“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə qəzəllər təqdim ediləcək, Mir Kamilin qəzəlləri.

 

 

Getdim neçə yol eşq yolun qanlı dizimlə,

Bu vadidə getmək diləyən gəlsin izimlə.

 

Bir kimsəyə qeyzim, qəzəbim olmayıb əsla,

Vallahi mənim davam olub ancaq özümlə.

 

Öz eybimə göz yummamışam mən göz açandan,

Örtülməz həqiqətləri gördükcə gözümlə.

 

Ey Rəbbim, üzüm qarə, günahım çox, əlim boş,

Neylim, səninəm mən yenə səhvimlə, düzümlə.

 

Baş açmadım əvvəl dolaşıq badirələrdən,

Dərk eylədim axır səbəbin dərdə dözümlə.

 

Hər hadisə bir fəsl imiş ömrüm kitabında,

Söz-söz düzülüb hər biri rəbbani düzümlə.

 

Biz dərdi alıb zövq verən şe’rə çevirdik,

Dərdin, deyirəm, bəlkə budur dərdi bizimlə?

 

Arzum bu yaşımdan budu, bir isti ocaqda

Bir ömrü bərabər bölüşüm ruh əkizimlə.

 

Xoşbəxt olaram hər iki aləmdə, Siraci,

Bir qəlbə işıq bəxş eləsəm bircə sözümlə.

 

 

***

 

Var öylə bir qəmim ki, min qəm onda cəmdi, birdənəm.

Özüm də bilmirəm fəqət bu qəm, nə qəmdi, birdənəm?!

 

Gözüm səbəbsiz anidən dolur, dilim kilidlənir.

Bu, nə fərəh kimi fərəhdi, nə ələmdi, birdənəm.

 

Məəttələm, bu eşqə şövq ilə yanan mənəm görən?

Ya özgə bir bədəndə can tapan Kərəmdi, birdənəm?!

 

Yadındamı bizim vida, nə cür demişdin əlvida?!

Dilin deyirdi, qalma, get! Gözünsə nəmdi birdənəm...

 

Mənə könül verəndəmi, gözün düşüb həyatıma?!

Ürək müqabilində bir ömür sələmdi, birdənəm.

 

Ömür qəfil keçibsə də, səsin unutmuşamsa da

Siraci, mən həmin mənəm, o birdənəmdi, birdənəm.                                                      

 

 

***

 

Heç nə olmaz daha, canım-gözüm, əvvəlki kimi,

Çiçək açmaz daha şe'rim-sözüm, əvvəlki kimi.

 

Sən gülürdün güc alırdım gülüşündən, gözəlim,

Daha məndən tələb etmə dözüm əvvəlki kimi.

 

Danışan gözlərimiz indi niyə lal dayanıb?

Niyə ünsiyyətimiz yox bizim əvvəlki kimi?

 

Sən gedəndən, inan Allaha ki, gün görməmişəm,

İşığım yoxdu, günüm-gündüzüm, əvvəlki kimi.

 

Gəl, qayıt, yasamənüzlüm, başını qoy dizimə,

Dağınıq tellərinə gül düzüm əvvəlki kimi...

 

Ahu ürkəkliyi var səndə, mənim yoxdu gücüm

Səni ram etməyə bir yol gəzim əvvəlki kimi.

 

Dil tapıb gül nəfəsin dəydiyi daşlarla, gülüm,

Gecələr dar küçənizdə gəzim əvvəlki kimi...

 

Ey Siraci, dilərəm bir sürünüm yarə tərəf,

Yox təvanım, sözə baxmır dizim əvvəlki kimi.

 

 

***

 

Ey mənim ruhumu aram eləyən rum gözəli,

Var imiş səndə əzəldən, gözəlim, rəssam əli.

Buna söz yox deməli!

Sən özün ali bir əldən çəkilən canlı əsər,

Saçların sırma, əlin incə, şalın işləməli,

Yanağın dişləməli..

 

Nə məlahətlə baxırsan, sənə qurban, kətana,

Seyr edir sanki öz övladını şəfqətlə ana.

Can verib ruhun ona!

Nə nəzakətlə qələm sancaq olub tellərinə,

Akvarellər bulaşıb eşqimin ağ güllərinə,

O zərif əllərinə!

 

Bəxtəvər fırçanı hərdən yerə qoy, radionu aç,

Latte buğlansın əlində bir az, ey qəhvəyisaç,

Arabir dincliyə qaç.

İzləsin birgə səninlə evinin pəncərəsi:

Yollar, insanlar, ağaclar, qapının yan-yörəsi,

Bakının mənzərəsi..

 

 

 

***

 

Qara gəldi ruzigarım, qucağından ayrı düşdüm.

O qızıl şəfəqli gündən – yanağından ayrı düşdüm.

Damağımda dadı qaldı, dodağından ayrı düşdüm.

Bizi ayrı saldı dünya...

 

Axı mən nə bir qəribəm, nə uzaq bir eldə sürgün,

Elə öz içimdə sənsiz yaşaram mən üzgün-üzgün.

Adını unutmuşam mən, gedənin daha gedən gün,

Bir adı olur da – Leyla.

 

Qalan öz qəmiylə məşğul, gedən öz yolunda məmnun

Qalanın həyatı durğun, gedənin həyatı coşqun.

Gedənə desəm də Leyla, nə öz adım oldu Məcnun,

Nə bizim məhəllə səhra.

 

Soyuyub məhəbbətimdən, daha qaynayıb-qarışmaz

Üz-üzə mənimlə gəlsə, ürəyin açıb danışmaz.

Bilirəm ki, o vəfasız, elə bərk küsüb, barışmaz.

Nəsə var ümidim amma...

 

 

***

 

Ağır olar, qəlbinə yığma belə qəm-kədər,

Özgəsitək, sevgilim, bəxtəvər ol, bəxtəvər.

 

Ömrümə gəl bir qədəm, gəzsin uzaq qüssə-qəm,

Ay gülərüz, qarəgöz, yüngülayaq, xoşnəzər...

 

Zülfünü bir yol dağıt yellər öpən çiyninə,

Tapsın ətir, nərgizim, ta qoxusuz lalələr.

 

Nitqim açılmır daha, yox mənə bir aşina,

Gəl məni dindir özün, gəl sözüm ol, müxtəsər.

 

Hamı gəlib cəm olur bir sən ola bilməyir,

Dolmayacaq boşluğun gəlməsən, ay bir nəfər...

 

Bir qapı tıqqıltısı min diləyi, arzunu

Kor yuxudan bir gecə, yarım, oyatmaz məgər?!

 

Ver bir ümid vəslinə ta bir ömür gözləyim,

Mən çox əzab çəkmişəm, səbr edərəm birtəhər

 

Xəstə Siraci düşüb yollara "yar-yar" deyir,

Hey yolunu gözləyir, gözləyir axşam-səhər...

 

 

***

 

Ey aydın üzü yaz səhərindən daha parlaq

Ülkər gözünün adətidir mehr ilə baxmaq

 

Ay hər necə ki nurun alır göydə günəşdən

Gün də sənin hüsnündən alıb parlayır ancaq

 

Könlüm açılardı, saçın olsaydı pərişan

Olmuş mənim iqbalıma əngəl sarı sancaq

 

Tez çək saçına əllərini qoy aralansın

Zülfüntək açılsın ürəyim, ay əli qıvraq

 

Qəlbim ki sənindir niyə viranə qoyursan?!

Öz səltənətin sultan edərmi özü tapdaq?

 

Nazəndəliyin könlümü salmış daha əldən

Nazın, elə bil, şıltaq uşaq, könlüm oyuncaq

 

Getmiş bu Siraci, gözəlim, huşə qapında

Ulduzlu səma yorğanıdır, yastığı torpaq

 

 

***

 

Gəlmirik biz, ey günüzlüm, gör nə vaxtdır üz-üzə

Yoxdu tale'dən mədəd, gəl ağlayaq gün biz bizə.

