Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Daş Salnamə Muzeyini ziyarət etdim. - Nə gizlədim, bu muzey haqqında yetərli bilgim yoxuydu. Ziyarət etdim və hər gün yanından keçdiyim belə bir incəsənət ünvanına (40°20′24″ quzey enliyi, 49°50′28″ gündoğar uzunluğu) daha öncələr gəlmədiyimə, Türk dünyasından qonaqlarımızı indiyədək bu daş gözəlliklərlə tanış etmədiyimə görə özümü danladım. 

Soyuq daşların istiliyini bildirən, göstərən, kübarcasına nümayiş etdirən, artıq 10 ildir çalışan bir muzeydən danışıram.

Daş – insanoğlunun ilk sənət materiallarından biridir. Daşın sərtliyi və soyuqluğu insanı paradoksal şəkildə onunla ünsiyyət qurmaq üçün fərqli yollar axtarmağa vadar edib. İnsan daşın dilini “anlayaraq”, onu oyub içində məskən salıb, kəsib silah düzəldib, yonub heykəl yaradıb... Daşın yaddaşı var – üzərindəki hər cızıq, hər bir zərbə, insan əlinin, düşüncəsinin və ruhunun izlərini daşıyır...

Daş plastikasının fəlsəfəsi, əslində, insanla zamanın bənzərsiz dialoqudur. Bu dialoq bəzən monumental heykəllərdə, bəzən incə ornamentlərdə, bəzənsə gizəmli petroqliflərdə özünü göstərir. Hər biri öz dönəminin ruhunu, insanoğlunun dünyaya baxışını və bəzən də kosmik gizlinlərə olan ilgisini əks etdirir.

Qədim Misirdə fironların bəngü yaşama qovuşmaq arzusu daş məbədlərdə və heykəllərdə təcəssüm edirdi. Qədim Yunanıstanın mərmər fiqurlarında isə insan bədəni idealizə edilərək harmoniyanın, mükəmməlliyin simvoluna çevrilirdi. Roma İmperiyası bu sənət gələnəyini davam etdirdi, lakin gerçəkliyi ideallaşdırmadan, həqiqəti olduğu kimi ifadə edərək...

Gündoğarda daş plastikası daha çox ornamentallıq üzərində qurulub – İslam memarlığının incə oyma daş naxışları, türbələrin baş daşlarındakı kaliqrafik yazılar, Asiyanın qədim məbədlərindəki mistik heyvan fiqurları – hər biri fərqli bir anlam qatına sahibdir.

Türkün yaddaşı daşa döyülüb – necə deyərlər, ağızda və kağızda deyil, məhz daşın dözümlülüyündə, bəngülüyündə yaşayıb... Orhun-Yenisey abidələri bu yaddaşın ən möhtəşəm ifadəsidir. VIII yüzilin yadigarı olan bu abidələr türk ulusunun özünüdərk yolunda qoyduğu ilk böyük yazılı möhürdür. Hər bir daş üzərində qazılmış damğalar, hər bir söz qədim türklərin dünyagörüşünü, siyasi idealını, həyat fəlsəfəsini əks etdirir.

Orhun yazıları yalnız epiqrafik sənət örnəyi deyil, həm də bir ulusun öz tarixini daşa həkk etməklə gələcəyə ötürməklə bağlı uğurlu cəhdidir. “Türk budunu üçün gecələrim yuxusuz keçdi, gündüzlərim dinclik bilmədi”… – Bilgə Kağanın bu sözləri, daş üzərində bəngüləşmiş bir öyüd kimi, sanki indi də canlıdır, diridir...

Eyni gələnəyin izlərini Altaydan Sibirin dərinliklərinə, oradan isə Azərbaycanın qəbir daşlarına, türbələrinə, qoç fiqurlarına qədər izləmək mümkündür. Qədim türk xalqlarının daşla olan bağlılığı təkcə Orhun abidələri ilə sınırlanmır – bu bağlılıq onların qəbirüstü abidələrində, damğalarında, daş plastikasında da özünü göstərir.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində – Naxçıvanda, Ordubadda, Qarabağda, Göygöldə və b. yerlərdə rast gəlinən qoç və at fiqurları türkün döyüş ruhunun, qəhrəmanlıq məfkurəsinin daşlaşmış ifadəsidir. Bu heykəllər, türkün Günbatardan Gündoğara, Gündoğardan Günbatara (İkiçay arasından Altaylara, yüzillər sonra Altaylardan, Türküstandan Anadoluya…) uzanan mədəni kodlarını özündə daşıyan - sükut içində danışan tanıqlardır...

Daş türkün yadına nəyi salır, 

türkü nəyə səsləyir? - Cavab: 

Ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə uzanan ulu yoldur, Bəngülükdür, 

Üfüqötəsidir! 

Çünki türkün tarixi xaqanların, başçıların, qamların səfərləri ilə yazıldığı kimi, həm də daşlara həkk edilən qayıdışlarla, düşüncələrlə yoğrulub. Bu gün çağdaş Azərbaycan heykəltəraşları (öfnəyi, Hüseyn Haqverdi) bu gələnəyi davam etdirərək, daşın yaddaşı ilə insan yaddaşı arasında bənzərsiz bir bağ qurub.

Türk öz tarixini daşa yazdı - o daşlar bugün yalnız ağız deyənləri, kağız bilənləri deyil, unudulmamağı, öyrənilməyi haqq edənləri danışır, göstərir, öyrədir, ötürür...

Azərbaycanın daş plastikasına baxdıqda burada həm Qobustan petroqliflərinin arxaik simvolizmi, həm orta yüzilliklər türbələrinin bəzək elementləri, həm də qəbir daşlarındakı nəqqaşlıq sənəti diqqəti çəkir. 

Bəli, daş həm keçmişdən söz açır, həm bu günün estetik dəyərlərinə zənginlik qatır, həm də mədəni kodları gələcəyə ötürən bir vasitə kimi çıxış edir.

Daş plastikası, əslində, insana xas olan bir yaradıcılıq impulsunun – daimi iz buraxmaq istəyinin təntənəsidir. Hər yonulan daş parçası, hər işlənən mərmər lövhə insanın özünü tarixə həkk etmək cəhdidir. Sanki insan daş üzərində öz varlığını ölümsüzləşdirmək istəyir – bir gün özü yox olacaq, lakin yaratdığı izlər qalacaqdır, qalacaqdır…

Bəlkə də, buna görə daş plastikası bizə həm doğma, həm də gizəmli görünür – çünki o, həm əllə yaradılıb, həm də zamanın və doğanın öz hökmünü yürütdüyü bir sənət formasıdır.

Çağdaş Azərbaycan daş plastikasında gələnəklə dialoq öz gərəkli səciyyə və dərəcəsini alır. Qobustan irsinə biganə qalmayan heykəltəraşlarımız daş abidələrdən ilham alaraq, onları yeni ifadə formalarına çevirir. Belə sənətkarların əsərləri, sanki, keçmişdən tapılmış artefaktlar təsiri bağışlayır; lakin bu, təsadüfi olmayıb, (artıq vurğuladığımız kimi) zamanla dialoqa girən sənət yanaşması təsirindədir.

Sənəti bir dönəmin qan dövranı kimi izah edən sənətkarlarımız, insanın qan yaddaşı, daşın elə daş yaddaşı olduğu kimi, sənətin estetik yaddaşı olduğunu idrak edərək, onun öz içində keçmişin izlərini (daşıyaraq) gələcək nəsillərə ötürdüyünə inanır.

Keçmişdə daş plastikasının ritual və dini funksiyası vardısa, çağdaş sənətkarın məqsədi fərqli ola bilər – elə fərqli də olmalıdır; günümüzün sənətkarı öz yaradıcılığı vasitəsilə insanın iç dünyasını, yaşamın qanunlarını və kainatın sirlərini dərk etməyə çalışırsa, bu alqışa layiqdir.

Ustad Məmməd Araz qırx il öncə belə haray - “Daş harayı” çəkirdi:

Bəlkə daşdan doğulubdur insanlar elə,

İndi-indi çox hikməti ağlım əridir.

Bəlkə sönmüş sandığımız vulkanlar elə

Nə zamansa dəfn olunmuş haqq səsləridir!

Sənət yaşayır və yaşadır… 

Sənət - Ürək daşıdır - dar gündə ona, onun qurtarıcılığına inanırıq… Tanrı necə haqdır!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

  “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının poçtuna bu yazı Türkiyədən ünvanlanıb. Sənətşünaslıq Elmləri Doktoru, Qaziantep Universiteti Türk Musiqisi Dövlət Konservatoriyasının professoru, Türk Xalq Musiqisinə Xidmət mükafatcısı İlqar Cəmiloğlu İmamverdiyevdən. Yazı bu gün anım günü qeyd edilən unudulmaz professor Babək Qurbanov barədə bir xatirə yazısıdır - Xalq yazıçısı Osman Sarıvəllinin mərhum yadigarı Babək Qurbanov barədə.

