“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsinin təqdimini davam etdiririk.

 

İntihar yolunu seçənlər, dayanın!

 

Bir müddət öncə bir intihar hadisəsi hamımızı dəhşətə gətirmişdi. 18 yaşlı kollec tələbəsi sinfin yazı lövhəsinə «Bu da son!» yazıb, sosial mediada yerləşdirərək, sevdiyi qıza da «Mənim sevgimi cavablandırmadığın, hisslərimi tapdaladığın üçün bundan sonra ölümümün səbəbkarı kimi bütün həyatın boyunca peşimançılıq hissləri keçirəcəksən» mesajını ünvanlayaraq damarını kəsib intihar etmişdi.

Və yaxud, gözəl ailəsi, yaxşı işi olan gənc, yaraşıqlı bir oğlan, iki uşaq atası, futbol totalizatorunda nisyə mərcə girib olduqca böyük bir məbləği uduzduğuna görə bağ evində özünü asmışdı.

Bunlardan biri cavabsız sevgiyə görə, ikincisi isə çıxılmaz vəziyyət səbəbindən intihar hadisələri idi.

Bakıda 1990-cı il 20 yanvar tarixində Sovet imperiyasının muzdlu əsgərləri tərəfindən müstəqillik qazanmaqçun ayağa qalxmış dinc əhali gülləbaran olunanda bütün dünyaya səs salmış bir intihar hadisəsi də baş vermişdi. Muzdluların güllələdiyi 28 yaşlı Bakı Gəmi Təmiri Zavodunun fəhləsi İlham Allahverdiyevin həyat yoldaşı – 20 yaşlı Fərizə sevdiyi insanın ölümünə dözə bilməyərək bətnində 2 aylıq körpəsi ola-ola sirkə turşusu içərək intihar etmişdi.

İnsan orqanizminin imkanları sonsuzdur. Bu imkanlar, xüsusən, stress hallarında özlərini qabarıq büruzə verir. İntihar cəhdi də həmin stress hallarının bir nəticəsidir.

İntihar sosial səbəblər ucbatından insanın öz mövcudiyyatını dayandırmasından ibarət sosial fenomenə deyilir.

3 intihar növü mövcuddur: eqoistlik, altruistik və anomik.

Eqoistlik intiharı hədəfləri cəmiyyət tərəfindən məhv edilən, sevimlilərini itirən insanlar eləyir. Daha çox eqoistik intiharı apatiyaya düşən insanlar həyata keçirirlər. Arzuları puç olduqca, sonda bu şəxsləri yaşamaq arzuları da tərk etmiş olur.

Alturistik intiharda artıq individlər yox, qruplarda, kütlələrdə təmsil olunanlar təmsil etdikləri toplumun müqəddəratını düşünənlər intihar edirlər.

Nəhayət, anomik intiharda daha çox fərdlər tərəfindən aldanılan, istismar edilən, hüquqları pozulan, taptanan, içində həyəcan, qorxu və nifrət çuğlayan şəxslər həyatlarıyla vidalaşırlar.

Get-gedə dünyada daha çox uğursuz insanın intihar yolunu seçməsi tendensiyası müşahidə edilməkdədir. Bu isə, razılaşın ki, çox qorxulu tendensiyadır.

İntihar – say hesabına görə insanı dünyadan aparan bəlalar arasında 8-ci yerdə dayanır.

Son yarım əsrdə dünyada intihar edənlərin sayı 65-70% artıb. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyi məlumata görə, 2000-ci ildə bütün dünyada təxminən 1 milyon insan intihar nəticəsində həyatını itirmişdi. Bu, hər 40 saniyədə 1 insanın intiharını bəyan edən çox həyəcanlı bir faktdır. Ancaq 10 il sonra – 2010-cu ildə bu rəqəm daha da həyəcanlı oldu, intihar halları 13 (!) dəfə artdı. İndi artıq, dünyada hər 3 saniyəyə bir intihar baş verir.

