Şərəf Cəlilli, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bütün həyatını millətinin tərəqqisinə, inkişafına həsr edən, quruluşun, zamanın basqılarına baxmayaraq eyni məqsədə, mətləbə xidmət edən Həsən bəy Zərdabi tərcümeyi-halı ilə tarix yaratdı. Ailəni dövlətin mikro modeli hesab etdiyindən, mütərəqqi fikirli, savadlı qadınla nigahı əsas şərtlərdən biri kimi qəbul etdi. Savadlı qadın savadlı gələcək, müdrik qadın dəyərli ailə prinsipinə söykənərək milli maarifçilik məsələlərində qadının intellektual potensialını tərəqqinin əsas stimulu saydı.

Həsən bəy Zərdabi ömrü boyu ilklərə imza atdı. Çar Rusiyasında, ilk təbiətşünas alim, ilk ali təhsilli müəllim, ilk xeyriyyə cəmiyyətinin qurucusu, ilk mühərrir, ilk ictimai-siyasi xadim kimi şöhrət qazandı. İlklər onun alın yazısı, Tanrıdan tale payı oldu.

Zərdabinin ən böyük ilklərindən biri, əslində isə birincisi Hənifə xanım Abayeva – Məlikova ilə nigahı idi. Ona qədər Maarifçilik hərəkatının öndərləri hesab olunan Mirzə Kazım bəy xristian qadınla evlənmişdi. Mirzə Fətəli Axundzadə, Abbasqulu ağa Bakıxanov mollaxana təhsili ilə kifayətlənmiş qohumları ilə nigaha getmişdi. Zərdabi bütün sınırları, sərhədləri, yazılmış qanunları pozub tarixi ilklərdən birinə imza atdı. Mükəmməl təhsili, intellektual potensialı, ensiklopedik biliyi, ən əsası bir türk, müsəlman kimi mükəmməl xarakteri ilə fərqlənən, daha doğrusu fərqliliklərə imza aran Hənifə xanım Aslan bəy qızı Abayevanın könlündə taxt qurdu. Zərdabinin mükəmməl ziyalı qadın axtarışı onun illərini alsa da, taleyi üzünə 35 yaşında güldü.

Düzdü o, ilk məhəbbətin oduna-atəşinə tələbəlik illərində yanmışdı. Moskva Dövlət Universitetində təhsil aldığı illərdə Həsən bəy dövrünün məşhur simaları ilə tanış olmuşdu. Onlardan biri də tarixçi-şərqşünas, sonralar universitetin rektoru vəzifəsinə qədər yüksələn, tarix-filologiya fakültəsinin dekanı Solovyov idi. Həsən bəy Solovyovun sevimli tələbələrindən idi. Tez-tez onun evinə gedər, Şərqin qüdrətli şəxsiyyətləri, tarixi, ədəbiyyatı ilə bağlı fikir mübadiləsi edərdilər. Bu get-gəllər Sovolyovun sonralar nüfuzlu tarixçi-şərqşünas kimi tanınan qızı Tatyana Solovyovanın ruhunu bədənindən qoparır. O, bir könüldən min könülə Həsən bəyə vurulur. Zərdabi də bu ilk məhəbbətə biganə qalmır. Məsələ Solovyova çatanda o, bunu könülxoşluğu ilə qəbul edir. Tək və yeganə qızını çox savadlı, geniş dünyagörüşlü tələbələrindən, ən əsası qəlb sirdaşlarından biri ilə evlənməsi onu şad edir. Məsələ ciddiləşəndə bəlli olur ki, Zərdabi evlənib ancaq Moskvada qala bilər. Həsən bəy buna etiraz edir. “Mənim xalqım qəflət yuxusundadır. Mənim kimi adam bunu görüb onlardan ayrı qala bilməz” – deyib, Vətənə dönəcəyini, mənsub olduğu millətin cəhalətdən qurtuluşu üçün xidmətdə bulunacağını deyir. Bunu eşidən Solovyov Qafqaz, Azərbaycan müsəlmanları haqqında ağır, tənəli fikirlər səsləndirir. Onların Zərdabinin dəyərini anlamayacaqlarını söyləyir. Solovyov haqlı idi. Zərdabi Vətənə döndükdən sonra tənələr, təzyiqlər gördü. Millət də onun idi, zillət də. Mətləbdən uzaq düşməyək – Moskva Dövlət Universitetinin Böyük Elmi Şurası onun universitetdə müəllim kimi saxlanılması haqqında qərar alsa da, o, Vətənə sevgisini üstün tutdu...

Moskvadan Tiflisə...

Zərdabinin Vətənə dönüşü Çar III Aleksandrın torpaq islahatlarının, kəndlilərin üzərində təhkimçilik hüququnun götürdüyü zamana təsadüf edir. Qayıdan kimi öz ixtisası üzrə Rusiyada təhsil alan ilk azərbaycanlı kimi onu dövlət qulluğuna işə götürürlər. Amma Zərbaninin Tiflis həyatının ömrü uzun çəkmir. O, burada əsilzadələrdən ibarət palataya üzv qəbul edilsə də, sonralar ordan çıxarılır. Ədalətsizliyə, müsəlman xalqlarına qarşı ögey münasibətlərə, ikili standartlara görə etirazı üzündən onun haqqında belə bir qərar alınır. Tiflis Qafqazın mədəni mərkəzi olsa da, Zərdabi burada çox qalmır. Millətin dirçəlişi, cəhalətdən qurtuluşu üçün gerçəkləşdirmək istədiyi layihələrin ünvanının Bakı olduğunu qəbul edir. Millətə, məmləkətə həsr olunan ömür su kimi axıb gedirdi. Artıq Zərbabi 35-i haqlamışdı, millətin fədaisi könlündə taxt quracağı gözəli, daha doğrusu müdrik qadını isə hələ axtarırdı.

Hənifə xanım tər-təmiz Türk, Müsəlman idi

Zərdabinin gec ailə qurmasının əsas səbəblərindən biri də milllətə xidmətin, özü də təmənnasız xidmətin istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdə, cəmiyyətin dəstəyini qazanmaqda üzləşdiyi çətinliklərə bağlı idi. Şamaxı əsilzadələri, Bakı neftxudaları, Şuşa bəyləri bir çox məsələlərdə “hə” desələr də,  “iş məngənəyə minəndə” Zərdabi tənhalığın girdabında boğulurdu. Pansion tipli məktəb açmaq ideyası isə onu tərk etmirdi.

Onun bir, tək bir dayaq nöqtəsi vardı. “Bir oğlana təhsil verməklə təhsilli bir insan qazanırsınız, bir qıza təhsil verməklə isə təhsilli bir ailə” nidası ilə Şərqin ilk Qız Məktəbini quran Hacı Zeynalabdin Tağıyev idi.