“Təkcə sən gəlib çıxmadın...” Bu misra bir anlıq xəyalən məni 1964-cü ilə, 7 yaşımda olduğum dönəmə götürdü. 3 yaşında bacım Aludə bu mahnını körpə səsi ilə oxuduğu əziz illər xəyalıma gəldi. Atam, anam, 2 qardaşlarım da sağ-salamat idilər arxamda dağ kimi. Cəmil Əkbərlə Firuzə ananın bərəkətli ocağında deyib-gülüb şənlənər, uşaqlıq həyatını yaşayardıq. Bəxtəvərli günlər idi o illər.

İlk bahar gələrdi, Novuruz Novruzgülünün mübarək qədəmləri ilə Gəncə torpağında bin-bərəkətli gəlişi ilə bizləri müjdələyərdi. Gələcəyə inamla baxardıq. Elə bilirdik ki, belə olacaq hər zaman. İllər gəldi üstümüzdən xəzan yeli əsməyə başladı nə başladı. İmamverdi ilə Paşa babamı, nənələrim Həcəri, Dilbəri, əmilərim İbrahimi, Həşimi nəhayət sıra gəldi, Cəmil Əkbəri, anam Firuzəni, qardaşım Müzadili, Zakiri, 3 yaşında qızım Şəhlanı, bacımın yoldaşı Azəri Hacıoğlunu, Ənvər Qəmbərovu, Fuad Qələndəroğlunu, 28 mart 2019-cu ildə isə qardaş qədər əziz olan, səmimi insan, böyüyüm, ağsaqqalım, yolgöstərənim professor Babək Osmanoğlu Qurbanovu da qeyb etdik. Çəkilib getdilər hamısı bir-bir. Baxdım ki, tək qaldım, yetim qaldım, tifil qaldım, ətrafım bomboş-qaldı. Arxalı dağlar idim. İndi arxasız, ümidsiz, imdadsız, sayəsiz, kimsəsiz qaldım bu fani dünyada. Səd heyif. Ötən-ötdü bir də gəlməz o əlçatmaz, ünyetməz günlər, o munis illər, bakirə mübarək saf anlar:

Köçüm köç edibdir, qalanım yoxdur,

Şənlik məclisimdə çalanım yoxdur,

Həqiqət deyirəm, yalanım yoxdur,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Hər bahar gələndə qəm içindəyəm,

Könlüm nalə çəkər, nəm içindəyəm.

Arzum başa çatmır, kəm içindəyəm,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Gedənlər getdilər, qalana yazıq,

Dərd-hicran sazıyla çalana yazıq,

Xəyala qapılıb, dalana yazıq,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Bir kimsə halımı sormaq istəməz,

Başımdan qəm qalxar, boran tüstümüz,

Əyildi şah-vüqar, sındı şəstimiz,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Gözlərim yol çəkir neçə illərdir,

Atam, anam, qardaş, qızım güllərdir,

Ruhumda qara qan axar, sellərdir,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Bahar fəsli Novruz gələr, xoş gələr,

Bülbül-gülə  cilvəsiylə müjdələr,

Qəlbimdə məzartək açar lalələr,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Pənahıma yetiş, ey Pərvədigar?

Övladın dərd çəkər, ismidir İlqar!

Kömək ol sən ona, cənabi-Haqq, yar,

Arxasız qalmışam, arxalı dağlar.

Ümidsiz, çarəsiz, yırğalı dağlar.

Bəli, əziz oxucum mart ayı gələndə sevinərlər, gülərlər. Mən də qəmlə “fərəhlənib”, kədərlə “sevinməyə” alışmışam neçə illərdir. Bahar gələr, Novruz müjdələr 21 martda. Mən isə 2 martda əmimoğlu Məhərəm Əkbərovu, 12 martla atam Cəmil Əkbəri, 18 martda qardaşım Zakiri, 28 martda isə Babək Osmanoğlunu, el-obamızın fəxri oğlu, gözəl ziyalı-filosof, musiqişünas alimimizi rəhmətlə müjdələrəm. Mənim də mart ayına “gözaydınlığım” bu itirdiyim dəyərlər olar nəyazıq ki.

18 il bir qurumda qabaq-qənşər çalışdıq, tövsiyələrini verdi, yol göstərdi elmlər doktoru olmağıma. Akademik Rasim Əfəndiyə bir rəyi çatdırmaq üçün məndən rica etdi. Dediyini canla-başla yerinə yetirdim. Beləcə bu xeyir-dua tanışlığı məni doktorluq dissertasiyamın başlaması üçün vəsilə olmuşdu. Çünki Babək Qurbanovun xeyir duası ilə bu xoş, təmənnasız ülvi məram gerçəkləşmiş oldu. 3 il ərzində rəylərini verdi, elmi kitablarıma ön söz yazaraq sayını 35 çıxartdı. Aşıqşünaslığa, ifaçılıq məsələlərinə, tar sənətinə, rəqs, muğam dəramədlərinə, rənglərinə, klassik saz havalarına dair neçə neçə elmi dəyəri aktual olan samballı əsərlərini mənim yaradıcılığıma təmənnasız, səxavətlə ərmağan etdi.

Gözü-könlü tox bir insan idi Babək Osmanoğlu. Çünki əsilzadə övlad idi Azərbaycanımız üçün. Onu tanıyanlar pərvanə olub Babək adlı şəmin başına dolanardılar. Tövsiyələr alardılar, məsləhətləri ilə hərəkət edib uğurlara nail olardılar. Hər bir elm adamına mənəvi borcu olduğunu düşünərdi. Bu amalla yaşayardı Babək müəllim. Elmi əsərləri gah sovetlər hətta xarici ölkələrdə yayınlanardı. Xalqımız müstəqillik əldə edəndən sonra Türkiyə ellərində bütün yaradıcılığı ilə 700 məqalə yayınlanmasına nail oldu bu bəxtəvər insan. 53 elmi kitabının yayınlanması isə ömrünün son akordu oldu, finalı oldu, sonuncu oldu. Haqqın rəhmətinə gedən bir ilin tamamında Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı xatirəsinə həsr olunmuş elmi konfrans da keçirilməsinə qərar verdilər. Çünki Babək müəllim 48 yaşında ilkən Postsovet məkanında SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının, bir müddətdən sonra isə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının üzvü olmağa layiq görülmüşdü. Fəqət uzun illər musiqi-elmi ictimaiyyəti bilmirdilər ki, Babək müəllim tələbəlik illərində güclü bəstəkarlıq təhsili almışdı keçən əsrin 60-cı illərində tələbə ikən.

Bəstəkarlıq fənnindən ustadı Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət konservatoriyasının rektoru SSRİ xalq artisti Cövdət Hacıyev idi. Bununla belə palifoniya elmini dərindən öyrənməsinə yardım edən Zakir Bağırov da Babək Osmanoğlunun fitri istedadına heyran qalmışdı. Çünki mükəmməl musiqi hafizəsinə malik idi. Azərbaycanda “absolyut slux” deyirdilər Babək müəllim haqda. Tələbəlik dönəminin saralmış kağızlarda notlarda qeyd olunan yaradıcılığının silinməsini önləmək üçün qərara gəldimki əlyazmalarını “Final” proqramında səliqəli yazım nəşr etdirəm. Bu işimi gerçəkləşdirməyə inanmırdı Babək müəllim. Fəqət israrım qarşısında çarəsizcə razı oldu. Və bu minvalla “Bəstələr məcmuəsi”, “Əsərlər məcmuəsi”, ömrünün son aylarında isə Professor Əfqan Zəki Salehin xeyir duası ilə ikimizin ortaq işbirliyində “İ.S.Baxın xatirəsinə 5 fuqa” adlı əsərinin yayınlanmasına son kəs şahid ola bildi Babək müəllimim.

Sağlığında özünə heç inamı, güvəni yox idi. Gecə-gündüz təbliğatım və ümidverməm  sayəsində əsərlərini fərqli konsert səhnələrində Prof.Gülər Dəmirova, Tamilla Qasımova və Prof. Əfqan Zəki Salehin, ən nəhayət özünün müşayiəti ilə səsləndirə bilməyimiz, Babək müəllimi canı-könüldən sevindirmişdi. 18 yaş kiçik olsam da bu fəaliyyətim sayəsində də mənə həm “Üzeyir”, həm də  “dayı” deyə müraciət edərdi.

Mənim üçün bu fəxri adlar “Nobel” mükafatı dəyərində idi möhtərəm oxucularım. Dərdikəndə, özünəbab tərəfmüqabil, həmsöhbət tapa bilməyəndə isə şeirlər yazıb poetk mistralarla nigarançılığını izhar edirdi internet vasitəsilə. Keçən il 85 illik münasibəti ilə “Babək Qurbanov -85” adlı kitabı yubiley münasibəti ilə gecə-gündüz demədən üzərində çalışdığım zaman Professor Rövşən Xasayoğlu Babək Qurbanovla hər ikisi arasında olan gizli söhbəti nəhayət mənə də anladıb məramını açıqladı. “Babək müəllim deyirdi ki, İlqar müəllim tez-tez kitablar yazır fəqət texiniki-alfabetik səhvləri də çoxdur”. Bu məramı duyduğum zaman çalışma sürətimi azaldıb “Presto”dan “Larqo”ya keçdim. Bu tövsiyəni; son xahişini yerinə gətirməyə çalışdım. Nəhayət  nəzərimdən qaçan bir çox səhvlərimi Əli İmamverdinin dəqiq müşahidələri əsasında düzəldərək 6 ay zamanımı alan 691-səhifəlik kitabı “İksad Yayınevi”nin xeyir duası ilə işıq üzü görməsi ilə bir vəfa borcumu yerinə gətirə bildim şükürlər olsun ki.