İntiharın statistikası həmişə mənimçün maraq doğurub. Diqqət edin:

Dünyada ən çox intihar halı Çində baş verir. Dünyanın ən çox əhalisi yaşayan bu ölkədə il ərzində təqribən 300000 nəfər özünü öldürür. Ortalama, hər 2 dəqiqədən bir bir çinli öz həyatına son qoyur. İkinci yerdə Rusiya dayanır. Bu ölkədə hər il təqribən 60000 nəfər intihar edir. Ümumən, ən çox intihara məruz qalan 7 xalq isə bunlardır: Çin, hindus, amerikalı, rus, yapon, fransalı, ukraynalı. Təbii ki, bu belə də olmalıdır. Çünki bu, sayca ən böyük xalqlardır. Daha real mənzərəni isə digər statistika ortaya qoyur: İntihar edənlərin sayının əhalinin sayına nisbəti. Bu göstəricidə iki 4 yeri Koreya, Çin, Rusiya və Qazaxıstan tutur. Dünyada ən az intihara rast gəlinən 3 ölkə isə bunlardır: Misir, Haiti, Yamayka.

Əgər intihar halları sayını dinlər üzrə qruplaşdırsaq, onda görərik ki, ən çox intihar bütpərəstlikdə və sintoizmdə mövcuddur. Növbəti yerdə pravoslavlar, katoliklər, müsəlmanlar qərarlaşıblar. Ən az intihar halına isə yəhudi dininə sitayiş edənlər arasında rast gəlinir.

Elmi nöqteyi-nəzərdən intihara insanda əmələ gəlmiş qara fikirlər səbəb olur ki, bunlar da istəmədən insanın içinə həmlə edən şübhələrin, xatirələrin, arzuların, ideyaların, qorxunun əsasında yaranır. Onlar insanın bütün beynini işğal edir, depressiv emosiyalar, üzücü fikirlər, həyəcan hissləri yaradır. Hətta elmdə bəzi psixoloqlar bu cür fikirləri virus adlandırıblar.

Amma bu qara fikirlərə təslim olmamaq, sonadək vuruşmaq lazımdır. Dünyada heç nə insanı yarımçıq dünyadan getməyə məcbur etməməlidir. İntihar məğlubiyyətdir, döyüş meydanından qaçmaqdır, fərrarilikdir.

Biz kitabımızda uğura doğru gedən yoldan danışırıq, xoşbəxtliyə qovuşmaqdan danışırıq. Və mən əminəm ki, oxucularım arasında intihar fikrini beynindən keçirənlər var idisə də, bu kitabı oxuyandan sonra mütləq bu fikirdən çəkinəcəklər, öz işıqlı, nurlu arzularını qurub qaranlıq hücrədən çıxacaqlar.

Təkcə ona görə yox ki, intihara heç nə haqq qazandırmır. Təkcə ona görə yox ki, intihar edənlər qorxaq adlandırılır. Həm də gətirəcəyim bu dəhşətli faktlara görə: İş ondadır ki, mən bir qədər öncə sizə 2010-cu ildə 13 milyon insanın intihar etdiyini söylədim. Ancaq onu da deyim ki, hər il bu rəqəmdən düz 13 dəfə çox insan intihara cəhd edir. Yəni ki, təxminən 170 milyon insan özünü öldürmək istəyir. Demək, hər 13 intihar cəhdindən 12-si uğursuz alınır. İntihar edənlərin 63%-i kişilər, cəmi 37%-i isə qadınlar olduğu halda intihara cəhd edənlərin say hesabına görə qadınlar kişilərdən 4 dəfə çoxdurlar. Hər il 135 milyon qadın intihara cəhd edir, onların cəmi 5 milyonu intihar edə bilir. Kişilərin isə 35 milyonu cəhd edir, onlardan 8 milyonu istəyini yerinə yetirir. İstəyini yerinə yetirə bilməyənlərin bir çoxu isə ömürlük şikəst qalırlar. Şəxsən mən ömürlük əlil arabasına təhkim olunmuş uğursuz intihar cəhdi edən bir şəxsi tanıyıram. Bəs belə isə sivill yolla ağrınızı müalicə etmək əvəzinə niyə özünüzü eybəcər hala salmalı, ömürlük bədbəxt etməlisiniz?