Hər bir qüdrətli kişinin arxasında qüdrətli bir qadın ömrünün əridiyinə inanan Zərdabi bu dövrdə “Yoxsul və kimsəsiz uşaqların tərbiyəsi və məktəbə hazırlığı ilə məşğul olmaq üçün savadlı türk - azərbaycanlı  müəllimlərə ehtiyac yarandığından “Qafqaz” qəzetində Tiflis “Müqəddəs Nina” Qadın Gimnaziyasını bitirən qızların müəllim kimi peşəsini davam etdirmələrini təbliğ edirdi. Zərdabi bir gün 1872-ci ilin yazında “Qafqaz” qəzetini vərəqləyərkən Tiflisdəki məşhur Nəcib Qızlar Gimnaziyasının buraxılış elanı ilə rastlaşır. Məzunların arasında müsəlman, türk qızı adını və soyadını gördükdən sonra həmin gecə tərəddüd etmədən Tifllisə yola düşür. O zaman Tiflisə dəmiryol xətti yeni  çəkilmişdi. Gimnaziyaya gedib həmin qızla maraqlanır. Gimnaziyanın direktorundan Hənifə xanımla bağlı məlumat əldə edir. Bəlli olur ki, o, 1856-cı il may ayının 5-də Şimali Qafqazda Nalçikdə - Günnütyurtda doğulub. Qardaşı Sultan Abayev balkarların milli musiqisinin banisidir. Babası Qafqaz qartalı Şeyx Şamilin müridlərindən olub. Çar Rusiyası Qafqazlara gəldikdən sonra o, Osmanlıya köçüb. Atası Aslan bəy nüfuzlu ailələrin uşaqlarından biri kimi hərbi qulluğa keçib. Peterburqda kadet kurslarında təhsil alıb. Çar Ordusunda xidmət edən nüfuzlu hərbiçilərdəndir. İstefaya çıxdıqdan sonra polkovnik Aslan Abakaroviç Abayev doğma yurduna – Günnütyurta qayıdıb. Daha çox Nalçikdəki malikanəsində yaşayıb. Hənifənin 6 yaşı olanda o Peterburqa məktub ünvanlayaraq qızlarının Tiflisdəki Müqəddəs Nina Nəcib Qızlar Seminaraiyasında təhsil alması üçün xahişdə bulunub. Amma bacısı dörd yaşında körpə olduğundan anası buna dözməyib. Aslan bəy ikinci yeri itirməmək üçün baldızının qıız Fizzə ilə birlikdə Hənifəni Şimali Qafqazdan Tiflisə gətirib. Aslan bəy qızını mükəmməl yetişdirmək üçün o zamanlar bir çox türk-müsəlmanlarda olmayan cəsarətli addımı atıb. Gimnaziyada təhsilin on il olmasına, ayrılığın çətinliyinə baxmayaraq o, qızını mükəmməl türk qadını kimi yetişdirmək üçün bütün çətinliklərə tablayıb. Tiflisdə yeganə olan Müqəddəs Nina Nəcib Qızlar Gimnaziyası n qızlara məxsus bütün bilikləri verirdi: rəsm, musiqi, müxtəlif peşələr, pedaqogika, psixologiya, evdarlıq, toxuculuq...

Həsən bəyə elə bu cür, dəyərlərin əyarı olan mükəmməl bir qız gərəkdi. Axtardığını tapmışdı. İstəyirdi ki, ailə qurduğu, könül verib könül aldığı, könlündə sultan etdiyi xanımla birlikdə evində pansionat tipli məktəb qursun. Gimnaziyanın direktoruna ürəyini açan Zərdabidən bunları eşidən əsl müəllim obrazı ilə nümunəyə çevrilən Nina Parxomova Prakofyeva sevincini biruzə verməkdən çəkinmir. “Çox yaxşı ki, sizin kimi Moskvada oxumuş bir oğlan gəlib onun bəxtinə çıxıb. Valideynləri, qardaşları onun arxasınca gəlir. Hamısı da çərkəzi geyimdə xəncərləri, patronları yerində, bığları da öz qaydasında, adam onları görəndə bağrı yarılır. O qız isə çox nəcibdi. Allah sizi elə bir-biriniz üçün yaradıb”...

Hənifə xanım Zərdabiyə qiyabi olaraq vurulduğunu dilə gətirməkdən çəkinmir

Nina Parxomovanın icazəsi ilə Həsən bəy Hənifə xanımla tanış olur. İlk tanışlıqdan bəlli olur ki, Hənifə xanım Zərdabinin “Qafqaz” qəzetində çıxan bütün yazılarını oxuyub. Hətta onun məktəb açamaq, pansion qurmaq kimi fikirləri ilə şərikdi. Özünün də ən böyük arzusu bu idi. Həsən bəy könlünü açanda Hənifə xanım qiyabi olaraq ona vurulduğunu dilə gətirməkdən də çəkinmir. Amma onu da deyir ki, “Mən ailənin sevimli uşağıyam. Gözdən uzağa buraxmazlar. Məni sənə verməzlər”...

Hənifə xanımı dinləyən Zərdabinin təklifi ilə onlar bir-birinə qoşulub Bakıya gəlirlər. Zərdabinin məsləkdaşı, eyni zamanda kürəkəni, Hənifə xanımın isə oğul qədər əziz bildiyi Əlimərdan bəy Topçubaşov Həsən bəylə Hənifə xanımın əfsanəyə dönmüş məhəbbətindən, evlilik təklifindən söz açaraq xatirələrində qeyd edir: “Artıq evlənənmək yaşı ötən Həsən bəylə gənc, gözəl qız olan Hənifə bir-birinə qoşulub Bakıya öz gələcək xəyallarının yuvasına gəldilər. Onların sevinci bir kişinin bir qadına, bir qadının bir kişiyə məhəbbəti üzərində qurulmamışdı. Onlar məfkurə yolculuqları idi. Sevgilərinin adı isə millətin balalarına, maarif işığına məhəbbət idi...”