Azərbaycanımızın fəxri-iftixarı Osman Sarıvəli ocağının alim övladı, professor Babək Qurbanovun 28 mart 2025 ilində aramızdan ayrılalı 6 il tamam olur, möhtərəm oxucularım. Bütün külliyatı ilə yaxından tanış olan bir şəxs kimi əlaqədar təşkilatlara üz tutub, deyirəm. Sağlığında ikən Azərbaycanımıza-Qazax elinə göndərə bildiyim 50 bağlama kitablarını, yayınlanmış, yayınlanmamış elmi məqalələrini, gənc alimlərimizə rəva bildiyi çox sayda elmi rəylərini ortaya çıxara bilmək üçün, gələcək nəsillərin faydalanması xatirinə 2-ci Şıxlı kəndində “Sarıvəllilər muzeyi”nin açılması üçün əlaqədar qurumların xeyir-duasını vermələrini təmənna edirəm. Çünki, Qazax elindən Səməd Vurğun kimi xalq şairimizin könül-əqidə dostu olan Azərbaycanın Xalq Şairi Osman Sarıvəlli, Lomonosov Universitetində uzun illər fizika-fəlsəfə professoru olaraq çalışmış Rafiq Qurbanov və estetika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, SSRİ və Azərbaycan SSRİ bəstəkarlar ittifaqının üzvü olmuş Babək Osmanoğlu - 3 böyük ziyalı alimlərimizin Azərbaycanımız üçün geniş şaxəli yaradıcılığı və örnək fəaliyyətləri ilə Türkiyə cümhuriyyətləri də daxil olmaqla Türk Dünyası üçün zəngin bir ərmağandır.  Ümidvaramkı bu arzum  ən yaxın zamanda yerinə gətiriləcək.

 Bu mübarək Ramazan bayramı ilə Novruz bayramının qovuşduğu 2025-ci ilin mart ayında, bir zamanlar bacım Aludənin oxuduğu; sözləri Ənvər Əlibəliyə, bəstəsi  Cahangir Cahangirova aid olan kövrək şeiri, nisgilli-qəmli ruhuma səpərək  deyirəm: “Novruz gəldi sən gəlmədin”, “Bahar gəldi sən gəlmədin”. “Ramazan da gəldi gedər”. “Harda qalmısan?”

Sevə sevə gəzdim bu elləri

Telə telə düzdüm mən gülləri. 

Baxa baxa yollara, Axtarıram səni mən.

Şirin sözüm gəlmədin, İki gözüm gəlmədin.

Könül verib sevdiyim

Harda qaldın gəlmədin?

İlk bahar gəldi, Durnalar gəldi

Təkcə sən gəlib çıxmadın,

Harda qalmısan?.

Şəkildə: Əli İmamverdi, Babək Qurbanov və İlqar İmamverdiyev. “Evrənsəl” incəsənət mərkəzinin Babək Qurbanov üçün düzənlədiyi  mərasimdən xatirə, Qaziantep, “Onat Kutlar Kültür səhnəsi” 25.12 – 2017

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Novruz (Yenigün) – oyanışın, yeni başlanğıcın, torpağın canlanmasının bayramıdır. Ancaq o, təkcə torpaqla, Yerlə deyil, Göylərlə də sıx bağlıdır. Yerin-Göyün nizamını, kainatın harmoniyasını, insan-doğa düzənini özündə barındıran bu bayramın ruhunda həm də ulusal yaddaş və gələcəyə açılan inam qapısı var.

Qarabağın yazı, Yenigünü isə özəl bir simvolikaya malikdir. Öz ömrünün yeni dönəmini yaşayan Qarabağın adı, tarixi dirçəliş dastanını, ondan irəli epopeyanı, bir başqa deyilişlə, monumental əsəri ifadə edir. Məhz bu əziz bayram günlərində - Novruzla Ramazanın qovşağında dövlət başçısı və xanımının Qarabağa səfəri, sanki bu torpaqlara yeni fəslin gəlişi qədər dərin anlam daşıyır.

Prezidentin bayram günlərində Qarabağa səfəri yalnız dövlət başçısının rəsmi proqramı deyil; bəli, bu, həm də bir simvoldur: dostu sevindirən, dost ola bilməyənləri kədərə boğan!.. Çünki Qarabağ, sadəcə coğrafi bir məkan olmaqda qalmayıb, habelə bir ruh təcallası, kimlik qüruru, tarix səciyyəsi və böyük gələcək vədi deməkdir. Və indi bu torpaqlarda ulusal yenidənqurmaya, köklü bərpa işlərinə tanıq oluruq. Özü də, ötən yüzilliyin 80-ci illərində Qorbaçın sayəsində urvatdan düşmüş yenidənqurma sözünün əsl anlam haqqı özünə qayıdır. - Sanki təkcə tikililər deyil, həm də zamanın öz axarı yenidən qurulur...

Şuşada tarixi Çöl Qala məscidinin və bulağın bərpadan sonra açılışı – yalnız abidələrin yenilənməsi kimi xarakterizə olunsa, sözümüz kəm qalar, o, həm də mənəvi yaddaşın öz yerinə qayıtmasıdır! Bir vaxtlar səsləri susdurulmuş, divarları köhnə qadağaların tor-tozuna bürünmüş məkanların yenidən nəfəs almasından danışırıq. O bulaqdan su içən hər kəs bilsin ki, bu su, eləcə torpaqdan yox, həm də tarixin bağrından süzülüb gəlir…

Ağdamın Sarıcalı kəndində isə başqa bir səhifə açıldı. Bu kənd, işğal illərində viran edilmişdi, amma budur - indi oraya həyat qayıdır, həyat!.. Dəyişən təkcə fiziki mühit deyil, eləcə də insan taleləridir. Bir zamanlar məcburi köçkün adlandırılan soydaşlarımız indi öz yurdlarına qayıdır. Belə olunca, biz bir açılış törənindən söz açmış olmuruq, bir ulusun öz evinə dönməsinin gerçək görüntüsündən bəhs etmiş oluruq. Bu günlərə şükür!

Prezidentin bu səfəri ilə Qarabağın Yenigünü daha da anlamlı oldu. Çünki bu, sadəcə bayram coşqusunun nümayişi deyil; bu səfər, Qarabağın hər daşında, hər küçəsində, hər ocağında bayramın bir gün, iki gün deyil, bir ömür sürəcəyinə dair verilmiş sözdür. -“Sözümüz imzamız qədər keşərlidir”!

Qarabağda yanan bayram tonqalı yalnız yazın yox, eləcə də bərpanın, qayıdışın və inamın işığıdır! - O işıq sönməyəcək!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan ruhu sonsuz bir xaosdur. O, daim hərəkətdədir, sükutu belə içində gizlədilmiş çığırtılarla doludur. Ruh bəzən tənhalığın buz kimi sərinliyində, bəzən isə sevdanın od kimi yandırıcı istisində yanar. Lakin insan özü belə ruhunun dərinliklərinə enə bilmir. Orada gizlənən ağrını, arzunu, xatirələri və tənhalığı tam ifadə edə bilmir. O, sözlərdən istifadə edir, amma sözlər çox vaxt çılpaq və gücsüz qalır. Sözlər ruhun dərinliyini əks etdirməyə yetmir. Və burada musiqi səhnəyə çıxır. 

Musiqi insanın özünə söyləyə bilmədiyi həqiqətləri pıçıldayan bir güzgüdür. O, yalnız eşitdiyimiz səs deyil, həm də varlığın içində gizlənmiş görünməz bir nəfəsdir. Hər bir not, sanki ruhun qaranlıq künclərindən işığa çıxmağa can atan bir hissdir. Musiqi ağrıya, sevincə, ümidsizliyə, ümidə, ehtirasa və qorxuya dildə verilməyən bir ad qoyur. Çünki musiqi yalnız dinlənilmir. O, hiss edilir, yaşanır və ruhun dərinliklərinə işləyir.

İnsan ruhu analiz edilərkən xaotik, paradoksal və eyni zamanda dərin bir uçurum kimi təsvir edilir. Musiqi də eynən belədir.

O, həm məsumdur, həm də təhlükəli.

Həm mələklərin səsi, həm də şeytanın pıçıltısıdır.

Bir melodiya insanı rahatladıb ona yaşamaq üçün səbəb verə bilər, eyni zamanda başqa bir melodiya onun içindəki uçurumu daha da dərinləşdirə bilər.

Bütün mənəvi hislərin etdiyi kimi, musiqi də insanın varlıq boşluğunu doldurmağa çalışır. İnsan təkdir, atılmışdır, lakin musiqi bu tənhalığın içində bir sığınacaq yaradır. Bəzən bir tarın titrəyən simlərində, bəzən bir qəzəlin muğamla bütövləşən fəryadında, bəzən isə Ramşteynin sərt ritmlərində insan ruhu öz həqiqətini tapır. Çünki musiqi insanın mövcudluq qorxusunu təsdiqləyən ən dərin güzgüdür.