Çox vacib bir faktı da qeyd etmək istəyirik: Özünü asmış insanların meyitlərinin əksəriyyətinin əl barmaqlarının kəndir tərəfindən didildiyi müşahidə olunur. Bu o deməkdir ki, yalnız son anda – artıq kəndirdən asılı qalarkən insan tutduğu işin dəhşətlərini bütün dərinliyi ilə duyub dırnaqları ilə kəndirdən xilas olmağa çalışır.

Demək, intihar edənlər son anda bunun peşmançılığını çəkirlər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2023)

 

İyunun 16-da Binəqədi rayon Yeni Azərbaycan Partiyasının inzibati binasında tanınmış şair Taleh Həmidin anım mərasimi və yeni kitablarının təqdimatı keçirilib. Tədbir mərhum şairin ailəsinin onun ad gününə bir töhfəsi olub. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, tədbirdə mərhum şairin yazıçı dostları, iş yoldaşları, yaradıcılığının pərəstişkarları və ailə üzvləri iştirak ediblər.

Anım tədbiri şairin haqqında çəkilmiş filmin nümayişi ilə başlayıb.

Mərasimdə Binəqədi rayon Yeni Azərbaycan Partiyasının sədri Vüsar İsmayılov, Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun Baş direktoru Varis, yazıçılar Seyran Səxavət, Səfər Alışarlı, şair Nazim Əhmədli, Əməkdar mədəniyyət işçisi Müsəllim Həsənov və başqaları çıxış edərək şairin poeziyası, qələmə aldığı poemalar və onların yaradıcılıq xüsusiyyətləri barədə danışıblar.

Binəqədi rayon Ağsaqqallar Şurasının sədri Akif Rəfiyev, coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru Natiq Babayev, şairin yaxın dostu olmuş Anar Əliyev və başqaları Taleh Həmidin səmimiyyəti, xeyirxahlığı barədə bəhs edib, şairlə bağlı xatirələrini bölüşüblər.

Şairin həyat yoldaşı İradə Babayeva Taleh Həmidin xatirəsini əzizi tutduqları üçün mərasim iştirakçılarına təşəkkürünü bildirib.

Mərasimin bədii hissəsində isə İrəvan Dövlət Dram Teatrının aktrisaları Taleh Həmidin şeirlərini oxuyublar. 

Kitablara gəlincə, Taleh Həmidin hələ sağlığı dövründə “Çaşıoğlu” nəşriyyatında onun 4 cildliyi işıq üzü görmüşdü.  İradə xanımın təşəbbüsü ilə eynən həmin tərtibatda növbəti 3 kitab indi “Qanun” nəşriyyatında çap edilib.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2023)

Əkdim noxud,

Çıxdı söyüd.

Yarpağıdır

Şa-ba-lıd.

Anamın mən hələ uşaq ikən tez-tez dediyi bir cümlə var idi; “Xoşbəxtliyi mənə şaxtalı bir qış günü qaranquşlar öz qanadları arasında ərmağan gətirmişdilər”. Bu cümləni söyləyərkən gözlərindəki mülayim ifadə də elə bil soyuqdan qorunan adamın qat-qat yorğana bürünməsi kimi min cür təlatümə bürünür, ən sonda isə ruhunun istiliyi sırsıra bağlamış göz bəbəklərini nəmləndirirdi. Həmin vaxtlar yazıq qadını dinləmək və susmaq necə də asan idi, indi onu anlamağa çalışarkən sərf etdiyim bütün zaman özümü özümə yad edir.

-Vüqar, oğlum, aşağı enmək üçün məni gözlə. Keçən dəfəki kimi müvazinətini itirə bilərsən.