Topçubaşovun qeyd etdiyi o ülvi məhəbbət millətə, məmləkətə, həm də Məlikovlarla birlikdə Abayevlərə xeyirli övladlar bəxş etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müqəddəratının həll olunduğu ərəfədə parlamanın sədri kimi Fransada mücadilə edən, Versal Sülh Konfransında milli mücahid kimi tarix yaradan Əlimərdan bəy Topçubaşovu bu səfərdə, daha doğrusu iki ay davam edən ölüm-qalım savaşında, milli mücadilədə nümayəndə heyətinin katibi kimi həm də qayni Səffət bəy Həsən bəy oğlu Məlikov müşayiət edirdi. Həsən bəylə Hənifə xanımın Bakıya gəlişi ilə taleyüklü anlardan yazan Əlimərdan bəy Topçubaşov iki ciddi, həm də maraqlı faktlar barədə maraqlı bilgilər verir. Əlimərdan bəy yazır ki “ Bakı onları yaxşı qarşılamır. Hicabdan imtina edən qadının, modern düşüncə ilə yaşayan gənc ailəni insanlar qəbul etmir. Bəzən, şəhərdə birlikdə gedən zaman onlara olan hədyanları da eşidirlər. Lakin heç birinə cavab vermirlər. Çünki onları qarşıda daha böyük missiya gözləyirdi... Bu məsələnin birinci, əsas tərəfi idi. İkinci tərəf isə qorxulu idi.

Hənifənin qardaşları Bakıya əli xəncərli gəldi

Hənifə xanım ilk görüşdən qabaqda Zərdabiyə aşiq idi. Xəyallarında canlandırdığı Ağ Atlı Oğlan idi Həsən bəy. Tanımadığı, görmədiyi, bilmədiyi oğlana vurulmuşdu. Daha doğrusu onun ruhuna, duyğusuna, millət sevgisinə vurulmuşdu. Hənifənin doğulduğu kəndin qəribə tarixçəsi, taleyi vardı. Hənifə xanımın doğulduğu bu gün isə tikililərinin heç biri qalmayan Günnütyurt Ter vilayətinin, Nalçik dairəsinin Kabardin-Balkar Respublikasının ən gözəl aullarından biri olub. Bir-birindən çox da aralı olmamaqla, dərələrdə yerləşən, inzibati cəhətdən Nalçik dairəsinə daxil edilən, Hulam, Bəzəngi, Çəcəm və Bəksən (Urusbi) icmalarından ibarət olan bu icma rəsmən “Böyük Kabarda ilə həmsərhəd beş dağlı icması adlanır. Bu icmalardan ən böyüyü Balkar icması olduğuna görə, bu icmaların sakinləri ümumilikdə “balkarlar” adlandırılır. Onlar müsəlmandırlar, qədim, sadə türk xalq dilinə daha yaxın olan tatar ləhcəsində danışırlar, amma adətləri, həyat tərzləri və geyimləri tatarlarınkından fərqlidir. Dilinə, dininə, adətlərinə və digər keyfiyyətlərinə görə, bu tayfalar Elbrus dağının buzlaqlarından axıb gələn Kuban çayının yuxarılarındakı dağ dərələrində yerləşən qaraçaylara yaxın və doğmadırlar.

Hənifə xanım belə bir əzəmətli diyarda, sərt-sıldırım qayaların ətəyində dünyaya gəlmişdi. Qardaşları da əyilməzliyin, məğrurluğun dərsini bu torpaqların mərd, müdrik ərlərindən, ərənlərindən almışdı. Onların bacısını kimsə qaçıra bilməzdi. Bacıları da kimə isə qoşulub qaça bilməzdi. Amma Hənifə xanım bu cəsarətli addımı sonsuz, hüdudları məlum olmayan Sevgisinin – Zərdabinin eşqinə atmışdı. Sərt, sıldırım qayalar qopsa, Terek, Kuban, Samur daşsa da o, köçünü Xəzərin yaxasında əyləmişdi. Düzdü, o Tiflisdə Bakıya gəlməmişdən öncə atasına, onun mükəmməl bir şəxsiyyət kimi yetişməsi üçün cəsarətli qərar alıb, ləyaqətli addım atan Aslan bəyə “Üzürxahlıq Məktubu” yazmışdı. Məktub “Bağışla Ata!” nidası ilə başlayıb, bu cümlələrlə bitirdi: “Onunla, olmalı olduğum yerlərə getdim! Mən onun üçün doğulmuşam. Onun üçün yetişdirilmişəm. Ona inanıram! Sizi sevirəm!”

“İndi xəncəri ürəyinin başında saplayardım, edə bilmirəm, orada Hənifə var!”

Məktubu alan kimi Hənifə xanımın qardaşları əli tapançalı, xəncərli Şimali Qafqazdan Bakıya gəlir. Hesab çürütmək üçün Bakını ələk-vələk edib, Həsən bəylə Hənifə xanımı tapırlar. Bacılarını alıb Kabardin-Balkara dönmək istədiklərini gizlətmirlər. Ortadakı qalmaqala millətin atası Hacı Zeynalabdin Tağıyev son qoyur. Həsən bəyin “böyük-mənəvi qardaşı, Hənifə xanımın əzizi” kimi onları yola gətirib qanı yatırır. Qardaşlar Günnütyurda əliboş dönür. Hənifə xanım isə Həsən bəyə “İndi xəncəri ürəyinin başında saplayardım, edə bilmirəm, orada Hənifə var!” deyib, bacısının ilk və son məhəbbətinə sayğı göstərən qardaşı Sultan bəy Aslan bəy oğlu Abayevin adını bu müqəddəs və mübarək nigahdan doğulan qızlarının adında əbədiləşdirir. Pərisultan və Qəribsultan adı belə yaranır.

Həsən bəylə Hənifə xanım illər sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tədarük etdiyi pay-puş xonçaları, hədiyyə tabaqları, bir də övladları ilə Şimali Qafqaza, Nalçikə, Günnütyurda gedir. Həsən bəy Səlim bəy oğlu Məlikov Aslan bəy Abayevlə ilk dəfə belə üz-üzə gəlir, barış görüşdən, xeyir-duadan sonra, Hənifə xanım bir dəfə də olmur Günnütyurda. Bu da Həsən bəyin Zərdabdakı “Sürgün illəri”nə təsadüf edir.

Zərdabi özü özünə elçilik etdi

“İki könül bir olsa, kimin ona sözü var” – deyib taleyin sərt sınaqlarından çıxan, tarixi missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirən, məktəb açmaq, xeyriyyə cəmiyyəti qurmaq, qəzet çap etmək kimi arzularını gerçəyə çevirmək üçün olmazın əzablara qatlaşan iki Müqəddəs Varlıq sübut etdi ki, Millətə, Məmləkətə bağışlanan ömürdən gözəli yoxdur. Sevginin, məhəbbətin əbədi və əbədiyyət ünvanı da “Vətən qalan, qalan hər şey yalan” nidasına bağlıdır.