Biz bəzən musiqini yalnız bir əyləncə vasitəsi kimi görürük, lakin əslində o, insanın varlıq mübarizəsinin səsli formasıdır. Müharibə səhnələrində çalınan davul səsi kimi, sevgi anlarında pıçıltıya çevrilən skripka melodiyası kimi, inqilabların içində yüksələn marşlar kimi musiqi həmişə insanın daxili və xarici savaşlarını özündə daşıyır.

O, ruhun mübarizəsinin tərənnümüdür.

İnsan ruhunun ən dərin qatları, onun ifadəyə möhtac olan sirrləri var. Bəzən bu sirlər sözə çevrilir, bəzən isə musiqiyə. Lakin insanın varlığını, onun ruhunun əbədi iztirablarını, sevinc və kədərini ən dolğun ifadə edən iki sənət növü varsa, bu, muğam və qəzəldir. Onlar bir-birindən ayrılmazdır, biri digərini yaşadır, biri digərini dərk edir və tamamlayır.

Muğam  sadəcə musiqi deyil, kosmik bir səfərdir, məncə. O, nə ancaq bir xalqın, nə də müəyyən bir coğrafiyanın mirasıdır.

Muğam insanın kainat qarşısında baş əyməsi, varlığını dərk etməsi və Tanrı ilə dialoqa girməsidir.

Bu musiqinin hər notu, hər ahəngi, sanki bir insanın qəlbində sıxılıb qalmış sözlərin ahəngidir. Lakin muğamın bu səsini tamamlayan bir şey var. Qəzəl..

Qəzəl sözün musiqisi, muğam isə musiqinin sözüdür.

Əgər muğam insanın içinə yığılan duyğuların səsi və ritmidirsə, qəzəl o duyğuların şeirə çevrilmiş təzahürüdür. Onlar bir araya gələndə, insan yalnız bir musiqi və ya şeir eşitmir. O, öz ruhunun ifadəsini tapır.

Füzulinin qəzəllərində göz yaşı olub axan hicran, Vaqifin həyat eşqi, Seyid Əzim Şirvaninin suallarla dolu dünyası, Nəsiminin Tanrıya üsyan və təslimiyyət arasında qalan dərviş ruhu muğamın ahəngində yeni bir varlığa çevrilir. Sanki sözlər muğamın ritmində canlanır, hər bir misra musiqiyə çevrilərək ruhun dərinliyinə doğru axır.

Muğamın və qəzəlin birləşdiyi anlar – insanın öz ruhu ilə danışdığı anlardır. Muğam xanəndəsi, bir növ, qəzəlxan şairin ruhunu öz səsi ilə dirildir. Qəzəl şairinin içindən keçən iztirab, o şeiri yazarkən hiss etdiyi sevgi, kədər, tənhalıq, suallar muğamın titrək notlarında yeni bir ifadə qazanır. Sanki hər şey yenidən yaşanır.

Qəzəl sadəcə oxunmur, muğamla birlikdə səslənərək insan ruhunda doğulur.

Azərbaycan muğamının ən unudulmaz anlarından biri "Segah" muğamı ilə Füzuli qəzəllərinin vəhdətidir. Bu vəhdət elə bir musiqi və şeir harmoniyası yaradır ki, insan sanki öz içindəki susmuş, ifadəyə möhtac olan nəsnələrin canlandığını hiss edir. "Bayatı-Şiraz" və Nəsimi qəzəlləri, "Rast" və Seyid Əzim misraları, "Şur" və Vaqifin lirik dünyası  bunlar muğam və qəzəlin bir-birinə qarışdığı və insanın varlığını tam mənası ilə dərk etdiyi anlardır.

Bu sənət yalnız söz və musiqi deyil. O, canlı şəkildə insanın ruhundan süzülən bir axındır. Muğamı yaşadan, ona səs verənlər xanəndələrdir. Onlar təkcə musiqi ifaçıları deyil, həm də bu dərin fəlsəfi səfərin bələdçiləridir.

Seyid Şuşinski, Bülbül, Xan Şuşinski, Yaqub Məmmədov, Alim Qasımov – onların hər biri muğama öz ruhunu qatıb, onu başqa bir səviyyəyə qaldırıb.

Seyid Şuşinski – muğamın ruhunu qoruyan, onun ənənələrini yaşadan xanəndə. Onun ifasında muğam sanki keçmişdən gələn bir səs kimi səslənirdi.

Bülbül – Avropa vokal texnikası ilə muğamı sintez edən sənətkar. Onun ifasında muğam yeni bir nəfəs aldı.

Xan Şuşinski – "Qarabağ şikəstəsi"nin əfsanəvi ifaçısı. Onun səsində Qarabağın dağları, çayları, dərdləri və arzuları vardı.

Yaqub Məmmədov – muğamın həzin, kədərli və lirik tərəfini ən gözəl şəkildə çatdıran sənətkarlardan biri.

Alim Qasımov – muğamı yeni bir səviyyəyə çıxaran, onun sərhədlərini genişləndirən sənətkar. Onun ifasında muğam təkcə musiqi deyil, varlıq fəlsəfəsi, ilahi bir pıçıltıdır.

Muğam sadəcə bir melodiyanın adıdırsa, onu əbədi edən bu səs sahibləridir. Onların səsi muğamı sadəcə keçmişdə qalmış bir irs kimi yox, daim yenilənən, yaşayan və nəfəs alan bir sənət kimi qoruyub saxlayır.

Muğam və qəzəl təkcə musiqi və poeziya deyil. Onlar insanın varlığının ifadəsidir. Hər misrada, hər notda insan öz ruhunun bir parçasını tapır.

Bu musiqi və şeir insanı dinləməyə, düşünməyə, hiss etməyə vadar edir. Bəlkə də, muğam və qəzəlin gücü bundadır – onlar insana yaşadığını xatırladır. Çünki onlar Tanrıya, dünyaya, həyata, aşiqə, könül dostuna, insana ünvanlanan suallardır.

Bu suallar cavabsız qalır. Çünki muğamın və qəzəlin mahiyyəti də budur, insanın ruhunun dərinliyini açmaq, lakin onu heç vaxt tam anlamasına imkan verməmək. Bu qeyri-müəyyənlik, bu ifadəyə möhtac olan, lakin tam ifadə oluna bilməyən duyğu muğamın əbədi sirridir.

Muğam və qəzəl biri musiqidə, biri sözdə yaşayan eyni hissdir. Onlar həm qüssədir, həm həsrət, həm ümid, həm də insanın öz ruhu ilə apardığı əbədi dialoq. Bu dialoq daim davam edəcək, çünki insanın iztirabı və eşqi heç vaxt bitmir. Muğam və qəzəl yaşadıqca, insanın ruhu da bu ilahi ahəngdə öz ifadəsini tapacaq.

Musiqi, insan ruhunun dilsiz danışığıdır. O, bəzən klassikanın incəliyində, bəzən repin sərt həqiqətində, bəzən isə metalın xaotik qışqırığında təzahür edir. Hər dövrün, hər toplumun özünü ifadə etdiyi bir səsi var. Bəzən bu səs muğamın dərindən gələn fəryadı olur, bəzən isə repin cəmiyyətə üsyanı.

Musiqi – dövrün ruhu və insanın varlıq fəlsəfəsidir.

Və bir də bir şəxs var ki, onun adını çəkməsəm mümkünsüz olar. Üzeyir Hacıbəyov.  O, Azərbaycan musiqisini dünyaya tanıdan, onu Şərq və Qərb arasında bir körpüyə çevirən dahi idi. Onun əsərləri xalqın ruhunu notlara çevirərək, musiqinin sərhədlərini aşdı. O, Qərb simfonizmini Şərq ahəngi ilə birləşdirərək, Azərbaycan klassik musiqisinin əsasını qoydu. “Koroğlu” operası epik qəhrəmanlıq ruhunu, “Arşın mal alan” isə xalqın həyat ritmini notlara çevirdi.

Onun ardınca gələn Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi və digərləri bu musiqi mirasını daha da dərinləşdirərək Azərbaycan klassik musiqisini beynəlxalq səviyyəyə yüksəltdilər. Onların simfonik əsərlərində xalq motivləri, muğam elementləri klassik formalarla sintez olunaraq özünəməxsus bir üslub yaratdı.

Klassik musiqi insanın ruhunu intizama çağırır. O, bir memarın daş üzərində işlədiyi kimi, səsləri dəqiq bir sistemlə qurur və insan ruhunu bu harmoniyaya uyğunlaşdırır.

Əgər muğam insanın özünü buraxıb axara qoşulmasıdırsa, klassik musiqi bu axarı nizama salan bir fəlsəfədir.

Əgər muğam ruhun fəryadı, klassik musiqi harmoniyanın təcəssümü idisə, rep  şəhərlərin səsi, cəmiyyətin ürək döyüntüsüdür. Rep öz köklərini küçələrin həqiqətlərindən alır. O, çətin həyatın, sosial ədalətsizliyin, insanın daxili çəkişmələrinin musiqiyə çevrilmiş formasıdır.