Kasıblığın üzü qara olsun, bizim evin damından 1-ci mərtəbəsinə enərkən istifadə etdiyimiz nərdivan üstdən aşağı baxanda adamın gözünü qaraldır, bu da yetmirmiş kimi, taxtası artıq çürümüşdü. Əslində, həddi-büluğa çatmış biri üçün bu nərdivanla enmək su içmək qədər asan idi, lakin mənim kimi 2 qolu olmayan biri üçün eyni fikirləri söyləmək çox çətindir. Bu halım ilə evin ən yüksək mərtəbəsində, damında qalmağım bir az qəribə səslənə bilər, fəqət öz evimdə gözlərdən uzaq bir həyat yaşamaq üçün daha mükəmməl bir seçim şansım yoxdur.

-Bu dəfə alındı, ana. Özüm enməyi bacardım.

-Ay bala, vallah sənə söz başa salmaq mümkünsüzdür. Nə qədər dil tökürəm xeyri yoxdur. Heç olması özünü düşünmürsən, barı məni düşün. Ya yıxılsa idin?!

-Narahat olmayın, Nazilə sultan, yıxılsam belə bu, ilk dəfə olmayacaqdı. Həm mən doqquz canlıyam, pisə bir şey olmaz. Uzaq başı geriyə dörd canım qalacaqdı.

- Əsəbləşdirmə məni! Sən yıxılmağınla deyil, indicə bu sözlərinlə mənim axırıma çıxacaqsan.

Bu evdə yalnız anam ilə bütün şıltaqlığımla danışarkən özümü sonsuz bir sevginin bəhrəsi kimi hiss edir, içimə kök salan dərin kədərin yerini sevincə kirayə verdiyinin şahidi olurdum. Amma kirayə.... Allah ona 2 qolu olmayan bir körpə nəsib etsə belə, ruhunda qopan səssiz çırpınışlar bir cümləni dillərinə əzbər etmişdilər; “ Eybi yox, onun qolları mən olaram ”.

 

Ataların günahını, anaların fəzilətini uşaqların simasından görmək olur.

P.Burje

Kiçik otağımın tavanında yerləşən pəncərədən buludları müşahidə edərkən özümü heç vaxt reallaşmayacaq xəyal dünyamın içində tapırdım. Gah lay-lay, gah da topa-topa hərəkət edən buludlar beş mövsümlük teleserialdan, hətta atamın gözlərini bir an belə olsun ayırmadan baxdığı iqtisadiyyat, siyasət, ölkə gündəmi xəbərlərindən qat-qat həyəcanlı və maraqlı idi. Əlbəttə, buludlar nə ölkənin bir yerlərində uğur qazanan gənc nəslin sərgüzəştlərindən, nə də bir-birini qətlə yetirən ailə faciələrindən bəhs edirdi, amma bütün bunlara baxmayaraq məni özünə valeh edirdi.

Nazim kişi yenə televizorun səsini sonuna qədər açmışdı. Xeyr, xeyr, atamın qulaqları yaxşı eşidir. Sadəcə bu hərəkətləri diqqət çəkmək üçün etdiyi bariz idi. Elə bu anda qonşuda Fərman dayının nəvələri arasında çizgi filmi üstündə dava idi. Yazıq Fərman dayı nəvələrinin əlindən heç xəbərlərə baxmağa fürsət tapa bilmirdi.

Bəzən atam ilə qürur duyurdum. Deyirdim ki, kişi əcəb edir. Camaat arvadlarının seriallarının, nəvələrinin çizgi filmlərinin əlindən heç gündəmimizi izləməyə fürsət tapmır. Bəs bu məlumatları biri izləyib hər kəsi xəbərdar etməlidir, ya yox?!

Özüm də bilirdim ki, sərf etdiyim bütün bu kinayəli ifadələr əsassızdır. Artıq bir nöqtədə dayanıb atama haqq verməyi bacarmalıyam. Axı onun da etinasız surətinin altında yaşamaq istəyib, yaşaya bilmədiyi xəyallarının yükü yatır. Əlbəttə, o da istəyərdi ki, sinif yoldaşı, qonşusu Fərrux dayı kimi nəvələrinin əhatəsində öz həyatını başa vursun.Təqaüdə çıxaraq işləyən, zəhmət çəkən oğluna baxıb hər an fəxr etsin. Fəqət bütün bunların qarşılığında arzu etdiklərini ona verəcək dağ kimi oğlu yox idi. Onun oğlu atasının nəzakətli baxışlarını ovuc açmadan dilənirdi... Onun oğlu atasını əli-qolu olmayan televizordan qısqanacaq qədər aciz biri idi, maraqlı baxışların bir gün ona doğru tuşlanacağı ümidi ilə yaşayan bir aciz...