“Həsən bəyin ömrünün elə bir məqamı, fəaliyyətinin elə bir dövrü yoxdur ki, orada Hənifə xanım ona dayaq olmasın. Mətbuatımızın bünövrəsi olan “Əkinçi” qəzetinin çapında ona ən böyük maddi-mənəvi yardımı Hənifə xanım edir. Həsən bəy qəzetin çapı üçün uzun müddət bir çox yerlərə müraciət edir, amma ona izin verilmir. Çıxılmaz durum davam etdikcə o, Bakı Quberniyasına, Qubernator Staroselskiyə müraciət edir. Qubernatorun xanımı Tiflisdəki Müqəddəs Nina Nəcib Qızlar Gimaziyasında Hənifə xanımla bir yerdə oxumuşdu. Aralarında yaxın rəfiqə münasibətləri var idi. Ona görə də, qubernator Həsən bəyə qəzetin çıxmasında yardımçı olur. Senzura məsələsini öz üzərinə alır. Amma siyasi-ictimai problemlərdən yox, əkinçilik, kənd təsərrüfatı ilə bağlı yazılar çap etməsini tövsiyyə edir. Hənifə xanım xatirələrində yazır ki, “Həsən bəy qəzetin ilk sayı çıxanda bir nüsxəsini götürüb evə gəldi. Onun uçmağa qanadı yox idi. Çox sevinirdi”.

Onların kəbinini göydə mələklər kəsmişdi

Həsən bəylə Hənifə xanımın Tanrıya da, millətə də xoş gedən nigahından biri-birindən qiymətli övladlar doğuldu. Dörd övladın biri hələ körpə ikən uçub mələyə döndü. Böyük qızları Pərisultan xanım Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamanının sədri Əlimərdan bəy Topçubaşovun varislərinin, Zərdabi ilə Hənifə xanımın nəvələrini dünyaya gətirdi. Əlimərdan bəyin mühacirət illərində keçən günlərinin ağrısını, onsuz keçən illərin acısını yaşadı. Mühacirət onun öncə donu, sonra kəfəni, sonra da mədfəni oldu.

Böyük oğulları Midhət su mühəndisi kimi Mingəçevir dəryaçasının qurulmasında xüsusi xidmətlər göstərsə də, repressiyanın qara burulğanından, qanlı terrorundan qurtula bilmədi. 1937-ci ilin qara yelləri onu Nargin adasında qurda, quşa yem etdi.

Sonbeşikləri Səffətin taleyinə də mühacirətdən pay düşdü. Ayrılığı 21 yaşdan, daha doğrusu 6 yaşından yaşayan  Hənifə xanım Xalq Cümhuriyyətinin Versal Sülh Konfransında tanınması üçün Parlamanın nümayəndə heyətinin katibi kimi çalışan Səffətin Vətənə dönməsini istəmədi. Pərisultanın, nəvələrinin, Əlimərdan bəyin övlad həsrətində qovrulan Hənifə xanım, Cümhuriyyət zamanı Türkiyədəki səfirliyimizdə çalışan Səffətin Bakıya dönüşünün təhlükəsini anladığından mühacir övladının ağrısıyla qovrulub yanmağı Şura Hökumətinin güdazına getməsindən üstün tutur.

Qəribliyin dastanını yaradan Səffət bəy Həsən bəy oğlu Məlikov Türkiyə Cümhuriyyətinin mənəvi dəyərlər tarixinə memari inciləri ilə yazıldı. Ankarada, Rəsulzadənin ruhunun dolandığı məkanda torpaq müqəddəsliyinə qovuşdu.

Qəribsultanın qəribə taleyi

Qəribsultan xanım Zərdabi ilə Hənifə xanımın ikinci qız övladı idi. Qərib gəldi, qərib getdi, tənha yaşadı. Mənəvi terroru girdabında əridi. Yaşadığı ruhi sarsıntılar onu ondan alsa da, ömrünün son anına qədər ailə dəyərinə, ocaq ruhuna sahib çıxdı. Öncə atasını, sonra anasının cənazəsinə çiyinlərini verdi. Atasının dağılan xanimanı da, məzarı da, bir sandığa cəm edib yığdığı sümükləri də ona əmanət oldu. Deyirlər, ad insanı bəzəmir, insan adı bəzəyir. Bu dəfə elə olmadı. Qəribsultan qəribə taleyi, alın yazısı ilə Milli Mətbuatımızın yazısı oldu.

Leninin “Dini etiqad azadlığı ilə bağlı dekreti”nin Stalin tərəfindən ləğv edilməsi ilə türksoylu müsəlmanlar faciə ilə üzləşdi. Mənəvi terrora məruz qalan, repressiyanın sərt üzünü görən, həm də, dini abidələr, məscidlər, din xadimləri, müqəddəs kitablar oldu. Din xadimlərini yerində güllələyib, Sibirə, Türküstana sürgün edən Şura hökuməti, dini kitabları da oda-atəşə qaladı. Məscidləri kluba, mədəniyyət evlərinə çevirdi. O qurbanlardan biri də Bibi-Heybət qəbristanlığı idi. Ora da Peyğəmbər əleyhissəlamın nəvəsi, İmam Museyi Kazımın qızı, İmam Rzanın bacısı Hökumə xanım uyuyurdu. Tarixi məzarlıq dağılmalı, millətin dəyərləri məhv edilməli idi. O sırada Quba xanı Fətəli xanın, Həsən bəy Zərdabinin məzarları da bar idi. Hadisə zamanı Mərkəzi Komitənin qərarı Bakı əhlinə elan olunur. “Kim istəsə doğmalarının nəşini köçürə bilər!”

Qəribsultan xanım Həsən bəy qızı Məlikova tək və tənha idi. O, dişi, dırnağı ilə atasının məzarını qazıb sümüklərini sandığa yığıb kirayə qaldığı evə gətirdi. Bu dövrdə müəllim Qəribsultan xanımın işi də, evi də yox idi. Olan qüruru, qeyrəti, övlad məhəbbəti, ata sevgisi idi. O, bu sevgini nə az, nə çox düz 20 il qorudu, yaşatdı. Atasının sümüklərini kirayədən kirayəyə daşıdı. Sonra anasının məzarının ayaq ucunda torpağa verdi. 1937-ci ilin dəhşətli repressiyasından 1957-ci ilə qədər nə az, nə çox düz 30 il gözləri yol çəkdi Zərdabinin...

Yar yarına qovuşanda

1872-ci ildə Həsən bəylə Hənifə xanım bir bədəndə can – Azərbaycan olmuşdu. Cismani ölüm ayrı salsa da, 1957-ci ildə onlar yenidən bir ünvanda qovuşmuş, hicrana, həsrətə son qoymuşdular.