Azərbaycanda repin əsasını qoyanlardan biri Qaraqandır (Elxan Zeynallı). Onun sözlərində həyatın çılpaqlığı, çətinliklərin yaratdığı ağrı və gerçəkliklərə kəskin baxış var idi. O, repin texniki cəhətdən gücünü göstərməklə yanaşı, onun fəlsəfi tərəfini də inkişaf etdirdi.

Xpert (Şəhriyar Atababayev) isə Azərbaycan repinə fərqli bir dərinlik gətirdi. Onun sözlərində ədəbiyyat, fəlsəfə və cəmiyyətə qarşı tənqidi yanaşma var idi. “Şaman”, "Mən kiməm","Məşhərdən qətrə"  kimi əsərlərində o, insanın daxili dünyası ilə xarici reallıqlar arasındakı uçurumu göstərirdi. Xpert repin təkcə küçə səsi olmadığını, onun həm də bir düşüncə forması ola biləcəyini sübut etdi.

Rüzgar (Aydın Hüseynov) isə Azərbaycan repində emosional və introspektiv yanaşma gətirdi. Onun musiqisi sadəcə sosial problemləri deyil, insanın daxili duyğularını da araşdırdı. Buna "Tanrı", "Zindan", "Yaşıl" kimi treklərində şahid ola bilərik. O, repi daha poetik və bədii bir formaya salaraq, ona yeni bir dərinlik qatdı. 

Rep – ritm üzərində qurulmuş fəlsəfədir. O, cəmiyyətin reallıqlarını ritmlərlə danışan bir nəsr formasıdır. Bu musiqi janrı, xüsusilə də 90-cı illərdən etibarən bütün dünyada təkcə küçələrin səsi olmaqdan çıxdı və düşünən insanların üsyanına çevrildi.

Əgər muğam ruhun sonsuz azadlığı, klassik musiqi onun intizamı, rep isə sərt gerçəkliyi idisə, rok və metal insan ruhunun qiyamıdır. Bu musiqi janrları, insanın daxilindəki xaosun notlara çevrildiyi formadır.

Rok musiqisi 20-ci əsrin ən güclü üsyan səslərindən biri idi. “Beatles” harmoniyası ilə başladı, sonra Nirvana nihilizmi gətirdi, Metallika isə ağır və sərt ritmlərlə bu qiyamı zirvəyə qaldırdı. Rammstein isə bu musiqini industrial xaosun içində bir silaha çevirdi.

Metal və rok musiqisi insanın basdırılmış duyğularının ifadəsidir. Burada qəzəb, tənhalıq, üsyan və ekzistensial suallar var. Bu janrın ən güclü tərəfi odur ki, o, cəmiyyətin qəbul etdiyi musiqi normalarını darmadağın edir və dinləyicini sərhədsiz bir dünyaya aparır.

Caz və bluz musiqisi həm kədərin, həm də azadlığın musiqisidir. O, Afrikalı kölələrin içində yığılmış ağrıdan doğuldu və sonra azad ruhlu insanların düşüncə tərzinə çevrildi.

Bluz musiqisi  isə həyatın qaranlıq tərəflərinin, insan ruhunun kədərli notlarının səsidir. O, dərd danışan bir musiqi növüdür. Caz isə sərhədsiz bir sərbəstlikdir, o, musiqinin spontan doğuluşudur.

Mayls Devis, Con Koltran, Dyuk Ellinqton, Luiz Armstronq kimi sənətkarlar cazı bir fəlsəfəyə çevirdilər. Bu musiqi insan ruhunun heç bir çərçivəyə sığmayan hisslərinin ifadəsidir.

Musiqi sadəcə bir sənət deyil. O, bir varlıq formasıdır. Muğam ruhun fəryadı, klassik musiqi harmoniyanın simvolu, rep sərt həqiqətlərin danışığı, metal isə qiyamın səsidir.

Hər musiqi janrı insanın fərqli bir tərəfini danışır. Kimisi tarın simlərində öz kədərini tapır, kimisi rokun sərt akkordlarında qəzəbini, kimisi isə repin ritmlərində həyatın həqiqətini hiss edir. Amma hər şeyin sonunda musiqi bir həqiqəti göstərir – insanın ruhu danışır, sadəcə fərqli dillərdə.

Bəlkə də musiqi həqiqətən də ruhun yeganə dilidir. Sözlər yalan deyə bilər, gözlər aldatmağı bacarar, lakin bir melodiyanın içində yalan yoxdur. Bəlkə də ona görə insanlar darıxanda, depressiyaya düşəndə və ya ən xoşbəxt anlarında musiqiyə sığınırlar. Çünki o, insanın özünü tanımaq istədiyi, özünü ifadə etmək istədiyi və həqiqətlə üzləşmək istədiyi yeganə məqamdır.

Musiqi insanın sirridir.

Hər kəs öz ruhuna uyğun musiqini seçir. Kimisi nostalji melodiyaların içində keçmişinin qırıntılarını axtarır, kimisi ağır rokda içindəki xaosun əks-sədasını tapır, kimisi isə muğamda ruhunun qurtuluşunu görür. Çünki musiqi insana onun içində olanları göstərir. Bəzən onu qorxudur, bəzən isə onu sakitləşdirir. Amma heç vaxt onu tək buraxmır.

Musiqi, insan ruhunun ən dərindən eşidilən çağrısıdır.

Hər bir melodiyada həyatın çoxsaylı qatlarını, hər bir ritmdə isə varlığın mürəkkəbliyini duyuruq. Mənim sevdiyim hər bir musiqi növü, bir tərəfdən mövcudluğumuzu dərk etməyə kömək edir, digər tərəfdən də bu dünyada öz yerimizi tapmaq üçün bir vasitə olur. Klassik musiqi, muğam, rap, hətta Yuxu qrupunun ağır notları, bunlar mənim daxili dünyamın müxtəlif səsləridir. Hər birinin öz yeri var, hər birinin öz dilində mənim içimdəki kədəri, sevincimi, qorxumu və ümidimi ifadə etmək gücü vardır.

Muğamın dərinliklərində nəfəs alarkən insanın öz qəlbini hiss etməsi, qəzəlin qəmli və şeirli sözlərində ağır düşüncələrə qərq olub, varlığın təbii axışına qarşı mübarizə aparması və rapin kəsik, sürətli ritmində həyatın sərt reallıqları ilə üzləşməsi, bunlar hamısı bir bütövdür. Bütün bu musiqilər mənim daxili səyahətimin fərqli mərhələlərini əks etdirir. Birində mən hüzuru tapıram, digərində isə mübarizəni başa vururam. Musiqi mənim içindəki hər bir duyğunun, hər bir mənəvi sınağının və hər bir varlıq sualımın səsini eşitdirir.

Lakin həyat bir yoldur, və hər bir musiqi növü bu yolda bir işıq olur. Bəzi anlar, musiqinin təkcə kömək etmədiyi zamanlar olur, amma bəlkə də həyatın mənasızlığını özündə daşır. Bu musiqilər məni həmin anlarda daha çox ruhsuz və tənhaya çevirir, amma onların arasında da mən, insan, varlığımı tapıram. Musiqi bir zaman səyahətidir, bir çox zaman varlığın əbədiliyi, vaxtın keçiciliyi, və bizim ona qarşı olan mübarizəmiz barədə düşünməyə vadar edir.

Nəhayət, mənim bütün bu musiqiləri sevməyim, bəlkə də həyatın özü ilə əlaqədardır. Biz, hər bir insan kimi, müxtəlif səslərin və melodiyaların arasında, varlıqla olan əlaqəmizi axtarırıq. Bəzən bu səslər bizə sükunət, bəzən isə mübarizə gətirir. Həyatın özü bir musiqidir. Zamanın, düşüncələrin, sevincin, kədərin, uğurun və məğlubiyyətin bir harmoniya içində əks olunduğu bir əsərdir. Mənim sevdiyim musiqilər isə bu harmoniyanın fərqli tonlarını təmsil edir. Sonunda, biz nə qədər fərqli səslərdən bir araya gələrək özümüzü tapmağa çalışsaq da, onların hər biri bizə həyatın mənasını anlamağa kömək edir, çünki həyatın özü, fərqli notlarda səslənən bir musiqi kimi, heç vaxt yekunlaşmayan bir təkamül prosesidir.

Və sonda... musiqi susanda, ruh yenidən xaosa qayıdır.

Çünki insan musiqisiz natamamdır. O, yalnız səsin içində öz varlığını hiss edir. İnsan musiqini dinləmək üçün deyil, onun içində yaşamaq üçün yaranıb.

Şəkildə: Qustav Klimt, “Musiqi” rəsmi (1895).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

"Sonda insanlar və donuzlar eyni masada oturdular, amma hansı heyvan hansı insan bəlli deyildi." – Corc Oruell, Heyvanıstan

Bu cümlə Heyvanıstan əsərinin finalını təsvir etməklə yanaşı, əsərin əsas ideyasını da özündə ehtiva edir. Oruell bu romanında inqilabların necə öz ideallarını itirərək köhnə sistemlərə bənzədiyini göstərir. Əsər SSRİ-də baş verən siyasi proseslərə bir alegoriya olsa da, onun verdiyi mesaj hər dövr və hər cəmiyyət üçün aktualdır.