Biz atamla həmişə gizlən qaç oynayardıq, amma o gözlərini yummaz, sadəcə mən gizlənərdim...

Həmin gün anamın həddindən artıq gərgin olduğunun fərqində idim. Sanki atama nəsə söyləmək istəyirdi. Nəhayət, gücünü topladı və vəziyyəti danışmağa başladı:

-Nazim kişi, xalam rəhmətə gedib. Özün də bilirsən ki, bizə çox köməyi dəyib, əl uzadıb. Əgər bu gün çox önəmli bir işin yoxdursa, birlikdə getməyimiz yaxşı olardı.

Yol bir az uzaq olduğu üçün orada gecələməliyik.

Atam həmişəki kimi gözlərini televizordan ayırmırdı.Anamın söylədiklərinə qarşılıq heç nə deməmişdi. Bir an düşündüm ki, bəlkə mənim yanımda rahat danışa bilməzlər, ona görə də otaqdan ayrılmağa qərar verdim. Mənim otaqdan çıxmağıma çox az qalmış atam dilləndi:

-Get Fərmana de, bu gün oğlunun yanında qalsın!

-Baş üstə, Nazim kişi.

 

Mən sayıram, sən gizlən!

O gün 25 illik həyatımda ikinci dəfə idi ki, tək qalırdım. Əslində, birincini saymıram, çünki uşaq idim. Həmin gün sadəcə düşünməklə məşğul idim. Beynimdə bir sual məni dayanmadan narahat edirdi: Görəsən, valideyn dəstəyini öz həyatımda sonuna qədər hiss etsə idim, həyata indi olduğu kimi bağlı qapılar arxasındanmı baxacaqdım, yoxsa öz gücümü toplayaraq bütün çətinliklərin öhtəsindən gəlib mübarizəmi aparacaqdım?

-Necəsən, yaraşıqlı oğlan? Kefindən, əhvalından danış görək.

-Şükür, Fərman dayı, həmişəki kimiyəm. Sənin kefin-əhvalın necədir?

- Yaxşı olasan, ay bala. Təki övladlarımız, sizlər yaxşı olun.

-Var ol, Fərman dayı!

-Mənə bax, qadan alım, mənə görə narahat olma. Əgər yatmaq istəsən yat, mən başımı bir təhər qataram.

-Hələ tezdir, Fərman dayı. Bir azdan yataram. Məni çox vaxt atamla birlikdə televizora baxarkən divanda yuxu tutur. Onun xəbər izahları çox möhtəşəmdir, adama lay-lay kimi təsir bağışlayır.

-Səni çox yaşa, oğlum. Bəs niyə bayaqdan demirsən televizoru açaq, ölkə gündəmindən xəbər tutaq?!

-Buyur, Fərman dayı. O nə sözdür deyirsən?! Öz evin kimi, istədiyini edə bilərsən.

-Bilirsən , oğul, məni qınama. Bizimkilərin əlindən macal tapa bilmirəm, ona görə də bu gün şansımdan sona qədər istifadə edəcəyəm.

-Kef elə, Fərman dayı!

Mən sanki yağışdan çıxıb, yağmura tutulmuşdum. Deyəsən, problem atam da deyil, əsas problem televizorda imiş. Artıq əmin idim, bu televizorda nəsə şeytan tükü var idi. Fərman dayı atamdan betər idi. Kişi hər xəbərə ayrı cür coşurdu:

- Xəbərlər adamın qanını qaraldır. Yağış da vaxt tapmayıb, deyib ki, sabah yağım. Bilmir ki, Fərman kişi kərəntəsini biçin yerində qoyub gəlib. Hələ sən bir bu xəbərə fikir ver. Heç adam da qonşusunun evini qarət edər?! Eh, təmiz əsəbləşdim.

