıxartmaq ideyası necə yarandı?

- Vaxtında verilmiş sualdır. Çox hörməti Tahir müəllim öz fikirdaşları ilə birlikdə “Azırbaycan mətbəxində dolmalar” kitabını nəfis şəkildə çıxartdırdı. Hətta o kitab hansısa ildə, dünyanın ən yaxşı kulinariya kitabı nominasiyasının qalibi də oldu. Həmin kitabda 381 çeşid Azərbaycan doması yer aldı. Bu çeşidlərin içində çox böyük qisim Sumqayıt dolmaları da oldu, mənim adım da kitabda qeyd olundu.

İdeya üzdə idi, götürüb Sumqayıt dolmasını kitab şəklində ayrıca buraxmaq. Mən də ətrafıma bir komanda yığdım və kitabı ərsəyə gətirdik. Dolmamızın və kitabımızın həyata vəsiqə qazanmasında onlarla insanın əməyi var. Kitabda ayrıca o insanlara sonsuz təşəkkürümü bildirmişəm. Fürsətdən istifadə edib bir daha həmin əziz insanlara minnətdarlığımı ifadə edirəm. Onlarsız nə dolma, nə də kitab mümkün olardı.

Ürəyimdən keçir onların adlarını bir-bir çəkim. İki səbəbdən etmirəm. Birinci siyahıda əlliyə yaxın adam var və müsahibə formatı buna imkan vermir. İkinci də, qorxuram kimisə yaddan çıxardam. Kitaba əməyi olan hər kəsin adını saldığımı düşünürdüm. Kitab işıq üzü görəndən sonra baxdım ki, yadımdan çıxmış insanlar var. Bir-birin hamısına zəng edib təşəkkürümü bildirmişəm. Yeganə təsəllim odur ki, növbəti nəşrlərdə onları da mütləq qeyd edəcəyəm.

- Maraqlı və məzmunlu müsahibəyə görə çox sağ olun. Sizə də, Sumqayıt dolmasına da uğurlar.

- Bu müsahibə ideyasına görə sizin “Ədəbiyyat və incəsənət” portalınızın baş redaktoru Varisə minnətdaram. Dolma haqda ilk məqalə də elə bir zamanlar Varisin uğurla yaratdığı “168 saat” qəzetində çap edilib. Çoxsaylı oxucuların marağına səbəb olub.

Şəxsən sizə də maraqlı suallarınıza görə təşəkkür edirəm. Var olun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.07.2025)