 

Güc bəla ilə xitabın çevrilib sizdən sənə

Dönsə bir də dözmərəm, ey afətim, səndən sizə.

 

Ay qəmərüz, çöhrəni bölmüş saçın tən yarıdan

Söyləyər kafər də görsə: Allah-Allah, möcüzə!

 

Bilmirəm ki, kimdi bais bir yerə biz gəlməmiş

Gəlmişik, məncə, əzizim, hansısa bir kəm gözə

 

Ey nigaranım, mənə bir namə yaz, bir yaz günü

Gül üzün, sünbül telin əhvalını sal ön sözə.

 

Çox dedim insafın olsun, ölməmiş bir gün görək.

Bundan ağır söz, ölümdən yaxşı varmı moizə?

 

Yolların odlu-alovlu sən də hicran yorğunu

Ey ayaqyalın, Siraci, döz ki, məhrəmsən közə.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı PORTAL AKADEMİYASInda növbəti, üçüncü abituriyent kurslarına davam edir. Həyatda necə uğur qazanmalı, hədəfi necə seçməli, hədəfə doğru necə irəliləməli, necə lider olmalı – bu sayaq suallar hər birinizi düşündürür, bilirik. Onlara PORTAL AKADEMİYASI məşğələlərinə qatılmaqla çavab tapacaqsınız.

 

Rubrikanı millət vəkili, motivasiya spikeri, yazıçı Əlibala Məhərrəmzadə aparır.   

 

Təbiidir ki, illərdir bir çox müəlliflər uğur qazanmağın yollarını göstərmək niyyəti güdən kitablar yazıblar. Onların içində adı dünyalarca məşhurlaşanlar, ən tanınmış motivasiya spikeri adını alanlar da var, yazdıqlarını bestseller səviyyəsinə daşıya bilməsələr belə, kütləvi oxucu qazanmaq şərəfinə nail olanlar da var, heç bir iz qoya bilməyərək yazdıqlarının makulaturaya çevrilməsiylə barışanlar da var.

Əlbəttə ki, mən öz tədqiqatım boyunca ən çox səs-küy qoparan «uğurqazanma bestsellerlərinə» toxunacağam. Oxuculara oxunması məsləhət görülən bu bestsellerlərin əsas müddəalarını göstərəcək, tezislərini qabardacağam.

İndi isə gəlin əksər reytinq sıralamalarında yer alan «bizneçdə və peşəkar fəaliyyətdə uğur qazanmaq» mövzusunda ən populyar motivasiya bestsellerləri arasından sizinçün seçdiyim 10-luğa nəzər yetirməyi davam etdirək.

  

Qay Kavasaki,“Startap”

 

Bu kitabın alt başlığı belədir: Apple-in eks-yevangelisti, Çaxmaq daşı vadisinin ən cəsarətli kapitalistindən 11 master-klass.

Qay Kavasaki adı əminəm ki, çoxlarınıza tanışdır. Onun istedadı və peşəkarlığı sayəsində Macintosh kompaniyası adını qızıl hərflərlə tarixə yazdırıb, Apple kompaniyası isə müasir dövrümüzün ən tanınmış brendlərindən birinə çevrilib.

Qiymətli, qızıl məsləhətlərlə bol olan, oxucunun əlindən tutaraq onu biznesdə uğur qazanmağın daşlı-kəsəkli yolları ilə apararaq əsl bələdçilik edən bu kitab təsadüfi deyil ki, ən böyük iş adamlarının stolüstü kitabıdır.

«Əgər sənin devizin «Daha boşboğazlıq və çərənçilik yetər, mənə de ki, mən nə iş görməliyəm» - dirsə, demək sən düzgün ünvanı tapmısan», – söyləyir yapon əsilli havaylı öz kitabı barədə.

O yazır:

 - Hər bir işdə ən vacib olanı başlamaqdır. Unutmayın: hələ heç kəs yalnız planlaşdırma ilə uğur qazanmağa müvəffəq olmayıb.

 - Sizə və sizin kompaniyaya xeyir gətirməklə bütün cəmiyyətə ziyan gətirən fəaliyyətin heç bir dəyəri yoxdur.

 - Özünüzün istənilən hərəkətinizə elə yanaşın ki, sanki onu bütün publika görəcək, sanki o, hər yerdə əks-səda verəcək. Unutmayın, siz nə iş görürsünüzsə, sizin «əl izləriniz» həmişə və hər kəs tərəfindən görünəcək.

 - Hər şey həyata keçməyincə mümkünsüz görünür. Sahibkarlıq fəaliyyəti məhz budur – sən başqalarının qeyri-mümkün hesab etdiyini eləyirsən.

 - Yaponlarda belə bir məsəl var, deyirlər axmaqlar iki yerə bölünür. Birincilər heç vaxt Fudzi dağının zirvəsinə qalxmayanlardır ki, ətrafın gözəl mənzərəsindən zövq ala bilmirlər. İkincilər isə həmin zirvəyə iki dəfə qalxanlardır.

Oxucularıma onu da söyləyim ki, Qay Kavasaki həm də biznesdə yevangelizm təliminin banisidir. Bir baxın, bu insanın təlimi müştəriyə satdığı məhsulun ən yaxşı olması barədə elə bir inam aşılamaqdır ki, müştəri heç bir təlimat olmadan, könüllü şəkildə ətrafdaki insanlara məhz bu məhsulu almağı tövsiyyə etsin!

Təsəvvür edirsiniz, yüz minlərlə müştərilər brendin könüllü təbliğatçısına çevrilirlər, Qay Kavasakinin dühalığı məhz bundadır.

O, inandırmağı gözəl bacarır. Oxucularım, sizi əmin edirəm ki, «Startap»ı oxusanız Qay Kavasaki özünün uğura doğru getmək qaydalarına və şərtlərinə sizləri mütləq inandıracaq.

 

“Ədəbiyyatvə incəsənət”

(28.03.2025)

 

Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Tarixən Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu birləşdirən, Araz çayı üzərində əsrlər boyu dövrümüzədək qalan, Cəbrayıl rayonu ərazisində yerləşən Xudafərin körpüsü ölkəmizin qədim abidələrindən biridir. Körpü haqqında ilk məlumat VIII-IX əsrlərə aiddir.

 

Xudafərin körpüsü Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanın orta əsr şəhərlərini birləşdirən karvan yolunun üstündə tikilib. O, həm də mühüm hərbi-strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Araz çayının ən dar, qayalıqla əhatələnən yerində inşa edilmiş ilk körpü VIII əsrin sonu - IX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, XIX əsrə kimi fəaliyyət göstərmişdir. Kərpic körpü isə XII əsrdə tikilmişdir.

Körpülərin böyüyünün - bişmiş kərpic və çaydaşındam tikilən on beş aşırımlı körpünün tağları sivri biçimlidir. Körpünün uzunluğu 200 metrə yaxın, eni 4,5 m, çay səviyyəsinn ən yüksək hündürlüyü 12 m, ən iri tağ aşırımı 8,7 m, ən kiçik tağ aşırımı 5,8 metrdir.

Körpünü inşa etdirən şəxsin adı barədə tarixi mənbələrdə dəqiq yazılı məlumat yoxdur. Araşdırmaçıların çoxunun fikrincə, hər iki körpünün dayaqları çayın ortasında olan təbii sal daşlar üzərində qurulduğundan onlara "Xudafərin" adı verilib.

Hələlik Xudafərin körpüləri sirlərini açmayıb. Tarixçilər sirlər arasında ünvansız dolaşaraq gah körpülərin səmtini dolaşıq salıb onları Culfa yaxınlığında abidə kimi göstərir, gah da 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı 1-ci Fəzl və I Şah Abbas tərəfindən tikildiyini deyirlər.