-Əsəbləşmə, Fərman dayı. Belə düşün: Bütün bunlar olmalı imiş ki, olub!

-Uzun ömrün olsun, mənim balam. Sən bütün bunlar haqqında düşünmə.Yorulmamısan ki?

-Bir az yorulmuşam, Fərman dayı. Əgər sən də yorulmusansa, yatsaq heç pis olmaz.

-Əlbəttə, mənim balam. Mən də biçindən gəlmişəm, çox yorğunam. Gəl elə hazırlaşıb yataq.

 

“Alma” desəm gəl, “Armud” desəm qal!

Günün yorğunluğuna əsasən rahat yatacağımı düşünsəm də, gecə mənim üçün elə də rahat keçmədi. Qəribə yuxular, bədənimə hökm edən qorxu hissi həmin gecə bir an belə olsun məni tərk etmədi. Elə bil, daxili bir qüvvə məni oyanmağa sövq edirdi.

Təbii ki, çox keçmədən bu qüvvə məqsədinə nail oldu. İlk öncə düşündüm ki, hər halda öz yerimdə yatmadığım üçün canım rahatlıq tapmır. Lakin hissləri qüvvətli biri olduğumu haradan bilə bilərdim ki?!

Deyəsən, o gecəni narahat keçirməyən sadəcə mən deyildim, Fərman dayı da yata bilməmişdi. Dolanıb dururdu. Evin içində hər yeri bir-bir qarışdıraraq böyük təşvişlə itmiş əşyasını axtarırdı. Hələ mənim oyanmağımın fərqində belə deyildi.

Baxmayaraq ki, bu vəziyyət getdikcə çox qəribə bir hal alırdı, amma mən hələ də onun haqqında bacardığım qədər yaxşı düşünməyə çalışırdım. Bu adam mətbəxin bütün siyirmələrini, anamın səliqə ilə topladığı yorğan-döşəyin arasını, xülasə, qonaq olan birinin əl atmayacağı hər yerə əl atırdı. Həmin an anladım ki, düşüncələrim yanılmaqda haqqlıdır. Bu adam göründüyü qədər səmimi deyil, ikiüzlüdür. Bütün bu axtarışlar nəticəsində əldə etdiyi qənimət anamın iki qızıl bilərziyi idi.

-Eh Nazim kişi, nə bəd xərc kişi imişsən.Qazandığın bütün pulları, görəsən, hara hara xərcləyirsən? Nəvən yoxdur şirinquş alasan, oğlun isə evlərdən iraq..., amma bu xarabada kor qəpiyin də yoxdur. Bir bu iki bilərzikdir, o da sənin deyil, arvadınındır. Baxmayaraq ki, mən belə xəyal etməmişdim, lakin Allah bərəkət versin deməkdən başqa bir çarəm yoxdur. Ən azından bu iki bilərziyi satsam, oğlumun dükana olan borcunu bağlaya biləcəyəm. Qalır bir Dəli Kamandara olan borcumuz, onu da həll etmək üçün bir çarə taparam.

-Kamandara olan borcunu ödəmək üçün bizim televizor bəs edər, Fərman dayı?

Fərman dayı öz nəfsi ilə söhbətindən mənim ona yaxınlaşmağımı belə hiss etməmişdi.

-Nə?!

-Deyirəm ki, bizim televizoru satsan, borcunu təmiz bağlaya bilirsən?

-Sən nələr söyləyirsən, oğlum? Mənim heç kimə borcum yoxdur. Ayrıca olsa belə, niyə sizin malınızla ödəyim?

-Mənə də elə o maraqlıdır, çox doğru mövqeyə toxundun. Məsələn, elə indi o bilərziklər niyə sənin əlindədir?

-Oğlum, bunları yerdən tapdım, hətta...

-Fərman dayı, xahiş edirəm, artıq yalan danışma. Çox güman, son çırpınışlarının faydasız olduğunun sən də fərqindəsən. Amma çox ağıllı biri olduğunu söyləmək istəyirəm. Həqiqətən də qarət üçün çox gözəl bir vaxt seçmisən.