Bütün həyatını milli mənlik, milli kimlik uğrunda mücadiləyə həsr edən, milli məfkurədən milli dövlətçiliyə yol gələn, mütərəqqi fikirləri ilə tarix yaradan Həsən bəylə Hənifə xanım qürur dolu tərcümeyi halları, müdhiş taleləri, möhtəşəm vida mərasimləri, Fəxri Xiyabandakı son görüşləri ilə belə tarixin canlı salnaməsinə çevrildilər.

Deyirlər, onların vida mərasimlərində iynə atsaydın yerə düşməzdi. On minlərlə insan Bakı küçələrinə axışıb onların cənazəsini müşayiət edirmiş. Bu azmış kimi Bakıda göyərçin də, qalmayıbmış, ağ göyərçinlər müqəddəs ruha, mələyə dönüb onları yola salırmış.

Həsən bəy 1907-ci ildə Bibiheybət pirində torpağa verildi. 30 il sonra, 1937-ci ildə dərbədər edildi. Mədfəni qazıldı. Nigaran ruhu sümüklərinə sahb çıxan qızını – Qəribsultanı qorudu. Hənifə xanım 1929-cu ildə dünyasını dəyişdi. Ondan sonra məzarını bircə nəfər – Qəribsultan xanım ziyarət etdi.

Çətin illərdə, ağır zamanlarda atasının sümüklərini, anasının məzarını tutiya bilən Qəribsultanın həsrətinə 1957-ci ildə son qoyuldu. Dünyasını dəyişəndə, “Məni Həsən bəyin yanında dəfn edin” deyən, Hənifə xanımın nisgili 28 il sürdü. Dünyaya vida nəğməsi oxumasının 50-ci ildönümündə Zərdabinin sümükləri Fəxri Xiyabanda torpağa verildi. Hənifə xanımın nəşi də onun yanına köçürüldü.

Bu özü özünə elçilik edib, cehiz tutan, üzü Qibləyə deyil, Odlar Yurdu Azərbaycana sarı yatan, millətin, məmləkətin cəhalətdən qurtuluşu üçün ömrünü şama pərvanə edən, əbədi, sonsuz, hüdudları məlum olmayan sevginin, sədaqətin, etibarın ünvanına çevrilən Həsən bəylə Hənifə xanımın ruhunun şad olduğu gün idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.05.2025)

bp şirkətinin Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) tədris infrastrukturunun modernləşdirilməsi və genişləndirilməsinə yönəlmiş daha bir sosial layihəsi uğurla tamamlanıb. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, layihənin nəticəsi olaraq universitetdə müasir və interaktiv bir tədris məkanı olan geologiya muzeyinin açılışı olub. 

Bu innovativ tədris və təlim mərkəzi Azərbaycanın zəngin geoloji irsi, təbii ehtiyatları və bu sahədəki elmi nailiyyətlərinə dair məlumatları əhatəli şəkildə təqdim etmək məqsədilə yaradılıb. Muzey geologiya və geofizika fakültələrinin müəllim heyəti və tələbələri üçün geoloji elmlər və əlaqəli sahələri öyrənmək və araşdırmaq üçün müasir vasitələrdən istifadə etmək imkanı yaradır. 

Açılış məraimində BDU-nun rektoru Elçin Babayev muzey barədə ətraflı məlumat verib. Qeyd olunub ki, muzey 8 tematik guşədən ibarətdir: Azərbaycanın geologiya tarixi, Azərbaycanın bölgələrinin geoloji xüsusiyyətləri, Azərbaycanın mineral ehtiyatları, Azərbaycanın fosilləri və paleontologiyası, Qeyri-adi geoloji quruluşlar və qorunan təbiət abidələri, Heydər Əliyev və geoloji inkişaf, Azərbaycanın geoloji ehtiyatlarının iqtisadi və sosial əhəmiyyəti, Geoloji tədqiqatlar və innovasiyalar. Hər bir guşə interaktiv ekranlar və xəritələr, elmi eksponatlar, multimedia materialları, sensorlu oyunlar, müasir texnoloji lövhələr, simulyatorlar və virtual reallıq elementləri ilə təchiz olunub və ziyarətçilər üçün həm maarifləndirici, həm də əyləncəli təcrübə təqdim edir. 

Bundan əlavə, muzeyin tərkibində açıq məkan şəklində nəzərdə tutulmuş tədris zonası da mövcuddur. 

Təxminən 600 bakalavr tələbəsi (əsasən geologiya, geofizika və əlaqəli ixtisaslar üzrə təhsil alanlar) və eləcə də müəllim heyəti tədris, təlim və elmi-tədqiqat fəaliyyətləri üçün muzeydəki məzmundan faydalanacaqlar. Bunlarla yanaşı muzeydə akademik Musa Əliyevin kitabxanası da iştirakçılara təqdim olunub. Nəzərə çatdırılıb ki, geologiya üzrə görkəmli alim, akademik Musa Əliyevin şəxsi kitabxanasının Moskvadan Bakıya köçürülməsində ADA Universitetinin rektoru Hafiz Paşayevin xüsusi rolu olub və buna görə də çıxış üçün ilk söz Hafiz Paşayevə verilib.

ADA Universitetinin rektoru Hafiz Paşayev görkəmli akademikin elmi fəaliyyətindən, keçmiş SSRİ ərazisində, o cümlədən Azərbaycanda, Əlcəzairdə neft kəşfiyyatı sahəsində həyata keçirdiyi işlərdən danışıb. Qeyd olunub ki, BDU Azərbaycanın elm, mədəniyyət və xalqı marifləndirən bir mərkəzə çevrilib. Bu ali təhsil ocağında görkəmli şəxsiyyətl təhsil alıb və burada çalışaraq minlərlə elm xadimi yetişdiriblər. Belə bir görkəmli şəxsiyyətlərdən biri də akademik Musa Əliyevdir. Akademik haqqında xatirələrini danışan Hafiz Paşayev bildirib ki, Musa Əliyev ilə görkəmli yazıçı, BDU-nun professoru Mircəlal Paşayevin söhbətləri dərin məzmunlu olurdu və hər dəfə onlardan elm öyrənirdi. Biri humanitar, digəri isə texniki elm sahəsində fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq həmişə dərin mahiyyətə malik söhbətlər edərdilər. Nəzərə çatdırılıb ki, Xəzər dənizində Neft Daşlarının kəşfində də Musa Əliyevin böyük xidmətləri olub.

BDU-nun rektoru Elçin Babayev akademik Musa Əliyevin ədəbiyyatşünas alim, professor Mircəlal Paşayevə yazdığı əlyazma məktubunu Hafiz Paşayevə təqdim edib.