Bu körpünün Hindistandan başlayaraq Yaxın və Orta Şərq ölkələri, Rusiya və Qərbi Avropa ölkələri arasında Azərbaycanın iqtisadi və mədəni əlaqələrinin inkişafında böyük əhəmiyyəti olub.

Xüdafərin körpüsünün Əhəməni imperiyası zamanında ağacdan tikilməsi və Eldəgizlər dövləti zamanında isə daş və kərpiclə üzləndiyi güman edilir. Bəzi mənbələrdə isə ikinci körpünün (e.ə.558-529) ağacdan müvəqqəti qurğu kimi inşa edilməsi, Elxanilər dövləti zamanında (13-cü yüzil) isə daş və kərpiclə üzlənməsi haqqında mülahizələr yürüdülür.

İran tarixçisi Həmdullah Qəzvini əsərlərində körpülərin adını "Xuda-Afərin" kimi yazır ki, bu da farsca "Allah tərəfindən yaradılmış", "Allaha Mərhəba" mənalarını verir. Qəzvini yazır ki, Xudafərin körpüsü Məhəmməd peyğəmbərin yaxın adamı olan Bəkir ibn Abdulla tərəfindən miladi tarixlə 736-cı ildə inşa etdirilib. Bəziləri isə iddia edir ki, həmin şəxs körpünü tikdirməyib, yalnız təmir etdirib.

Hazırda qəbul edilən tarixə görə, Xudafərin körpüsü 1027-ci ildə Şəddadi hökmdarı Məhəmməd oğlu Fəzl (Fəzl ibn Məhəmməd) tərəfindən inşa olunub. Ağa Məhəmməd şah Qacarın Azərbaycana yürüşü zamanı bir hissəsi uçurulsa da, sonradan bərpa edilib. Araz çayı üzərində salınan iki Xudafərin körpüsündən birincisi "Baş Xudafərin körpüsü" adlanır. Onun uzunluğu 130, eni 6, hündürlüyü isə 12 metrdir. İkinci körpü isə 15 aşırımlı olmaqla uzunluğu 200, eni 4,5 metr, hündürlüyü 10 metrdir.

 1993-cü ildə Cəbrayıl rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalından sonra Xudafərin körpüləri 27 il əsirlikdə qalmışdı. Şanlı ordumuzun sayəsində Xudafərin körpüsü 18 oktyabr 2020-ci ildə düşmən əsarətindən xilas edildi.

Bir də torpaqlarımıza murdar düşmən ayağının dəyməməsi arzusu ilə!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Portalımızla əməkdaşlıq edən şair İvan Pozzoni İtaliyada kifayət qədər tanınan imzadır. Düçünürük ki, barəsində az da olsa sizləri məlumatlandırmaq lazımdır.

 

İvan Pozzoni 1976-cı ildə Monzada anadan olub və İtaliyada hüquq, ədəbiyyat və fəlsəfə sahələrində parlayan mühüm şəxsiyyətlərdən biridir. O, İtaliyada "Hüquq və ədəbiyyat" mövzusunu elmi iş təqdim edib və italyan filosofları, habelə qədim dünyanın etikası və hüquqi nəzəriyyəsi haqqında bir çox esselər nəşr edib.

Pozzoni karyerası boyunca müxtəlif italyan və beynəlxalq jurnallarla əməkdaşlıq edib.

2007-2018-ci illər arasında o, bir neçə sanballı əsərini nəşr etdirmişdir, bunlardan bir neçəsini sadalayaq: Underground və Riserva Indiana A&B Editrice ilə, Versi Introversi, Mostri, Galata morente, Carmina non dant damen, Scarti di magazzino, Here the Austrians are more severe than the Bourbons, Cherchez the troika, The Invective Disease Limina Mentis ilə, Lame da rasoi Joker ilə, Il Guastatore Cleup ilə, Patroclo non deve morire de Comporre Edizioni ilə və Kolektivne NSEAE Divinafollia ilə.

Pozzoni, avangard ideyalar üçün bir platforma olan Il Guastatore ədəbi jurnalının təsisçisi və rəhbəri olub, sonra isə L'Arrivista jurnalını təsis edib. O, beynəlxalq fəlsəfi jurnal Información Filosófica-nın baş redaktoru və redaktorudur və bir neçə seriyanın – Esprit (Limina Mentis), Nidaba (Gilgamesh Edizioni) və Fuzzy (de Comporre) – yaradıcısıdır. Eyni zamanda, bir sıra avtoparallel sosialist nəşriyyatları ilə əməkdaşlıq edib.

Karyerası ərzində Pozzoni 150 cild və 1000 esse yazmış və ədəbiyyat və fəlsəfə sahələrində mühüm yer tutmuşdur. O, Ziqmund Bauman tərəfindən təsdiqlənmiş NéoN-avant-gardisme avangard hərəkatını qurmuş və bu hərəkat üçün bir Anti-manifest yazmışdır. Onun töhfələri ədəbiyyat və fəlsəfə tarixinin universitet dərsliklərində və ədəbi tənqid kitablarında tanınıb.

Pozzoninin La malattia invettiva kitabı Raduga mükafatını qazanmış və Montano və Strega tərəfindən təbliğ edilmişdir. O, həmçinin Bolonya Universitetinin İtalyan Müasir Şairləri Atlasına daxil edilibdir və prestijli beynəlxalq ədəbiyyat jurnalı Gradiva-da tez-tez yer alır.

Onun şeirləri 25 dilə tərcümə olunub.

Akademik tədqiqatlardan altı il kənarda qaldıqdan sonra Pozzoni 2024-cü ildə İtaliya incəsənət dünyasına qayıdıb və NSEAE Kolektivne (Yeni Sosio/Etno/Estetik Antropologiya)ni yenidən qurub.

Portalımızda yaxın günlərdə Pozzoninin yaradıcılığından nümunələri də sizlərə təqdim edəcəyik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Əli Çağla, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan təmsilçisi

 

Bəzən bir yazıçının məşq edib cızma-qaraladığı yazılar hansısa kitab rəfindən və yaxud iş masasının dolabından tapılır, özü dünyasını dəyişsə də qaraladığı sözlər təkrar çap olunaraq onun ədəbi irsinə çevrilir. Bu məsələ bir tərəfdən pafosludursa, bir tərəfdən də qəmli bir hekayədir.

 

Qəmli tərəfi bundan asılıdır ki, yazıçının ölümündən sonra artıq çap olunan kitabına əli çatmır və kitab onun istədiyi kimi çap olunmur. Amma mənim yazdığım bu yazıda hansısa yazıçının ölümündən sonar onun yazısının sortunu aşkarlamaq istəmirəm. Bununla belə Alber Kamü də ölümündən sonra romanı çap olan müəlliflərin sırasında yer alır.

Kamünün ölümündən 17 il keçdikdən sonra “Xoşbəxt ölüm (La mort heureuse)” adlı romanı çap olunur. Ancaq araşdırmalara əsasən, sanki müəllifin o romanı çap etmək məqsədi yox imiş. Deyilənə görə bu roman “Yad” romanı üçün bir növ qaralama və ilkin ideya imiş. Bu səbəbdən də Kamü, 25 illik yubileyinin bu suvenirini heç zaman çap etdirməmişdi. Amma “Xoşbəxt ölüm” romanı tək başına “Yad” romanı ilə müqayisə edilmədən öz gönünü sudan çıxarıb müstəqil bir roman hesab edilə bilər.

Əgər siz Fransız yazıçısı və filosofu Alber Kamünün əsərləri ilə bir qədər tanışsınızsa, bilirsiniz ki, onun romanlarının əsas mövzusu həyatın mənasının absurdluğu təməlini təşkil edir. Kamü, bu ideyanı müxtəlif rakurslardan dəfələrlə araşdırıbdır. Məsələn Kamü, “Yad” və “Sizif əfsanəsi” kimi əsərlərində “Bu absurd həyatın yaşamağa dəyəri varmı yoxsa yox?” sualını verir və məşhur trilogiyasını təşkil edən üçbucağın üçüncü tərəfi isə “Kaliqula” tamaşasıdır.