-Məcbur qaldım, vallah məcbur qaldım!

-Özünü çox sıxma, olmalı imiş ki, oldu! Qəbul edirəm, bu saat evimi talan etsələr, onlara mane olacaq taqətim yoxdur, lakin çox yaxşı bilirəm ki, sənin nəfsinə mane olacaq qədər mənəviyyatın var.

Fərman dayının gözlərindəki peşimançılığı bariz görə bilirdim. Doğru fikirləşmişdim, əlindəki qənimətləri özü ilə aparacaq qədər mənəviyyatsız deyildi. Və...mənimlə qalmağa da artıq üzü yox idi.

-Səndən son bir xahiş edə bilərəm, Fərman dayı?

-......

-Gedərkən bizim televizoru da özün ilə apara bilərsən?

-Necə?

- Bu mənim sənə hədiyyəmdir. Ev əhlinin əlindən rahat televizora baxa bilmədiyini söyləmişdin. Əgər səndən nəsə soruşsalar, Nazim kişi özünə yeni televizor aldı, köhnəni isə məni hədiyyə etdi deyərsən. Bu, səndən son xahişimdir!

 

Alma!

Səhər saat 11:00.

Anamla, atam evə yenicə çatmışdı. Anam təbii ki, bir gün ayrı oğluna doğru həsrətlə qaçarkən, atam bir vaxtlar televizor olan həmin istiqamətdən gözlərini çəkmirdi. Lakin atam bir az sonra susqun oğlunun ona həyatının ilk zarafatını edəcəyini haradan bilə bilərdi ki?!

-SON XƏBƏR!

Hörmətli tamaşaçılar, gecə saatlarında Nazim kişinin evi qarət olunub. Naməlum şəxs və ya şəxslər evə daxil olaraq ev sahibinə məxsus televizoru oğurlayıblar. Zərərçəkənin həmin gecə evdə olmadığı və evdə sadəcə şikəst oğlunun olduğu qeydə alınmışdır. Təqsirkarın gəncə xəsarət yetirmədiyi müəyyən olunmuşdur.

Hadisə ilə bağlı araşdırma aparılır!

-Nazilə, get Fərmana de, gəlsin televizorun pultunu da götürsün. Artıq bizim ehtiyacımız yoxdur!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2023)

 

QULU AĞSƏSİN POEZİYASI BARƏDƏ

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün ədəbi tənqid saatıdır, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Slavyan UniversitetininRus ədəbiyyatı tarixi kafedrasının dosenti Kəmalə Umudovanın “Adı soyadını eşidən şair – Qulu Ağsəs” məqaləsi ilə tanışlıqdır.

 

 

Ön söz əvəzi

 

Qulu Ağsəsin şeirlərini oxumaq çətindir – oda yaxınlaşmaq kimi bir hissdir: səni yandırıb-yaxarmı, səni əridib qəlibinimi dəyişər, kül edib bir ovucamı sığdırar, yoxsa səni səndəki çərçivədən alıb sən olmayan, mən olmayan, yalnız O olan dünyaya götürər – bütün bu həqiqətləri hər kəs şairin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olduqdan sonra özü üçün bəlli edə bilər. 

         Qaçdığım yerdə yaxaladı məni Qulu Ağsəsin şeirləri. Eşq əhli, ruh adamı bu qaçışın hansı məsuliyyətdən doğduğunu yaxşı bilir, onu da bilir ki, gözünü, qulağını Haqqa bağlaya bilməz – başqa aləmlərlə görüşə çıxmaq nəsibimdir deyib, boynuma daha bir borc yükünü almağa cəsarət edirəm. Uzaq yoldur, uzun  və incə yoldur. Yol yoldaşı ola biləcəyim yolun deyil, yolçuların sınağıdır. Sınayaq bir-birimizi – oxucu və şair.