Əsərin qısa məzmunu və simvolikası

Əsərdə hadisələr bir fermada baş verir. Heyvanlar insan zülmünə qarşı üsyan edərək öz dövlətlərini – Heyvanıstanı yaradırlar. Onların rəhbəri donuz Napoleondur. İlk başda bərabərlik, azadlıq və ədalət prinsipləri hakim olsa da, tədricən donuzlar öz güclərini möhkəmləndirir və insanlara bənzəməyə başlayırlar.

Hər bir heyvan bir sinfi və ya tarixi şəxsiyyəti simvolizə edir:

Napoleon – İosif Stalin

Qarı (Snowball) – Lev Trotski

Toplan (Squealer) – Təbliğat maşını (Sovet təbliğatı)

Bokser (at) – Sadə və zəhmətkeş xalq

Jones (ferma sahibi) – Çar rejimi və kapitalist hakimiyyət

Əsərin əvvəlində qəbul edilən "Bütün heyvanlar bərabərdir" prinsipi sonda "Bütün heyvanlar bərabərdir, amma bəziləri daha bərabərdir" şəklində dəyişir. Bu, inqilabların son nəticədə necə bir diktaturaya çevrildiyini göstərən güclü bir metaforadır.

Əsərin finalı və onun mahiyyəti

Əsərin sonunda donuzlar və insanlar bir araya gəlir, lakin onların fərqləri o qədər azalıb ki, artıq kiminsə insan, kiminsə donuz olduğu bilinmir. Bu səhnə, inqilabçıların zamanla özlərinin əvəz etdikləri hakim təbəqəyə çevrilməsini simvolizə edir.

Bu, sadəcə Sovet İttifaqına aid deyil. Oruell burada ümumi bir sosial-siyasi qanunauyğunluğu təsvir edir: Hakimiyyət korrupsiya yaradır və əgər idarə edənlərə nəzarət olmazsa, onlar zamanla özlərindən əvvəlki zülmkarlarla eyni olurlar.

Müasir dünyaya uyğunluğu

Bu gün də Heyvanıstanın verdiyi mesaj aktuallığını qoruyur. Bir çox inqilablar və siyasi hərəkatlar əslində köhnə sistemlərə qarşı başlasa da, zamanla özləri də eyni problemləri təkrarlayır. Xalq azadlıq və ədalət istəyir, lakin güc mərkəzləşdikcə yenidən hakimiyyət korrupsiyaya uğrayır.

İnsanlar və donuzların fərqini itirməsi, yalnız siyasi sistemlərdə deyil, cəmiyyətdə də özünü göstərir. Bəzən insanlara rəhbərlik edənlər, onları idarə edən mexanizmlər dəyişir, amma mahiyyət dəyişmir. Oruell bu gerçəkliyi sadə, lakin dərin bir cümlə ilə vurğulayır: Sonda insanlar və donuzlar eyni masada oturdular, amma hansı heyvan hansı insan bəlli deyildi.

Son söz

Oruellin bu əsəri təkcə Sovet İttifaqının deyil, ümumiyyətlə, insan psixologiyasının və hakimiyyətin dinamikasının təhlilidir. Hakimiyyət həmişə idarə edən və idarə olunan siniflər arasında bir mübarizə meydanı olur. İnsanlar tarixi təkrarlamamaq üçün Heyvanıstan kimi əsərlərdən dərs almalı və hər zaman sual verməlidirlər: Biz həqiqətən azadıqmı, yoxsa sadəcə donuzların başqa formada idarə etdiyi bir sistemdə yaşayırıq?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Qoşqar İsmayılzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İndi yazacağım fikir çox qəribə görünsə də, bu, həqiqətən də məndə belədir. Zibilləri zibil qabına atanda çox böyük mənəvi rahatlıq hissi keçirirəm. Sanki üzərimdən ağır bir yük qalxır və dünyanın ən çətin işini görmüşəm.

Bayramla əlaqədar ətrafda çox gözəl tədbirlər və konsertlər təşkil edilmişdi. Gəzərkən qarşıdan bir ailənin gəldiyini gördüm. Balaca uşağın əlində yediyi şirniyyatın kağızı qalmışdı və o, elə indicə hazırlaşırdı ki, onu yerə atsın. Bunu görən ana cəld dilləndi:

– Atma yerə! Qabaqda yəqin ki, zibil qabı olacaq, atarsan ora. Həm sən onu yerə atsan, cahildən nə fərqin olacaq?!

Söz kəsərli söz idi. Doğrusu, valideynin belə bir reaksiya verməsi çox sevindirici hal idi. Ətraf mühitə qarşı bu cür emosional yanaşma yüksək təqdirə layiqdir. Düşünsək ki, belə xırda məsələlərə görə narahat olmağa dəyməz, hərçənd ki, “dama-dama göl olar” məsəli də yaddan çıxmamalıdır.

Hər kəs öz ictimai məsuliyyətini dərk etsə, bu cür hallar artıq problem olmaz. Ancaq təəssüf ki, hər kəs eyni səviyyədə düşünmür və biz tez-tez rast gəlirik ki, maşınla gedənlər pəncərədən çölə zibil atır, istifadə olunmuş siqaret kötükləri yerləri “bəzəyir”, parklarda isə tum qabıqları səpələnir. Xarici ölkələrdə küçə divarlarında gözəl rəsm mədəniyyəti formalaşdığı halda, bizdə zibil atanlara qarşı hiddətlənmiş ifadələr divarlara yazılır.

Yadımdadır, tələbəlik illərində beynəlxalq səviyyəli bir tədbir təşkil edilmişdi. Tədbirə dəvət olunan beynəlxalq nümayəndələr və xarici qonaqlar şəhərlə bağlı fikirlərini bildirərkən, şəhəri bəyənmələri ilə yanaşı, xüsusilə onun təmizliyini vurğulayırdılar.

Son zamanlar isə vəziyyət pisliyə doğru dəyişməkdədir, ətraf mühitin mühafizəsi məqsədilə müxtəlif inzibati cəzalar tətbiq edilsə də, yenə də ağac diblərində siqaret kötükləri, tum qabıqları və digər tullantılar gözə dəyir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünyanın ən qədim və zəngin mətbəxlərindən biri olan Azərbaycan mətbəxi maddi mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi mətbəx mədəniyyəti tarixini, onun fəlsəfəsi, süfrə psixologiyası, adət-ənənələri, mətbəxin fiziologiyası, gigiyenası, avadanlığı, etikası, estetikası və s. cəhətləri, eləcə də təcrübi amilləri özündə birləşdirir.

Azərbaycan mətbəxinə güclü təsir göstərən amillərdən biri ocaqdır :

1. Kürədə, əsasən, müxtəlif çörəklər, unlu qənnadı məmulatı, həm də gil qablarda piti, bozbaş bişirilir. 

2. Manqal, başqa ocaqlardan fərqli olaraq, əsasən şişlik (kabab) bişirmək üçündür.

3. Quruluşuna görə böyük kürəyə bənzəyən və hazırda çox az istifadə olunan külfədə külfə çörəyi, kömbə və s. bişirilirdi.

4. Yeraltı və yerüstü təndirlərin "döymə", "badlı" və "kərpic" növləri var. Təndirdə müxtəlif lavaşlar, təndir çörəyi, bəyimçörəyi, müxtəlif xörəklər, qənnadı məmulatı hazırlanır. 

5. Qapalı ocaq növü olan buxarıda daha çox duru xörəklər bişirilərdi. Buxarının divarlarındakı qarmaqlardan qazan asılardı. Azərbaycan dilində indi də "yemək bişirmək" mənasında işlənən "qazan asmaq" ifadəsi buradandır.

Buxarının közündə kartof, qarğıdalı, bəzən nazik ət tikələri də bişirərdilər.

6. Ocaq növlərindən biri də sacdır. Sacda sacüstü, saciçi, sacaltı, sacarası xörəklər hazırlanır. Gil və daş saclarda, əsasən, yuxa, bozdamac çörəkləri, qutab, qat-qat, laylı xəmirdən hazırlanmış fəsəli, qatlama və s. bişirilirdi. Sacı çevirib içərisinə çınqıl, çaydaşı yığaraq üzərində nazik səngək çörəyi (sac səngəki) də bişirirdilər. Sacın içərisində saciçi cız-bız, saciçi ciyər, saciçi toyuq, saciçi kartof və s. hazırlanırdı.

Sacaltı xörəklər daha çox közün içərisində bişirilir, üstü sacla örtülür.

7. İki sacın arasında bişən xörəklərə isə sacarası deyilir. Bu halda sacın biri tava, digəri isə qapaq rolu oynayır.

Şərti olaraq samovarı da ocaqlara aid etmək olar. Bu, maye qaynatmağa, dəmləmə hazırlamağa imkan verirdi. Şəki rayonunda tapılmış gildən olan ən qədim samovar tipli qabın 4 min ilə yaxın yaşı var. Belə qablarda əvvəllər müxtəlif içkilər hazırlanırdı.