Alber Kamünün “Yad”, “Sizif əfsanəsi” və “Kaliqula” əsərlərinin ortaq leytmotivi absurd anlayışıdır. Kamü bu əsərlərdə insan həyatının mənasızlığı və anlaşılmazlığı ilə üzləşən fərdləri təsvir edir.

“Yad” romanında Merso xarici dünyaya və ənənəvi dəyərlərə qarşı laqeydlik nümayiş etdirir, bu da onun absurd dünyadakı mövqeyini simvollaşdırır. “Sizif əfsanəsi”ndə isə Kamü, Sizifin sonsuz və mənasız əməyini insanların yaşadığı absurdla müqayisə edir, lakin bu mübarizənin özündə bir növ məna tapmağın mümkünlüyünü vurğulayır. “Kaliqula”da isə qəhrəmanın hakimiyyət tutumları vasitəsilə absurdu qəbul etməsi və bunun nəticəsində yaranan zülm göstərilir.

Bu üç əsər, ümumilikdə, həyatın məntiq axtarışının, mənanın yoxluğunu və bu vəziyyətə fərqli yanaşma yollarını araşdırır və insanın öz dəyərlərini yaratmasının zəruriliyini ön plana çıxarır.

İndi Kamünün gəncliyinə aid olan “Xoşbəxt ölüm” romanında, romanlarının digər personajlarına nisbətən həyata bir az daha optimist yanaşan “Patris Merso” adlı bir xarakter vardır. Mersonun həyat fəlsəfəsinin sonu da eyni həyatın absurdluğu anlayışı ilə başa çatsa da, o hesab edir ki, hər bir insan iradə və xoşbəxtlik hissi keçirirsə, varlı və zəkalı olmaq haqqıdır.

Roman “Təbii ölüm” və “Şüurlu ölüm” adlı iki fəsildən ibarətdir. Birinci fəslin əvvəlində isə öyrənirik ki, Merso, “Zaqrey” adlı bir iflicin öz istəyinə görə öldürür. Sonra onun pul ilə dolu çamadanını götürüb xoşbəxtliyə gedən yola addım atmağa başlayır. Merso, müxtəlif səyahətləri ilə xoşbəxtliyə gedən yolu, onlarla bağlı müxtəlif təfərrüatları ilə keçirdiyi anlar doludur. Nəhayət, ən əsas cavabı, hər bir oxucunun özünəməxsus baxışı ilə əldə etmək mümkündür: Merso, xoşbəxtliyi əldə edə bildimi?

Yoxsa xoşbəxtliyin kəşfindən nakam qaldı?

Romanda Mersonun xarakteristikası, onu “Yad” romanında olan Merso kimi təsəvvür etməsək, aydın və açıq-aşkar hiss olunan bir xarakterdir. O varlanmaq qərarına gəlib “Xoşbəxtlik qədər heç nəyi ciddiyə alma” deyən Zaqreyin məsləhətinə əməl edib, gördüyü işlərdən xoşbəxt olmaq istəyən bir insandır.

“Mən heç də hesab etmirəm ki, xoşbəxtlik puldadır. Ancaq fikirləşirəm ki, bəzi adamlar üçün xoşbəxtlik mümkündür. Bir şərtlə ki, onların vaxtı var və pulun olmağı da puldan azad olmaq deməkdir.”

Eyni zamanda Merso təcrid olunubdur, darıxır, bəzən gələcək üçün narahat olur, xoşbəxt həyatını hamıya sübut etmək istəyir, amma sevgi ilə arası o qədər də

yaxşı deyil, gahdan da beyni suallar və tələskənliklər ilə dolur:

“Yaşamaq üçün vaxt lazımdır. İstənilən sənət əsəri kimi həyat götür-qoy etməyi tələb edir. Və Merso həyat haqqında düşündüyü vaxt onun tutqunlaşmış vicdanı və xoşbəxtliyə yönələn darısqal kupedə - bu an ona insanın özündən yüksəyə qalxmağa çalışaraq mahiyyətini dərk etdiyi həbsxana kamerası kimi görünən kupedə - vurnuxurdu.”

Kamü, bu romanda mövzu və düşüncələri işlətməsi baxımından “Xoşbəxt ölüm” romanının ən yaxşı təsviri bəlkə də həmin qaralama və heç zaman çapını düşünmədiyi romanda yerləşibdir. Xoşbəxt ölümün Kamüsü boşluq və heçlik, dəyərlərin rədd edilməsi və ölüm düşüncələri haqqında eyni məşhur fikirlərə malikdir, lakin daha xam və primitiv şəkildə onları Merso hekayəsinin üzərinə yerləşdirir:

“Dünya daim eyni bir kəlməni təkrarlayır. Və bizi özümüzdən xilas edən azadlıq bu səbirli təkrara, bu ulduzdan-ulduza aparan həqiqətə əsaslanır. Ancaq onun ölümdən-ölümə aparan ikinci dayağı da o cür danılmaz həqiqətdir.”

Mersonun çaşqın adlandırılan zəkası kimi, roman da bir qədər çaşqın və qarışıqdır. Bu çasqınlıq kitabda aydın şəkildə gözə çarpsa da narahatedici və yorucu şəkildə deyil. Beləliklə mütənasib olaraq davam edir. Bir yerdən sonra nəsrin yaxşı ideyası və bir qətldən sonar xoşbəxtlik yoluna addım atan adamın – Mersonun gücü tükənir. Bəzi yerlərdə dialoqlar neytral dialoq formasından çıxıb məqaləyə oxşar formaya çevrilir və onlarda həddindən artıq müstəqim danışıq dili söhbətləri müşahidə oluna bilir, ən əsası isə Mersonun səyahətləri ilə bağlı həddindən artıq təsvir və təfərrüatları romanda böyük yer tutur, nəsri və ilkin yaxşı ideyanı itirir. Bu təfərrüatların əksəriyyəti və ya ikinci dərəcəli personajların bəziləri – xüsusən də Marta istisna olmaqla tipik, keçici varlığı olan qadınlar – sadəcə olaraq üstündən xətt çəkilib silinə bilər və yekun redaktədə ümumiləşə bilərdi. Amma bu zaman xoşbəxt ölümün arxasındakı tarixdən asılı olmayaraq araşdırdığımız ən əsas tənqid, elə həmin məsələlərdir.

Bu roman, müəllifin şəxsən çapa yararlı hesab etmədiyi, sadəcə cızma-qaralama olması baxımından baxsaq romanın mətnindəki bu qüsurları, struktur uyğunsuzluqlarını həmin yarımçıq iş kimi təsdiqləyə bilərik.

Bəlkə də “Xoşbəxt ölüm” əsərini bütün çatışmazlıqlara baxmayaraq, müstəqil bir əsər kimi araşdırmağa çalışsaq daha yaxşıdır – xüsusən də Kamünün daha yetkin əsərləri ilə müqayisədə, bəlkə də bu əsər müəllifin iş masasının dolabında sadəcə şəxsi cızma- qaralamaları kimi qorunub saxlanılmalı idi. Amma tale o əlyazmaların mətbəələrə və daha sonra kitabxanalara yol açmağını tələb edibdir. Təəssüflər olsun ki, hələ də ölülər aləmi ilə əlaqə saxlamaq mümkün deyil ki, Alber Kamüdən “Xoşbəxt ölüm” romanının nəşrinə görə münasibətlərini və hissini soruşaq. Ona görə də, bəlkə bu imkan təmin edilməmişdən əvvəl, “Xoşbəxt ölüm” romanını daha mehriban gözlə tanıtmaq və tənqid etmək yaxşı olardı!