Açılış tədbirində çıxış edən bp-nin Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzrə regional prezidenti Qəri Counz deyib: “Bu layihə ölkədə təhsilə və digər mühüm sosial inkişaf sahələrinə davamlı dəstəyimizin gözəl nümunəsidir. Tərəfdaşlarımızla birlikdə çox məmnunuq ki, artıq bir əsrdən çox tarixi olan və aparıcı, nüfuzlu təhsil müəssisəsi kimi geniş miqyasda tanınan Bakı Dövlət Universiteti bu cür unikal bir mərkəzə sahib olacaq. Bu mərkəz geoloji və geofiziki biliklərin zəngin məlumat bazasını innovativ şəkildə təqdim etməyə imkan verəcək. İnanırıq ki, muzeyin dizaynı, texniki təchizatı və təqdim olunan əhatəli informasiya hər bir ziyarətçiyə yer üzünün zəngin və rəngarəng sərvətlərini kəşf etmək üçün unikal bir təcrübə yaşadacaq. Ümid edirik ki, həm tələbələr, həm də digər ziyarətçilər ölkənin təbii ehtiyatlarının əsrarəngiz müxtəlifliyini və onun diqqətəlayiq geoloji irsini dərindən anlayacaq və dəyərləndirəcəklər”.

Muzey üçün alınmış bütün avadanlıq, texniki və proqram təminatı da daxil olmaqla layihənin ümumi dəyəri 395 min 810 manatdır. Layihə yerli şirkət olan ADZONE-S MMC tərəfindən icra edilib.

Rektor Elçin Babayev universitetin xatirə hədiyyəsini Qəri Conza təqdim edib.

Sonra akademik Akif Əlizadə, akademik Vasif Ağazadə, professor Nizami Cəfərov, Milli Məclisin deputatı Rəfail Hüseynov çıxış edərək BDU-nun uğur və nailiyyətlərindən danışıblar. Qeyd olunub ki, Azərbaycan Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə inkişaf edir və bu inkişaf elm və təhsil sahəsini də əhatə edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulova Qırğız Respublikasına etdiyi işgüzar səfər çərçivəsində T. Abdımomunov adına Qırğız Milli Akademik Dram Teatrının səhnəsində nümayiş etdirilən “Axırıncı məktub” tamaşasına baxıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, “Axırıncı məktub” tamaşası 1930-cu illərin faciəvi dövründə baş vermiş real hadisələr əsasında qurulub və qırğız xalqının yaşadığı repressiyalar haqqında danışır. Əsərin mərkəzində böyük yazıçı Çingiz Aytmatovun atası, görkəmli dövlət xadimi Törökul Aytmatovun həyat tarixçəsi dayanır. Törökulun həyat yoldaşı Nağıma Aytmatovanın taleyi vasitəsilə səhnə əsəri həmin dövr qadınlarının faciəsini, dözümünü və sarsılmaz iradəsini tamaşaçıya çatdırır. Bu, sevgi, sədaqət, analıq, ayrılıqlar və iradə haqqında bir hekayədir.

Aktotı Raimkulova səhnə əsərinin bədii səviyyəsini yüksək qiymətləndirərək, faciəli tarixi dövrün dərin və emosional şəkildə təqdimatına görə rejissora, aktyor heyətinə və teatrın bütün yaradıcı kollektivinə təşəkkürünü bildirib.

“ “Axırıncı məktub” sadəcə səhnə əsəri deyil. Bu, azadlığın qiymətini, xalqın cəsarətini və dözümünü xatırladan bir çağırışdır. Ağır sınaqlara baxmayaraq, xalq öz kimliyini və mədəniyyətini qoruyub saxlayıb. Belə layihələr Türk dünyası arasında mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsi baxımından xüsusilə önəmlidir”, – deyə xanım Raimkulova qeyd edib.

Tamaşada baş rolu – Nağımanı bu il 75 illik yubileyi və 60 illik yaradıcılıq fəaliyyəti qeyd olunan Qırğız Respublikasının Xalq artisti, Toktobul adına Dövlət Mükafatı laureatı Qulayım Qanimetova canlandırıb.

Pyesin müəllifi Qırğız Respublikasının Xalq yazıçısı Kairat İmanəliyevdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.05.2025)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Qulu Ağsəsin yeni şeirini təqdim edir. Şeir mərhum gürcü müğənnisi və akytoru Vaxtanq Kikabidzeyə ithafən yazılıb.

***

                       Vaxtanq Kikabidze oxusun

Bir əlində tütün,

o birində şərab var bu səsin,

Ağlınıza ayrı şey gəlməsin

sahibi öz səsinə

qonaqlıq verir hərdən –

döşünə yatanda;

(mən də bu səs qədər qocayam)

son əsrdə

iki əlifbada şeir yazmışam,

ən azından –

          kirildə və latında!

Hələ bu harasıdı,

donmuş Ayın

bir yaz səhəri

özünü günə verdiyini görmüşəm,

Bayıl qəsəbəsinin

Dağüstü parka qalxıb 

ordan dənizə

kəllə vurduğunu görmüşəm!

Görmüşəm saat adlayıb

neçə ömrün üstündən

(mən də bu səs qədər qocayam),

Bir də görmüşəm ki,

indi səs pay yollayır

öz sahibinə –

köhnə şərabdan,

tütündən...

və vaxtdan.

Ürəyiniz başqa nə istəyir

          bu dünyadan,

batano Vaxtanq?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.05.2025)

15 may 2025-ci il tarixində Qazaxıstan Respublikasına işgüzar səfəri çərçivəsində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Aktotı Raimkulova Türküstan şəhərində yerləşən Xoca Əhməd Yəsəvi adına Beynəlxalq Qazax-Türk Universitetini ziyarət edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Fonda istinadən xəbər verir ki, səfər çərçivəsində Universitetin rektoru Janar Temirbekova ilə görüş baş tutub. Görüş zamanı tərəflər elmi tədqiqatlar, türk mənəvi və mədəni irsinin qorunması və tanıdılması, eləcə də tarix, türkologiya və mədəni diplomatik mütəxəssis hazırlığı istiqamətində əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi imkanlarını müzakirə ediblər.

Akademik və tələbə mübadiləsi, eləcə də türk xalqlarının maddi-mənəvi dəyərlərinin təbliğinə yönəlmiş birgə layihələrin həyata keçirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilib.