Din və inanclar da Azərbaycan mətbəxinə təsir göstərmişdir. Məsələn: donuz ətinin haram sayılması, şərabın yasaq edilməsi və s. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Murad Vəlixanov,  “Ədəbiyyat və İncəsənət” 

Rejissor Rasim Ocaqovun 1975-ci ildə ekranlaşdırdığı “Tütək səsi”  filmi barədə danışmaq istəyirəm. 1976-cı ildə premyerası baş tutan “Tütək səsi”  filmi Xalq yazıçısı  İsa Hüseynovun  “Saz”  və  “Tütək səsi” əsərləri əsasında ekranlaşdırılıb.

İkinci dünya müharibəsi başlayan gündən hamı bir nəfər kimi vətənin dar günündə cəbhəyə yola düşdü. Bunların arasında kəndin kolxoz sədri olan Muxtar da var idi. Muxtarı bütün kənd əhalisi sevib sayırdı. Muxtarın yerinə sədrliyə təyin olunan Cəbrayıl kişi əhali arasında o qədər də sevilmirdi. Cəbrayıl kişi ta cavan vaxtlarından Muxtarın həyat yoldaşı olan Sayalını sevirdi. Muxtarın qara kağızının  gəlməsi Sayalı ilə birlikdə olması üçün Cəbrayıla bir növ yol açdı. Onsuz da kənd əhalisinin xoş qarşılamadığı Cəbrayılın Sayalı ilə evlənməsi işin dadını əməlli-başlı qaçırtdı. Artıq Cəbrayıl kənd əhalisinin gözündə düşməndən fərqsiz idi.

Həm də Muxtarla Cəbrayıl yaxın dost idilər.

Bütün kənd əhalisi Cəbrayılın kənddən getməsi üçün var gücü ilə çalışırdı. Hər şeydən ziyadə Sayalının oğlu Cümrü bu evliliyi birmənalı qarşılamadı. Hətta evliliyə etiraz olaraq evi tərk edərək fermada yaşamağa başladı. Anası Cümrünü evə geri gətirmək üçün çox çalışdı. Lakin Cümrü inadından dönmədi. Bu inad ucbatından əkin-biçin işlərində də ciddi axsamalar yaşandı. Cəbrayıl əlacsızlıqdan müəyyən işləri təkbaşına görürdü. Nəhayət, kənd əhalisi inadından əl çəkib şumlama işlərində kömək etdilər və taxıl müvəffəqiyyətlə yığılıb cəbhəyə göndərildi.

Hər şey yolunda getsə belə Cümrünün anasına qarşı olan kini bitmək bilmirdi. Qara kağız gəlməsinə rəğmən, atasının nə ölüsü, nə də dirisi gəlib çıxmışdı. Sonda Cümrü yaxalandığı xəstəlikdən dolayı vəfat elədi. Filmin sonunda kəndin poçtalyonu Milli kəndə əsgər gəldiyini xəbər verdi. Kim bilir, bəlkə də bu, hamının öldü bildiyi Muxtar idi. 

Həyat da belədi, heç nədən əmin və arxayın olmadan yanlış addımlar atmayın ki, ağır nəticələrlə rastlaşmayasınız.

Qeyd edim ki, film dram janrında çəkilmişdir. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan “Türklərin tarixi”ndəyik. Bu dəfə Qazan xan barədə danışılacaq.

Tarixin kölgəsində qalan, lakin türk dünyasında mühüm rol oynamış hökmdarlardan biri Qazan xandır. O, Qızıl Orda dövlətinin xanı olmuş və idarəçiliyi dövründə böyük islahatlara imza atmışdır. Adı tez-tez Çingiz xanın nəslindən olan digər hökmdarların kölgəsində qalsa da, onun fəaliyyəti Orta Asiya və Şərqi Avropanın siyasi tarixinə təsir etmişdir.

Qazan xan kim idi?

Qazan xan 1310-1317-ci illərdə Qızıl Orda dövlətinin hakimi olub. O, Çingiz xanın nəslindən gələn Toxta xanın yerinə taxta çıxmış və Qızıl Ordanın qüdrətini artırmaq üçün ciddi islahatlar aparmışdır.

Dövlət idarəçiliyi və islahatları

Qazan xan türk-müsəlman ənənələrini gücləndirən hökmdarlardan biri idi. Onun dövründə:

• İslam dini rəsmi dövlət dini elan edildi.

• Türk dilinin dövlət dili kimi mövqeyi gücləndirildi.

• Daxili ticarət və kənd təsərrüfatı inkişaf etdirildi.

• Bürokratiya və ordu sistemində yeniliklər edildi.

O, xüsusilə türk-müsəlman kimliyini gücləndirmək üçün addımlar atdı və bununla da, Qızıl Ordada islamlaşma prosesini sürətləndirdi.

Siyasi uğurları

Qazan xan Rusiya knyazlıqları üzərində nəzarəti gücləndirdi və Moskva knyazlığı da daxil olmaqla, bir çox slavyan dövlətlərini özünə tabe saxladı. Onun hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda dövlətinin iqtisadi və hərbi gücü zirvəyə çatdı.

Ölümü və mirası

1317-ci ildə Qazan xan bəzi daxili siyasi çəkişmələr nəticəsində öldürüldü və yerinə Özbək xan keçdi. Onun islahatları Qızıl Orda dövlətinin gələcək gücünü formalaşdırdı və bu dövlətin uzun müddət yaşamasına kömək etdi.

Niyə az tanınır?

Qazan xan Çingiz xanın nəslindən gələn digər böyük hökmdarların, xüsusilə Özbək xan və Batu xanın kölgəsində qaldığı üçün tarixi mənbələrdə adətən ikinci planda qeyd edilir. Bununla belə, onun islahatları və idarəçilik üslubu Qızıl Ordanın siyasi quruluşunu gücləndirmiş və türklərin Avrasiya tarixindəki rolunu artırmışdır.

 Qazan xanı türk tarixində dövlət idarəçiliyi və islahatları ilə mühüm rol oynamış, lakin adını çox az hallarda eşitdiyimiz hökmdarlardan biri hesab etmək olar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sadə, təvazökar, şən və mehriban adamdır. İnsanlarla ünsiyyət qurmağı, isti münasibət yaratmağı bacarır. Maraqlı həmsöhbətdir, onunla hansı mövzuda istəsən dərdləşmək olar. Qeyrətli kişidir, təəssübkeşliyi, mərdanəliyi də öz yerində. Ağayana hərəkətləri çoxdur, saymaqla qurtarmaz...

Deyir ki,- “Mən Ceyranbatanda doğulmuşam. Atam əslən Yardımlıdan, anam tərəf isə Cəlilabaddandır. Böyük əmim İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl Bakıya gəlib. O vaxtlar rayonlarda yaşayış yaxşı olmayıb. Çətinlik, aclıq və s.. Babam 1942-ci ildə elə savaşda həlak olub. Nənəmiz isə hələ savaş başlamazdan öncə, atamın iki yaşı olanda rəhmətə gedib. Atam uşaq yaşlarından atasız-anasız qalıb. Müharibə bitəndən sonra əmim onu Bakıya gətirib. Bir müddət Bakıda, hazırki 5 nömrəli xəstəxana ilə üzbəüz ərazidə yaşayıblar. Atam məktəbi bitirəndən sonra hərbi xidmətə gedib. O, əsgərlikdən qayıdana kimi böyük əmim rayona köçübmüş. O vaxt Ceyranbatan təzə tikilirmiş. Ortancıl əmim Ceyranbatanda məskunlaşmışdı. Atam hərbi xidmətdən birbaşa Ceyranbatana qayıdıb və iki qardaş orada yaşayıblar. Atam bir az gec evlənib, 30 yaşında. Sürücülüklə dolandırıb ailəsini. Ceyranbatan qəsəbəsində anadan olmaq mənim qismətim olub. Sovet dili ilə desək, fəhlə ailəsində doğulmuşam. Anam evdar qadın idi. Bakıda anadan olsaydım, ola bilərdi ki, tam fərqli bir həyat yaşayardım. Bəlkə də, heç aktyor da olmazdım. Yəqin ki, qəsəbənin abu-havası və evimizlə üzbəüz yolun o tayındakı Mədəniyyət evi aktyor olmağıma səbəb olub. Mədəniyyət evində dərnəklər, xalq teatrı vardı. Məhz o dərnək mənim aktyor olmağıma bir stimul oldu, mənə yol açdı. Uşaqlığımın Mədəniyyət evində keçməsi, musiqi məktəbinə getməyim bugünkü aktyoru yaratdı. Bəlkə də, şəhərdə, məsələn, Sovetskidə, yaxud Kubinkada yaşasaydım, başqa cür ola bilərdi...”

Haqqında söhbət açdığım əməkdar artist İlqar Cahangir 1967-ci ildə Abşeron rayonu, Ceyranbatan qəsəsində anadan olub. 1994- cü ildə indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Unversitetini bitirib. İlk dəfə teatr fəaliyyətinə Kamera Teatrında başlayıb və 2009-cu ilə qədər orada çalışıb. Sonra bir müddət Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında işləyib. və daha sonra müstəqil "Oda" teatrının aktyoru olub. Uzun müddətdir ki, işsizdir, dram və kino aktyoru kimi yalnız film, serial və reklamlarda çəkilir...