Sizcə, Alber Kamünün 1957-ci ildə Nobel mükafatını qazandıqdan üç il sonra avtomobil qəzasında həyatını itirdiyi və bir qatar biletinin heç zaman istifadə olunmadığı xoşbəxt ölümdürmü, yoxsa?...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Azərbaycan tarixinin işıqlı simalarından biriydi Əziz Şərif. Bu gün onun doğum günüdür. Gəlin onun barəsində bir qədər bilgilənək.

 

Əziz Şərif 1895-ci il martın 28-də Azərbaycanın Naxçıvan şəhərində maarifçi Qurbanəli Şərifzadənin ailəsində anadan olmuşdur. 1915-ci ildə orta təhsilini Tiflisdə almış, sonra əmək fəaliyyətinə başlamışdır.

"Molla Nəsrəddin" jurnalı redaksiyasında işlədiyi ilk gənclik illərində Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid və Əliqulu Qəmküsarla yaxın dostluq əlaqələri qurmuşdur, bu da onu ömürlük ədəbi fəaliyyətə bağlamışdır.

Ədəbi fəaliyyətə 1906-cı ildən "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc olunan "Naxçıvandan məktublar"ı ilə başlamışdır. Bundan sonra tənqid, ədəbiyyatşünaslıq və bədii tərcümə sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərmiş, Maksim Qorkinin "Ana", "Düşmənlər", Aleksandr Fadeyevin "Tarmar" əsərini rus dilindən, E.Ninoşvili və N.Mijsişvilinin əsərlərini gürcü dilindən çevirmiş və çap etdirmişdir.

Moskva Kommersiya İnstitutunda təhsilini davam etdirdiyi dövrdə rus ədəbi mühiti ilə tanış olmuşdur. Tiflisdə mətbuat və nəşriyyat sahəsində çalışmışdır. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində məsləhətçi olmuşdur. Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun tənqid bölməsini bitirmişdir. Sonra SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda və Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda baş elmi işçi olmuşdur.

M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində SSRİ xalqları ədəbiyyatı kafedrasının professoru vəzifəsində çalışmışdır.

Azərbaycan bədii ədəbiyyatından ruscaya çoxlu tərcümələr etmiş, onlara ön söz, müqəddimə, şərhlər yazmışdır. İki medalla təltif olunmuşdur.

 

Kitabları:

1. Sabir bu gün.

2. Molla Nəsrəddin (C.Məmmədquluzadə).

3. Рождение Молла Насреддина. 

4. Вагиф – певец любви и красоты. 

5. Литературы народов СССР.

6. Keçmiş günlərdən. 

7. Литература народов Закавказя. 

8. Keçmiş günlərdən, Atam və mən. 

9. Molla Nəsrəddin necə yarandı?

 

Əziz Şərif 1988-ci il iyunun 1-də Moskvada 94 yaşında vəfat etmiş, Naxçıvan şəhərində dəfn olunmuşdur.

Allah rəhmət eləsin!

Amin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair Namiq Dəlidağlının şeirlərindən hər gün sizlərə üç yarpaq təqdim edəcək.

 

 

AYRILIQ RƏNGİNDƏ YUXULAR…

...uzaqlardasan,
nə görüş vədi var aramızda,
nə də əlvida anı...

Uzun yolların əyninə biçilir
xəyallarım hər gün...
və ayrılıq rəngində
yuxular görürəm hər gecə.

...indi on ikinci otel otagının
künc-bucağında
xatirələrimiz bar verir:
ayrılıq dadında.

...Səndən sonra ümidimin
şəkillərini cızdım

Otel otağının divarlarına.
Şəkillər ölmür axı.
Dön geri, şəkillərin saglığına...

 

 

ŞƏKİLLİ ŞEİR                                                   

 Mənə şəkil göndərdin...
o şəklin içində hər şeyin
öz şəkli var:
baxışın öz şəkli var,
ürəyin öz şəkli var.
Ağrının öz şəkli var,
göynəyin öz şəkli var...

Mənə şəkil göndərdin...
...bilirsənmi gəlişi
heç hansı ana düşdü?!
sənsizliyin ağrısını çəkən
məqama düşdü.

Mənə şəkil göndərdin,
nə rəngli şəkildi...
Bomboz ağrılarıma
duz basar, "məlhəm" olar...
Göyərər ağrılarım,
qaysaqlamaz, nəm olar.
Bundan belə hər dəfə
o şəklə baxanda
xumarlanar gözlərim,
baxışlarım dəm olar...
Mənə şəkil göndərdin...
 

 

 

SİZƏ ELÇİ GƏLDİ, BİZƏ AYRILIQ

Qapınız döyüldü bir axşamçağı,
sizə elçi gəldi, bizə ayrılıq.
Yenə niyyətini dəyişməmişdi,
köhnə libasında təzə ayrılıq.

Daha toy havası başında sənin,
yol gəldik şübhədən yalana qədər.
Ümidim hələ də can verməmişdi,
aşıqlar “vağzalı” çalana qədər.

Məni nə havada buraxıb getdin…
xar oldum obada, millət içində.
Mənim ciyərlərim alışıb-yandı,
sənin elçilərin şərbət içəndə.

Gəldi qapınıza gəlin maşını,
səni çöl çəkirdi, eşik çəkirdi.
Getdiyin yolların ayrıclarında,
mənim baxışlarım keşik çəkirdi.

Sənin getdiyin yol, uzaq yoldu ha…
günüm bahar görməz, işim qışladı.
Sən gəlin köçməyə hazırlaşanda,
mənim ümidimin köçü başladı.

… Daha xatirən də mənə uzaqdı,
gəlir qulağıma bir soraq kimi.
Gördüm bu “döyüşdə” məğlub olmuşam,
əlimi qaldırdım “ağ bayraq” kimi.

Qapınız döyüldü bir axşamçağı,
sizə elçi gəldi, bizə ayrılıq.
Yenə niyyətini dəyişməmişdi,
köhnə libasında təzə ayrılıq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Əgər səni macəra, azadlıq və təbiətlə iç-içə olmaq hissi cəlb edirsə, Azərbaycan hiking üçün mükəmməl bir məkandır. Dağların zirvələrini fəth etmək, çayların səsini dinləyərək yollar qət etmək və təbiətin bizə bəxş etdiyi ən saf gözəllikləri görmək istəyirsənsə, çantanı hazırla, çünki bu yazı tam sənə görədir!

 

1. Qafqazın damı: Xınalıq - Qrız - Laza Marşrutu

 

Çətinlik səviyyəsi: Orta-çətin

Məsafə: Təqribən 30-35 km

Səfər müddəti: 2-3 gün

Bu marşrut səni Azərbaycanın ən yüksəkdə yerləşən kəndlərindən birindən – Xınalıqdan başlayaraq, dumanlı dərələr və buz kimi bulaqlarla dolu Qrız kəndinə, oradan isə məşhur Laza şəlalələrinə aparacaq. Yol boyu Qafqaz dağlarının təbiətini seyr edəcək, sürüşkən qayalardan keçəcəksən və sənin üçün unudulmaz bir sərgüzəşt olacaq.

Ən həyəcanverici hissə: Dumanlı dərələrdən keçərkən gözlənilmədən qarşına açılan mənzərə – kilometrlərlə uzanan çəmənliklər və ucsuz-bucaqsız dağlar!

 

2. Heyrətamiz Göy Rəng: Göygöl - Maralgöl Yürüşü

 

Çətinlik səviyyəsi: Orta

Məsafə: 12-15 km

Səfər müddəti: 1 gün

Əgər sırf bir günlük hiking istəyirsənsə, Göygöl Milli Parkı ideal seçimdir. Göygöl gölünün sahilindən başlayıb, sıx meşələr və sərt yoxuşlarla Maralgölə qədər uzanan bu marşrut, xüsusilə payızda qızılı yarpaqların arasında möhtəşəm mənzərələr təqdim edir.