Görüş çərçivəsində Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə Xoca Əhməd Yəsəvi adına Beynəlxalq Qazax-Türk Universiteti arasında əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalanıb. Sənəd tərəfdaşlıq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsini, tədqiqat və maarifləndirmə fəaliyyətinin dəstəklənməsini, o cümlədən türk dünyasının mədəni birliyinin gücləndirilməsi istiqamətində birgə təşəbbüslərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Tərəflər, Memorandumun imzalanmasının türk dünyası institutları arasında mənəvi bağların möhkəmləndirilməsi və əməkdaşlığın genişləndirilməsi yolunda mühüm addım olacağı ilə bağlı əminliklərini ifadə ediblər. Bu razılaşma, eyni zamanda, türk xalqlarının zəngin tarixi-mədəni irsinin qorunması və tanıdılması üzrə ortaq məqsədlər çərçivəsində milli və beynəlxalq səviyyədə yeni əməkdaşlıq imkanlarının qapısını açacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Mayın 15-də Sumqayıt Dövlət Universitetində (SDU) ölkəmizin ali təhsil müəssisələrinin magistrantları, professor-müəllim heyəti və struktur rəhbərlərinin iştirakı ilə Magistrantların XXV Respublika Elmi Konfransının açılışı baş tutub.

Tədbirdən öncə iştirakçılar Ümummilli Lider Heydər Əliyevin universitetin foyesindəki abidəsi önünə güllər düzüb, dahi şəxsiyyətin xatirəsini ehtiramla yad ediblər.

Konfransın açılış mərasimi universitetin Böyük akt zalında baş tutub. Tədbir Ulu Öndər Heydər Əliyevin və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olmuş qəhrəmanların xatirəsinin bir dəqiqəlik sükutla anılması ilə başlayıb, daha sonra Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni səsləndirilib.

SDU-nun rektoru vəzifəsini icra edən, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Əminağa Sadıqov konfransa uğurlar arzulayaraq, tədbirin Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 102-ci ildönümünə həsr olunduğunu qeyd edib. Professor bildirib ki, Heydər Əliyev siyasətçi və rəhbər kimi dünya miqyasında nüfuz qazanmış, dahi şəxsiyyətə çevrilmişdir və bu zirvənin əsasında elmə və biliyə verdiyi dəyər dayanır: “Biliklərə yiyələnməyi Heydər Əliyevdən öyrənmək lazımdır”.

Əminağa Sadıqov SDU-da magistrantlar üçün hər il ənənəvi şəkildə keçirilən elmi konfransı mühüm hadisə kimi qiymətləndirərək, iştirakçı magistrantları ölkəmizin gələcək tədqiqatçıları və alimləri kimi gördüyünü vurğulayıb. O, bu cür platformaların gənc alimlərin formalaşmasında və elmi fəaliyyətə təşviqində mühüm rol oynadığını bildirib: “Əminəm ki, burada qazandığınız təcrübə və quracağınız kommunikasiyalar gələcək həyatınızda öz təsirini göstərəcək”. Universitetin əsas vəzifələrindən birinin hərtərəfli inkişaf etmiş vətəndaşlar yetişdirmək olduğunu bildirən professor əlavə edib ki, biliklərin tətbiqi, paylaşılması və ötürülməsi cəmiyyət üçün dəyərlər yaradır və bu da gərəkli vətəndaş olmağın əsas göstəricisidir.

SDU-nun elm və innovasiyalar üzrə prorektoru, dosent Elşad Abdullayev konfransın icmalı ilə çıxış edib. O, tədbirin əsas məqsədinin ölkənin müxtəlif ali təhsil müəssisələrinin magistrantları arasında elmi tədqiqat nəticələrinin təqdimatı və bu nəticələr ətrafında müzakirələrin aparılması olduğunu qeyd edib. Prorektor bildirib ki, konfransa 18 ali təhsil müəssisəsindən 500-dən artıq tezis təqdim olunub. Plagiat yoxlamalarından sonra 474 tezis qəbul edilərək konfransın proqramına daxil edilib.

Plenar iclasda bir sıra ali təhsil müəssisələrinin magistrantları elmi məruzələrlə çıxış ediblər. Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetindən Nihat Kərimov, Bakı Dövlət Universitetinin magistrantı Aynurə Mustafayeva, Sumqayıt Dövlət Universitetinin magistrantları Nigar Xanəliyeva və Yeganə İbrahimli, Bakı Slavyan Universitetinin magistrantı Səkinə Mehdiyeva çıxış edərək məruzələrini təqdim ediblər.

Plenar iclasdan sonra konfrans işini bölmələr üzrə davam etdirəcək. İki gün davam edəcək tədbirdə region universitetlərinin magistrantlarının da onlayn formatda iştirak etməsi üçün şərait yaradılıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

“Əl apardım...” şeiri

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi şair İstanbulda yaşayan Oğuz Məhəmmədikiyadır.

Oğuz Məhəmmədikiya

İstanbul

Əl apardım

İçimdəki qara ləkəni götürməyə

Əlimi gətirdiyimdə

Balalarını gətirmişdim ey vah qaranın.

Oynatdım həyatı

Geriyə saydım uzun incə yolu

Qayıtdım südəmərliyimə

Və boğdum gecələrin qarasını

Bilinc altımda

Bilincin altı var isə

Üstü də olmalı dedim özüm-özümə.

Döydüm nəm kimin

Xatirə qapısını

Həyata olan bic hissimin

Türkcəsini axtardım.

Atam çıxdı qapıya

Ağlaya-ağlaya

Aldım əlindəki kəskin bıçağı

Didərginliyimi saldım çiyinlərinə

Etiraf etməsini istədim

Soruşdum səfilliyimin nədənlərini.

Anamı yenidən anlatdım ona

Unudulan gözəlliyini,

Yumşaq baxışlarını.

“Qayıt” - dedim

“Bax mənə qayıt.

Ağla,

Ax mənə qayıt.”

Ağladı

Ağladı atam.

Anamı ağladan şeyləri

Atama anlatdım

Güldü.

Paradoksu qucağıma alıb

Həyatı oynadırdım

Zamanı oynadırdım

Qarın sancısıyla.

Qara balalarım qucağımda

Əlim içimdə dolanırdım

Özüm-özümü.

Əl apardım yaramı deşməyə,

Deşdim.

Axıtdım damarımda uçuşan

Qara kəpənəkləri.

Uzandım ölümə...

Evdən anladığım tək qavram

Pəncərə idi.

Açdım,

Lacivərddən qaçan quş sürüsünə

Baxdım.

Anamın mızıltılı ağlamasının

Fon musiqisi ilə

İçmədiyim andları içdim.

Taxdım qarğanın biləyinə

Qanadına tüpürdüm

Uçurtdun quş sürüsünün ardıca

Bağladım anladığım qavramı...

Oturdum qara balalarımın yeməyini yedirtməyə

Əl apardım qəlbimə

Əl gətirə bilmədim

Artıq əlimdə yox.

Ağzımda böyüyən

Kəlmə idi həyat

Dodaqlarımı parçalayan.

Bu filmi kəsməli idim,

Kəsdim.