“Orta məktəbi yaxşı oxumadığıma görə ana dilim çox zəif idi. Xəttim də pis idi. Yazdığımı iki saatdan sonra özümə versəydiniz oxuya bilməzdim. Evdən aktyor olmağımı istəmirdilər. Mən təkid edirdim. Gəldim ilk dəfə 1984-cü ildə imtahan verdim. İxtisasdan iki 3, bir 4 aldım. Yazılıdan kəsildim. İkinci il də ixtisasdan iki 4, bir 3 aldım, yenə yazılıdan kəsildim. Yaşımın ay fərqinə görə iki dəfə imtahan vermək imkanım olmuşdu. Sonra hərbi xidmətə getdim. 1985-1987-ci illərdə hərbi xidmətdə oldum. Altı ay Ukraynada oldum. Tank sürürdüm. Sonra Çexoslovakiyaya göndərdilər. İl yarım da orda xidmət etdim. 1987-ci ilin noyabrında əsgərlikdən gəldim. 1988-də Qarabağ məsələləri başladı. Sumqayıt hadisələrindən sonra məndə milli kimliyimiz haqda daha dərin məlumat almaq istəyi yarandı. Başladım axtarmağa, oxumağa. 1988-ci ilin noyabrında 11 gün mitinqdə iştirak etdim. Noyabrın 30-da bacım rəhmətə getdi. Mitinqdən çıxdım. 1988-ci ildə də imtahana girdim. Yenə yazılıdan kəsildim. Dayımın imkanı yaxşı idi. Adam tapdı ki, məni institututa qoydursun. Dedim yox ey, mən bu institututa özüm imtahan verib girməliyəm. 1989-da institututa qəbul olundum. İnstitututa qəbul olduqdan sonra vəziyyətin gərginliyi daha artıq hiss olunmağa başladı. 1990-cı ilin 20 Yanvar günü biz də küçələrdə idik. İki gün idi evə getmirdim. İndiki 20 Yanvar metrostansiyasından şəhərə çıxdım. O vaxt oranın adı “XI Qızıl Ordu” adlanırdı. Gördüm, indiki “Azərsu”nun qabağında ocaq qalayıblar. Hamı yığışıb ora. Əlimizi bir az isidib qalxdıq piyada “Şamaxinka”ya. Yollar bağlanmışdı, yoxlayıb maşını buraxırdılar. Bir az da oralarda dayandıq. Hardasa saat axşam səkkizə işləyirdi, üç-dörd nəfər idik, piyada düşdük dəmiryolu körpüsünə qədər. Bir “Jiquli” saxladı, bizi Xırdalanın dairəsinə kimi apardı. Ordan da avtobusla evə getdim ki, azca istirahət edim. Güllə səsləri evdə eşidilirdi. Yola tərəf gedəndə ağsaqqallar qoymadılar ki: “Yola çıxma!”. Həmin gecə Bakıda qanlı hadisələr oldu. Səhərisi də valideynlərimiz bizi eşiyə buraxmadı. Əslində, bu hadisələr mənə bir həqiqəti anlatdı – türk olduğumu!”- söyləyir.

Çox istedadlı aktyordur. Bir dəfə Yardımlıda görüşünü təşkil etmişdim. Görüş qabağı rayon mərkəzində, çayxanalardan birində əyləşib, çay içirdik. İnsanlar ona hörmətlə yanaşıb, salamlaşırdılar. Birdən biri yaxınlaşıb, müraciət etdi ki, biz ailəlikcə “Yuxu kimi” serialına baxırıq. Xahiş edirəm deyəsiniz, filim necə qurtaracaq? İlqar həmin serialda kriminal avtoritet rolunu oynayırdı. O ərəfədə canlandırdığı “Maks” obrazı həbsxanaya düşmüşdü. Gülümsəyərək, sual verənə- “Məni içəri salıblar, çöldən xəbərim yoxdur.”- deyə cavab verdi...

Deyir ki,- “Tam səmimi deyirəm, çəkildiyim serialların necə davam edəcəyindən xəbərsiz oluram. Məsələn, on gün çəkilişdə olmalıyıq. Doqquzuncu gündür, hələ bilmirəm ki, onuncu gün yenə çəkiliş var, on birinci gün yeni serial başlamalıdı. Bilmirəm ki, filim hansı səmtə yönələcək. Türkiyədə bu xəttdən istifadə edirlər. Yəni, sonradan görürlər ki, ssenarinin içində müəyyən bir xəttə tamaşaçılar daha çox meyl edir. Başlayırlar əsas xətti qoyub, məhz həmin xətii genişləndirməyə. Tam deməzdim ki, sonda nə olacağını bilirəm. Bircə onu bilirəm ki, hadisələr 60 seriyaya qədər gedəcək. Ondan sonra nə olacağından xəbərsizəm. Serial gedə-gedə yazılır ssenari. Doğrudur, aktyor bütün hadisələri əvvəlcədən bilməlidir, oxumalıdır ki, həmin əhvala köklənə bilsin. Olub ki, ssenari müəllifi ssenarini gecə saat 01:00-da atıb. Gecə səhərədək oxumuşam ki, sabah nə edəcəyimi bilim...”

Bəli, istedadlı aktyor olduğu kimi, həm də gözəl insandır. Yoldaşlıqda mükəmməl, dostluqda sədaqətlidir. Ətrafında baş verən hadisələrə biganə qala bilmir. Əsl ziyalı kimi münasibət bildirməyə tələsir. Bəlkə də işsiz qalmasının səbəbi də bundadır, cəzalandırılır. Əslində, bəzən mən onu Fuad Poladova bənzədirəm. Şəxsiyyət kimi şəxsiyyət, aktyor kimi aktyor...

“Mən “Pərvanələrin rəqsi”ndən sonra populyar oldum. Bu seriala qədər teatrda çox mükafatları almışdım. Teatrda çox adamın arzusunda olduğu rolları belə oynamışdım. 12 il Otellonu oynamışam. Səkkiz il Ezop oynamışam. 2 il Şah Edip oynamışam. Con Steynbekdən “Adamlar və siçanlar”da oynamışam. Deyirəm ki, 24 illik teatr təcrübəmdə “Tarqovı”dan başqa heç yerdə tanımadılar. Amma, iki aylıq televiziyadan sonra “Tarqovı”dan başqa hər yerdə tanıdılar. Televiziya adamı populyarlaşdırır. Rövşən İsaxla tələbə yoldaşıyıq. Seriallar çəkilməyə başlayan vaxtlar idi. Yeddi-səkkiz nəfər tələbə yoldaşları görüşmüşdük. Rövşən işini bilən rejissordu. O vaxt seriallara 5 milyon manat pul ayrılmşdı. O vaxt 16-ya yaxın serial çəkilib. Üzdə olan iki-üç dənəsi oldu. “Sirr”, “Məhkumlar” kimi. Sonra “Sonuncu fəsil” çəkildi. Lider TV-də bir layihə oldu. Asif Abramov çəkdi. Orda müstəntiqi oynayırdım. Axırıncı da “Ögey ana” oldu. “Dəfnə ağacı” serialında da oldum. Xəzər TV-də də bir layihə başlandı. Amma, o, çox getmədi, yarımçıq qaldı.”- söyləyir.

Öz üzərində işləməyi, mütaliə etməyi xoşlayır. Rabindranat Taqoru, Selencerin hekayələrini sevir. Əvvəllər onları çox oxuyub. Son vaxtlar az mütaliə etdiyini söyləsə də, “Norveç meşələri”ni, Xalid Hüseyninin “Çərpələng uçuran”ı, “Min möhtəşəm günəş”i və s. müəlliflərin kitablarını oxuduğunu bildirir...

Deyir ki,- “Bizim serialları türk serialları ilə müqayisə etmək lazım deyil. Aradakı fərq uçurum kimidi. Serial da belədir ki, bir müəyyən məbləğ var. Bu məbləğə 10 seriya çəkilməlidi. Bu da 1 ay vaxt istəyir. 40 nəfər də işçi var. Çay verənindən tutmuş, layihənin rəhbərinə qədər. O verilən məbləğ aşağıdan yuxarıya bölünməlidir. Yəni, artıq müəyyən nizam var. Məsələn, bir dəfə bir aktrisanı çağırdılar. O, deyiləndən ikiqat artıq istədi. Geri çəkildilər ki, imkan yoxdu. Onu çəkmədilər. Mən də elə, artıq desəm, məni çəkməzdilər. Mən deyirəm ki, son nədi? Onu deyirlər, razılaşıram. Burda maaş da aylıqdır. Qane edir hələ ki. Bu gün Azərbaycan reallığında budur. Maliyyə ancaq sponsordan gəlir. Bizdə də əsas serial işləyən ATV və Xəzər TV-di də. Serialdan gəlirim təxminən 1000-1500 manat arası olur...”

Bəli, 1962-ci ildən üzü bəri, hər il martın 27-də bütün dünyada Ümumdünya Teatr Günü qeyd olunur. Bu bayram ənənəvi olaraq "Teatr xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşma və sülhün möhkəmləndirilməsi vasitəsi kimi" devizi altında keçirilir...

Dünən hamımızın sevimlisi, əməkdar artist İlqar Cahangir də bu günü qeyd etdi. Daha böyük uğurlar hədəflədi həm də özü üçün.

Qoy teatrda və kinoda ən yaxşı roller həmişə ən yaxşı aktyorlara qismət olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)