Ən həyəcanverici hissə: Maralgölün sahilində oturub, güzgü kimi durğun suda əks olunan dağları seyr etmək!

 

3. Meşələrin Arasında Sakitlik: İlisu - Ramramay – Qax - Baş Göynük

 

Çətinlik səviyyəsi: Orta

Məsafə: 25 km

Səfər müddəti: 2 gün

 

Əgər macərapərəst ruhunu daha sakit, ancaq bir o qədər də möhtəşəm bir yerdə sınaqdan keçirmək istəyirsənsə, Qax rayonunda yerləşən İlisu kəndindən başlayan bu hiking marşrutu sənə görədir. Dağ çayları, yaşıl meşələr və kəndlərin mistik gözəlliyi bu yürüşün əsas cəlbedici tərəfləridir.

Ən həyəcanverici hissə: Ramramay dərəsində dincəlmək və uca dağların arasında kiçik kəndlərin necə izolyasiya olunmuş şəkildə varlığını davam etdirdiyini görmək.

 

4. Quba Cənnəti: Qəçrəş - Afurca – Təngəaltı Hikingi

 

Çətinlik səviyyəsi: Orta-çətin

Məsafə: 20-25 km

Səfər müddəti: 1-2 gün

Şəlalələr və qayalı dərələrə heyran olanlar üçün Quba ətrafında hiking etməyə dəyər. Qəçrəş meşəsindən başlayaraq Afurca şəlaləsinə, oradan isə Təngəaltı dərəsinə enərək bu marşrutu tamamlayırsan.

Ən həyəcanverici hissə: Təngəaltının dar dərələri və qayalar arasında sıxılmış buz kimi soyuq çayda ayaqlarını islatmaq!

 

5. Naxçıvanın Gizli Cənnəti: Batabat Gölü - Salvartı Yaylağı

 

Çətinlik səviyyəsi: Orta

Məsafə: 18-20 km

Səfər müddəti: 2 gün

Naxçıvanın sirli gözəlliklərini araşdırmaq istəyirsənsə, Batabat gölündən Salvartı yaylağına qədər uzanan bu hiking marşrutu sənə inanılmaz bir təcrübə yaşadacaq. Hündür dağ yaylaqları, otlaqlar və sərt təbiət burada səni gözləyir.

Ən həyəcanverici hissə: Batabat gölünün üzərində üzən kiçik ada və orada rastlaşacağın tamamilə fərqli ekosistem!

 

Macərapərəstlərə məsləhətlər:

 

Su və yemək ehtiyatı: Əksər hiking marşrutlarında bulaqlar var, amma təmiz su ehtiyatın mütləq olsun.

Geyim və avadanlıq: Rahat yürüş ayaqqabıları və hava şəraitinə uyğun geyim geyin.

Çətinlik səviyyəsi: Təcrübənə uyğun marşrut seç. Əgər ilk dəfə hiking edirsənsə, daha qısa yollarla başla.

Qrup halında səyahət et: Təhlükəsizlik üçün tək getməməyə çalış.

Sıfır iz burax: Təbiəti olduğu kimi saxla, zibilləri özünlə götür.

 

Hiking yalnız bir idman növü deyil, eyni zamanda ruhun azadlığıdır. Hər dəfə yeni bir marşrut kəşf etdikcə, özünü daha çox tanıyır və təbiətlə harmoniyada yaşamağı öyrənirsən. Hazırlaş və Azərbaycanın ən macəra dolu yollarında öz izlərini qoy!

 

 

Şəkildə: Xınalıq kəndi

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

 

 

Qorxmaz, igid, hərəsi bir qəhrəman olan amazonlar döyüşçü qadınlar olublar. Onlar çox yaxşı at çapar, qılıncla əla döyüşər, ox, balta və metal nizələr atardılar. Qızlar üç düşmən əsgərini öldürməsələr, evlənə bilməzlərmiş. Uşaq vaxtı onların sağ döşlərini burur, yandırır və ya mis bir alətlə dağlayarlarmış ki, inkişafdan qalsın, bədənin bütün gücü sağ qola və çiyinə keçsin, qılınc vuranda, mizraq, ox və nizə atanda maneçilik eləməsin.   

 

Amazonlar o kəslərdir ki, aralarında kişi olmadan kraliça ilə idarə olunurmuşlar. Onlar bütün vaxtlarını özlərinə sərf edər, yer şumlayar, əkib-becərər, mal-qaraya, xüsusilə atlara qulluq edər, savaş məşqləri aparar, gənc qızları döyüşçü kimi yetişdirmək kimi mühüm işlərlə məşğul olarlarmış. 

Tarixə səs salmış bu döyüşkən qadınlar haqqında çoxlu  əfsanə və rəvayətlər dolaşmaqdadır. Amma nəzərə alaq ki, bu əfsanə və rəvayətlərdə  “çəyirdək qədər də olsa, tarixi gerçəklik olub”. Artıq yeni tədqiqatların işığında uzun illər əfsanə hesab edilən amazonların tarixi həqiqətə çevrildiyini deyə bilərik. Amerikalı arxeoloq J.D.Kimball özünün "Savaşçı kadınlar amazonlar" kitabında amazonların bir əfsanə olmadıqlarını, türk boyları içərisində yaşadıqlarını göstərmişdir.

Onların həqiqi vətənlərini axtaran tarixçilər hələ də ortaq nəticəyə gələ bilməyiblər. Çünki A.Qarabağlının yazdığı kimi “Əslində “amazonlar məmləkəti”, “sənəmlər səltənəti” müxtəlif zaman kəsiyində dünyanın müxtəlif regionlarında mövcud olmuşdur”. Lakin məlumatların əksəriyyətinin ilkin ünvanı Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan olaraq qalır.  

Amazonların Azərbaycanda yaşamaları haqqında əsas məlumatları isə qədim yunan tarixçisi, coğrafiyaçısı və filosofu Strabon özünün "Coğrafiya" əsərində verib. O yazırdı ki, “Albaniyanın yuxarı dağlarında amazonlar yaşayırlar...Bu yerlərlə yaxşı tanış olan başqa yazıçılar, onların içərisində Skepsiyalı Metrodor və Qipsikart iddia edirlər ki, amazonlar Qafqaz dağlarının Keravn adlanan Şimal ətəklərində qarqarlarla qonşuluqda yaşayırlar”. Digər yunan tarixçisi Plutarx da vaxtilə ərazimizdə amazonların varlığından xəbər verirdi. Pausanias isə demişdir ki, “Pompeyin Alazan sahillərində albanlarla döyüşündə alban qadınları kişilərlə bərabər savaşırdılar. Bunlar amazonlar idi”. Erməni tarixçisi S.T.Yeremyan da qeyd edirdi ki, amazonların ölkəsi Azərbaycandır.

Tarixi mənbələr göstərir ki, XX əsrin sonlarına kimi yüksəklik ucqarlarda yerləşən bəzi kəndlərimizdə nənələr qız nəvələrinə layla çalarkən belə oxuyurmuşlar: “sən mənim amazonumsan, mənim amazonum”. (Bax: N.Atəşi: “Qafqaz amazonları”, Berlin-2011, səh:34-35). Dilçi alim M.Adilova görə, dilimizdə qoçaq qadın anlamında hələ də işlənən “Ərəbzəngi”  ifadəsi də amazon sözünün xalq dilində təhrif edilmiş variantıdır. 

Azərbaycan tarixçilərinə görə, amazonlar ölkəmizin şimal-qərb və cənub-qərb ərazilərində məskunlaşıblarmış.