İncimir artıq biləyim

Toxunduğum tənim

Balalarımı öldürmüşəm

Əlimdə yox artıq

İncimdə

Buradan getməliyəm

Unutmalıyam hər şeyi.

İncə uzun yola başlamışdım

Getməyə

Geridən getməyə

Halal etməyə başlamışdım

Haram olsun dediklərimi,

Sevdiklərimi,

İçimdəki qara ləkənin

Doğurqanlığını

Birdə məni.

...

Bu hekayənin dərini yoxdur

Üstə gəl lütfən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

14-16 may 2025-ci il Türküstan (Qazaxıstan) şəhərində “Yəsəvi irsi dövrlər və mədəniyyətlər dialoqunda: humanist dəyərlər və müasir çağırışlar” başlıqlı Beynəlxalq Simpozium keçirilib. Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulova simpoziumda iştirak edib.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalına Fonddan verilən məlumata görə, Simpoziumun açılışında çıxış edən Aktotı Raimkulova Türküstanın Türk dünyasının mənəvi paytaxtı kimi xüsusi əhəmiyyət daşıdığını vurğulayıb və böyük mütəfəkkir Xoca Əhməd Yəsəvi irsinin bu gün də mənəvi dəyərlər üçün bir kompas rolunu oynadığını qeyd edib. O, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun türk irsinin qorunması və tanıdılması məqsədi daşıyan əsas təşəbbüslərini təqdim edib. Bu təşəbbüslər arasında abidələrin bərpası üzrə layihələr, rəqəmsal kataloqun və beynəlxalq “TurkicHeritage” platformasının yaradılması, Türk Mədəniyyəti Mərkəzlərinin türk ölkələrinin aparıcı universitetlərində və bu hüdudlardan kənarda açılması, habelə türk dastanları və ənənəvi sənət növlərinin YUNESKO-nun siyahılarına salınması üzrə təşəbbüslər yer alır.

Fondun prezidenti çıxışında xüsusilə Xoca Əhməd Yəsəvinin “Divani-Hikmət” əsərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə diqqət yetirib. O, bu təşəbbüsü Yəsəvi irsinin türk xalqları arasında yayılmasına yönəlmiş mühüm addım kimi qiymətləndirib.

Tədbir Yəsəvi irsi və ümumtürk fəlsəfəsi prizmasından müasir çağırışların elmi və mənəvi kontekstdə müzakirəsi üçün əhəmiyyətli bir platforma olub.

Simpoziumun açılış mərasimində Qazaxıstan Respublikasının Dövlət müşaviri Erlan Karin, Qazaxıstanın mədəniyyət və informasiya naziri Aida Balaeva, Türküstan vilayətinin Qubernatoru Nuralxan Kuşerov, Qazaxıstanın elm və ali təhsil naziri və plenar iclasın moderatoru Sayasat Nurbek, ABŞ-ın İndiana Universitetinin professoru Devin De Vis, Türkiyənin Ankara Universitetinin professoru Əli Rafət Özkan çıxış ediblər.

Plenar iclasda və sonrakı bölmələrdə Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan, İran, Yaponiya, Almaniya, Hindistan, Rusiya, İtaliya, Çin və ABŞ-dan gəlmiş tanınmış alimlər və mütəxəssislər elmi məruzələrlə çıxış ediblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onu ilk dəfə Doğum evi səhnəsində görmüşəm. Uşağı olan, lakin varlı-hallıların oğlu, özünüsə qızı olmasına üsyan edən gənc ata obrazını çox gözəl yaratmışdı, qəşş edincəyə qədər güldüm. Sonra güclü, zəif onlarca rolunu gördüm. Həyatdan erkən gedən, doğularkən atılan, valideyinlərini belə tanımayan, sonra ailə üzvləri ilə bağlı faciələr yaşayan bəxtsiz bir aktyordan söhbət gedir, Arif Quliyevdən.

Bu gün anadan olmasının 75-ci ildönümü tamam olan Xalq artisti Arif Əli oğlu Quliyev 1950-ci il mayın 16-da indiki Şirvan şəhərində anadan olub. 1965-1968-ci illərdə Bakı Mədəni-Maarif Texnikumunun Dram və kino aktyorluğu fakültəsində, 1973-1975-ci illərdə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun (indiki ADMİU) Musiqili komediya aktyorluğu fakültəsində təhsil alıb.

Əmək fəaliyyətinə 1965-ci ildə Mingəçevir Dövlət Dram Teatrında aktyor kimi başlayan Arif Quliyev 1975-ci ildə Musiqili Komediya Teatrına dəvət edilib. Bu teatrın səhnəsində müxtəlif xarakterli obrazlar yaradıb. Onun “Təzə gəlin”də (S.Dağlı, C.Cahangirov) Şərbətəli, “Gözün aydın”da (F.Əmirov, M.Əlizadə) Salyanski, “Durna”da (S.Rüstəmov, S.Rüstəmov) Dursun, “Gurultulu məhəbbət”də (S.Ələsgərov, S.Qədirzadə) Mürsəl, “Özümüz bilərik”də (Ş.Qurbanov, S.Ələsgərov) İbişov, “Hicran”da (S.Rəhman, E.Sabitoğlu) Dursunov, “Ev bizim, sirr bizim”də (Ş.Axundova, N.Gəncəli) Tofiq, “Məşədi İbad”da (Ü.Hacıbəyli) Hambal, “Durnalar qayıdanda” tamaşasında (Hidayət) Mirzəqulu, “Məhəbbət, şeytan və ağ ölüm”də (M.Haqverdiyev) Səbzəli və s. canlandırdığı obrazlar tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanıb.

Aktyorun “Şans”, “Bığ əhvalatı”, “Qayınana”, “Lift əhvalatı”, “Yarım ştat”, “Evləri köndələn yar” və digər teletamaşalarda yaratdığı rollar da sənətkara böyük tamaşaçı rəğbəti qazandırıb.

Arif Quliyevin “Bəyin oğurlanması”, “Yaramaz”, “Bəxt üzüyü”, “O dünyadan salam”, “Qəm pəncərəsi”, “Mənim ağ şəhərim”, “Alma almaya bənzər”, “Ağ gəmi” bədii filmlərindəki obrazları onun uğurlu işlərindəndir.

O, 1989-cu ildə Əməkdar artist, 1993-cü ildə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülüb. “Humay”, “Qızıl dərviş” mükafatları və “Sənətkar” medalı ilə təltif olunub, Prezidentin fərdi təqaüdçüsü olub.

Tanınmış teatr və kino aktyoru, Xalq artisti Arif Quliyev 2021-ci il mayın 7-də, ömrünün 71-ci ilində vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)