Tarix elmləri doktoru, Berlində N.Gəncəvi adına Azərbaycan Mədəniyyət İnstitutunun direktoru, 25 ildən artıqdır amazonların tədqiqi ilə məşğul olan, “Azərbaycanın hərb tarxində qadınların rolu” adlı dissertasiyanın müəllifi, elmi nəticələrinin böyük bir hissəsi Avropanın və Qafqazın bir çox nüfuzlu dərgilərində nəşr olunmuş, həmçinin “Qafqaz amazonları” (2011, Berlin) və “Azərbaycanın Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin materialları Avropa muzeylərində. (Son Tunc- Erkən Dəmir Dövrü)” "Elm və təhsil", Bakı, 2015)əsərlərinin müəllifi,  dünyada ən qədim savaşçı qadın məzarının məhz Naxçıvandan tapıldığını dünyaya sübut etmiş, həm də şairə kimi tanıdığımız Nuridə Atəşi qeyd edir: “...türk araşdırmaçısı və tarixçisi Osman Kurt yazır ki, amazonlar Xəzər sahillərindən gəlib Kiçik Asiyada skitlərlə qarşılaşdıqları zaman skitlər onları Alizan, daha sonra “anazan” deyə çağırırmışlar. Deməli, amazonlar özlərini təqdim etdikləri zaman Alazan adlandırırmışlar. Bu da onların qafqazlı, Qafqazdan gəlmə olduqlarını tarixlərdən silə bilməyib, həm də adlarının sonralar təhrifinə səbəb olub. Belə ki, amazon adı da elə Alazan (Kürün ən böyük sol qoludur, digər adı Qanıxdır) adından yaranmış, sonralar yunanlar bu adı amazon etmişlər. (Yunanca bu sözün mənası a-amazos, yəni "döşsüz" deməkdir-İ.V.) Amazonlara sonralar bir çoxları, xüsusən yunanlar sahib çıxmağa çalışsalar da, onların izi yalnız Azərbaycan ərazisində dünyaya sübut edilə biləcək qədər qorunub saxlanılmışdır”. (Bax: N.Atəşi: “Azərbaycan – dünyada və Avropada nüfuzu artan Amazon Yurdu”, “525-ci qəzet”, 17 oktyabr 2009-cu il, səh:25) Təsadüfi deyil ki, tarixi mənbələrdə “Azərbaycanın Albaniya, Atropatena ilə yanaşı, Amazoniya” adlandırılması da qeyd edilmişdir. (Bax: F.Ağasıoğlu: “İslamöncəsi Türk tarixi. (Doqquz Bitik). V Bitik: Mifologiyada tarix”. İstanbul-2019, səh: 269). 

Bizcə, amazon adı başlanğıcda Azərbaycanla bağlı yaransa da, sonralar bütün dünyada qorxmaz, igid və döyüşkən qadınlara verilən ümumi bir ada çevrilmiş, digər qəbilə, tayfa və xalqlarda da belə  qadınlara amazonlar deməyə başlamışlar.

 

İndi gələk mətləb üstünə. Bəs “Azərbaycanın İsveçrəsi” adlanan, bir zamanlar Albaniyanın qədim paytaxtı olan Qəbələnin qonşuluğunda yerləşən Oğuzun (keçmiş Vartaşenin) ərazisində də amazonların – döyüşçü qadınların izlərinə təsadüf olunurmu?

Tarix elmləri doktoru N.Atəşi Azərbaycanda aşkar edilmiş arxeoloji tapıntılara istinadən AMEA-nın keçmiş prezidenti M.Kərimova müraciətində göstərir ki, “Qafqaz Albaniyasının qədim torpaqları - Dərbənd, Qəbələ, Oğuz, Qax, xüsusi ilə Qarabağ bölgəsi amazonların yaşamış olduqları doğma torpaqlardır”. (Bax: https://apa.az/social/-169148) 

Bu ifadələrdən belə məlum olur ki, nüfuzlu tədqiqatçı Oğuzu da “amazonların yaşamış olduğu doğma torpaqlar”dan hesab edir. Bunu Oğuzda son Tunc və Erkən dəmir dövrünə aid arxeoloji abidələr arasında silahlı qadın qəbirlərinin tapılması faktları da sübut edir. Azərbaycanda arxeologiyanın banilərindən hesab edilən  Saleh Qazıyev vaxtı ilə  rayonun Vardanlı (indiki Kərimli) və Qarabaldır kəndlərinin cənubunda silahlı qadın məzarları aşkar etmişdir. O, arxeoloji materiallara əsaslanaraq bu qadınların döyüşlərdə iştirak etdiyinin faktlarla təsdiqləndiyini bildirmişdir.

Həmin qəbirlər işərisində Vardanlı (Kərimli) 5 saylı silahlı qadın qəbri xüsusi yer tutur. Həmin məzarın qadına aid olduğunu antropoloq R.Qasımova da təsdiq etmişdir. 1956-cı ildə aşkar olunmuş həmin qəbri S.Qazıyev döyüşçü qadın məzarı adlandırmışdır. Skelet 0,8 m dərinlikdə, başı şərqə, ayaqları qərbə olub, bükülü şəkildə, sağ böyrü üstdə yatmışdı. Skeletin   kəlləsinin arxa hissəsində isə tuncdan xəncər aşkar olunmuşdur. (Bax: Qazıyev S.M. “Vardanlı arxeoloji qazıntılarının hesabatı” (1956-cı il)/Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 1960, № 4, s. 25-52.)

Strabonun amazon qadınlarının məskəni "Albaniyadan yuxarıdakı dağlardır" ifadəsinə istinadən  rayon ərazisində dəniz səviyyəsindən 1150 və 1160 metr yüksəkdə olan Baş Daşağıl və Filfilli kəndlərinin şimalındakı indiyə kimi tədqiq olunmamış qədim qəbiristanlıqlarda amazon qəbirlərinin olması da söylənilir. (Bu qəbirlərin tədqiqi çox sirləri aça bilər.).  

Həmin abidələr qadınların, o cümlədən alban qadınlarının hərb tarixindəki yerinin aydınlaşdırılması baxımından da olduqca əhəmiyyətlidir. Onların igidliyini, qormazlığını və döyüş qaydalarını yaxşı bildiklərini tarixi faktlar da sübut edir. Roma tarixçilərinin söylədiklərinə görə, e.ə. 65-ci ildə Pompeyin başçılığı ilə romalıların albanlara qarşı savaşında albanların tərəfində həm də qadınlar iştirak edirmişlər. Əsir götürülmüş alban döyüşçüləri arasında çoxlu yaralı qadın da var imiş. Alban qadınlarının igidliyi romalıları heyran etmişdi. Məhz bu qadınların cəsurluğu romalılar arasında Qafqaz Albaniyasının şimalındakı dağlarda döyüşkən amazon tayfalarının yaşaması barədə əfsanələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Vaxtı ilə makedoniyalı İsgəndər anasına ünvanladığı məktubda yazmışdı ki, "...amazonlar gözəlliyi və sağlamlığı, zəkası və hazırcavablığı ilə bütün qadınlardan xeyli üstündürlər..." (Каллисфен. Kallisthenes von Olynth III, 27).  

Nuridə xanım Atəşi Azərbaycandakı Qız qalalarını, o cümlədən Oğuzun Xaçmaz kəndinin şimal-qərbində, Ərmənət kəndinin şimalında, Qaladağın zirvəsində yerləşən  Qız qalasını (Biz Vardanlı (Kərimli) kəndinin cənubundakı Qız qalası ərazisini və Baş Daşağıl kəndinin yüksəkliklərində mövqe tutan “Qızlar yaylağı”nı da bura əlavə edərdik–İ.V.) və Kərimli, Qarabaldır kəndlərinin cənubunda aparılan qazıntılarda tapılmış daş (gil) qadın fiqurlarını da amazonlardan nişanə hesab edir. Oğuzdan çox da uzaq olmayan Zaqatala rayonunun Çardaxlar kəndi ərazisində dağ üstündə yerləşən, el arasında Pəri qalası kimi məşhur qala barədə söylənilən əfsanə də Nuridə xanımın Qız qalaları ilə bağlı ehtimalına haqq qazandırır. (Onu da qeyd edək ki, hələ keçən əsrdə Azərbaycanın dünya şöhrətli yazarı Qurban Səid “Qafqaz (dağları, xalqları və tarixi)” əsərinin “Zaqatala” fəslində “Zaqatalanın böyük möcüzəsi” adlandırdığı amazon tayfalarından bəhs etmişdi.)

N.Atəşi “Qafqaz amazonları” kitabının 50-ci səhəfəsində yazır: “...Çaydan çiynimdə səhənglə su daşıyırdım. Dolu səhəngin ağırlığından şikayət edərkən atam mənə  Qız qalasını (Xaçmaz kəndinin şimal-qərbindəki –İ.V.) göstərərək deyərdi: “Bax, sənin ulu nənələrin olan igid savaşçı qadınlar o qalada yaşamış və illər uzunu savaşmışlar. Səndə onlar kimi igid, qüvvətli olmalısan!”   

Metrodor Skepsiyalı və Hipsikrat, həmçinin bu yerlərlə tanış olanlar məlumat veriblər ki, amazonlar Qafqaz dağlarının şimal ətəklərində qarqarlarla qonşuluqda yaşayıblar.  Bəs Oğuzda onların da izləri varmı, amazonlarla qonşu olublarmı?

Tədqiqatçılar göstərirlər ki, albanlardan sonra Azərbaycanda geniş ərazilərdə məskunlaşmış əsas tayfalardan biri olub qarqarlar. Onların əsasən Qarabağ ərazisində yaşadıqları söylənilir. Lakin tədqiqatçı Kamilla Trever qarqarların e.ə. III əsrdə Qafqaz dağlarında məskunlaşdığını, sonra dağlardan Qarabağ düzünə yayıldığını göstərir. Tədqiqatçılar M.Zehtabi və M.Ismayılov da qarqarların miladdan qabaq IV-II yüzilliklərdə Qafqaz dağlarının ətəklərində məskunlaşdığını qeyd edirlər. Q.Cavadov haqlı olaraq yazır ki, “Tarixən Qafqaz diyarında dağlıların düzənliyə köçürülməsi sübut olunmuşdur, düzənlərdə yaşayanların isə dağ yerlərinə köçürülməsi aktı məlum deyildir”.

K.Trever qarqarları həm də  Qafqaz Albaniyasında ən geniş yayılmış küp qəbirləri mədəniyyətinin sahiblərindən hesab edir. Bəlkə də, elə buna görədir ki, 2024-cü ildə daşqın nəticəsində Oğuz rayondakı Qalaçayın sol sahilində üzə çıxan daş və küp qəbirlərin qarqarlara aid olduğu deyilir. (Təəssf ki, bu qəbirlər də tədqiq olunmayıb)

Tədqiqatçılar Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində də qarqarların  yaşadıqlarını göstərirlər. Oğuz rayonunun qərb qonşusu Şəkinin “Qarqarlar ölkəsi” (V.Areveltsinin əlyazmaları-XIII əsr) adlandırılması, şərq qonşusu Qəbələdə Qarqar etnonimini əks etdirən “Qaraqar” (Xarxar) xarabalığının olması, Oğuzun özündə isə V əsrdə erməni cöğrafiyaçılarının əsərlərində də adı çəkilən “Xalxal”  toponiminin (kənd) və hidroniminin (kəndin yaxınlığından Xalxal adlı çay da axır) mövcudluğu qarqarların bu ərazilərdə yaşamasından xəbər verir. Filologiya elmləri doktoru, professor H.Mirzəyev göstərir ki, dil və tarixi faktlara əsasən demək olar ki, nəinki XarXar (Qaraqar), hətta Xalxal  toponimi də mənşə etibarı ilə qarqar etnonimi ilə bu və ya digər cəhətdən, az və ya çox dərəcədə bağlıdır. Coğrafiya elmləri doktoru, professor N.Məmmədov da Xarxar və Xalxal sözlərinin qarqar sözünün fonetik variantları hesab edir. (Bax: K.Səmədova: “Qərbi Azərbaycan etnotoponimlərinin arealları”, Bakı, “Nurlan”-2008, səh:75-77). Fikrimizcə, mənbəyini Malqamut dağının cənub yamacından (2700 m. yüksəklikdən) alan, Filfilli kəndinin yaxınlığından keçən Qalaçay və Ərmənət kəndinin şimalındakı Qaladağın, Kərimli kəndinin cənubundakı Karqaya ərazisinin adları da qarqar sözünün fonetik variantları ola bilər. Şair tədqiqatçı, “Oğuzda Avestanın izləri” əsərinin müəllifi Y.Rza isə Oğuzun Muxas kəndinin şimalındakı Qərovuz kənd xarabalığının da qarqarlarla bağlı olduğunu ehtimal edir. Deməli, Oğuzun ərazisində qarqarların da izləri var və onlar burada yaşamış amazonlarla qonşu olublar! Bu qonşuluq isə amazonların Oğuz ərazisində yaşadıqlarının daha bir sübutudur.

Miladdan öncə V yüzillikdə yaşamış məşhur tarixçi Heredot Amazonların İskit (Sak, Saka) dilində danışdığını yazırdı. (Antik iskit mumiyalarından alınan DNA testlərinə görə iskitlər türklərdir). Amerikalı arxeoloq J.D.Kimball DNA testlərinə istinadən amazonların da türk mənşəli olduqlarını ortaya qoymuşdur. (Bax: https://www.sabah.com.tr/aktuel/2013/02/16/amazonlarin-turk-oldugu-nasil-ortaya-cikti). 

Uzun müddət Qafqazdilli sayılmış qarqarlar da türk mənşəlidirlər. Bunu qarqar/karkar kimi səslənən çox sayda adların türk xalqlarına mənsub olması və bu ərazilərin əsas əhalisinin türklərdən ibarət olduğu  da sübut edir. Bəli, qarqarlar türk mənşəlidirlər və qıpçaq-qarqar dilində danışıblar. (Bax: C.M.Qaraşarlı: “Egey-aralıq dənizləri regionunun və Qafqaz Albaniyasının onomastikasında ümumi elementlər”, BDU-nun xəbərləri (Humanitar elmlər seriyası), 2007, №1, səh:5) Bunu türk alimi Ə.Qanoqçu da təsdiq edir.

 Deməli, bu qonşu xalqlar hər ikisi də türksoylu olublar. Çox güman ki, onlar öz aralarında Albaniyada dövlət dili funksiyasını ifa edən qıpçaq-qarqar dilində anlaşmışlar. 

 

Beləliklə, yuxarıda göstərilənlərə və Strabonun təsvir etdiyi coğrafi mövqe ilə Oğuzun coğrafi mövqeyinin oxşarlığına əsasən Oğuz rayonunun  ərazisində də bir zamanlar igid və qoçaq qadınların – amazonların yaşadıqlarını söyləmək olar. 

Bizcə, bu gün amazonlar haqqında neqativ fikirlər səsləndirmək, onları tariximizdən silməyə çalışmaq, amazon tədqiqatçılarının əsərlərinə kölgə salmaq heç də doğru deyil. İndi amazonluq dünya rəssamlıq, incəsənət, ədəbiyyat və tarixində igidlik, şücaət, qəhrəmanlıq simvolu olaraq tanınmaqda, qəbul edilməkdədir. Biz də bunu belə qəbul edərək dünyanın ən qədim qəhrəman qadınlarının məhz bizim torpaqlarımızda yetişmiş olduğunu dünyaya sübut etsək, ölkəmiz də, mədəniyyətimiz də, tariximiz də daha çox qazanmazmı?!

Amazonlarla qarqarların münasibətinə gəldikdə isə bu, tamamilə başqa bir söhbətin mövzusudur.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(28.03.2025)