 

İncəsənət ruhun təcrübəsi kimi

 

Bəşəriyyət var olduğu zamandan bu yana incəsənət onu müşayiət edir. Cəmiyyət bir çox fəaliyyətləri mühüm hesab etsə də, bədii sənətlə məşğul olmağı heç də mütləq dəyər olaraq qəbul etmir və aşılamır. Din mənsubu və ya ateist olmaq, siyasi maraqlarını bəyan etmək kimi cəhətlər məcburi görünsə də, bədii dəyərlər  yaratmaq, onları çoxaltmaq və inkişaf etdirmək həmişə ikinci dərəcəli iş hesab olunur. İncəsənət həyatın dərkolma şəklidir, bəşəriyyətin  ehtiyacı olduğu həqiqət uğrunda mübarizəsidir. Bu, elmi məntiq yolundan fərqli yoldur. Hegel  belə hesab edirdi: “Öz formasına görə incəsənət müəyyən məzmunla məhdudlaşır. Həqiqət yalnız  bəlli  çərçivədə və səviyyədə  bədii əsərdə öz ifadəsini tapa bilər”. Hegelin bu mülahizəsi dəfələrlə tənqid olunsa da, mədəniyyət tarixində zaman-zaman mübahisələr doğurmuşdur. Elmi, yoxsa bədii idrak  –   hansı  cəmiyyətin həyatında və inkişafında daha çox üstünlük təşkil edir? Alim haqlıdır, ya sənətkar?! 

Məktəbdə bədii əsəri şagirdlərə və ya tələbələrə öyrədərkən onun bütün mahiyyətini bir neçə “ciddi”, məntiqi nəticələr vasitəsilə ifadə etməyə çalışırıq. İncəsənəti ikinci dərəcəli həyat fəaliyyəti hesab etdiyimiz bəllidir, lakin  “nə üçün cəmiyyət incəsənətsiz yaşaya bilməz?”  sualı hər zaman açıqdır. İncəsənət insan ruhunun hansı ilkin tələbinə cavab verir, hansı əzəli ehtiyacından doğur? Şekspirin “Bu sizin xoşunuza gəlirmi”  komediyasının qəhrəmanı  sadəlövh və cahil  Odri  soruşur: “Poeziya nədir? Həqiqidirmi?”.  Həmsöhbətinin  “Əsla yox, çünki ən həqiqi poeziya  –  ən böyük təxəyyüldür” cavabı  bizi daha  dərin suallar qarşısında qoyur. “Tanrı” odasının müəllifi Derjavin isə poeziya haqqında fikrini belə ifadə edir:

 

Yayda dadlı limonadtək                          

 Xoş, şirin və  faydalıdır.

 

Mandelştam Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində daxilində mütləq bir tənhalıq yaşadığı  vaxtda bu sətirləri yazır:

 

         Və əgər əsl nəğməkarsan,

         Tam qəlbinlə oxuyursan,   

         Hər şey yox olur o zaman –  

Ənginlik, ulduzlar və səmadır yalnız doğru olan.

 

         Anna Axmatova  məşhur “Sənət sirləri” silsilə şeirlərinin birində   yazır:“Bir bilsəniz, hansı qarmaşadan / Boylanır şeirlər anidən, heç utanmaq bilmədən”. Böyük rus şairi Yevgeni Baratınski “Arifə” adlı şeirində arifə  belə müraciət edirdi:“Yaradıcılq  iztirabı öz  sözü  ilə  çıxarar  bizi  yoxluqdan / Həyat  verilmişdir iztirab üçün: Həyat və iztirab yanaşıdır hər zaman”. Göründüyü kimi, fikirlər müxtəlifdir, subyektivdir. Danılmaz olan bir şey var: ədəbiyyat humanitar düşüncə sahəsi kimi ilk növbədə obyektiv biliklərə yiyələnməyi deyil, insan şəxsiyyətinin formalaşması məsələsini  önə çəkir. 

Yaradıcı düşüncə  kamil insan axtarışından doğur. Əsl şair günahlardan sıyrılır və Tanrının qurub nizama saldığı dünyanı yenidən, öz dünyasıymış kimi  qurmağa cəhd edir, İlahi yaradana bənzəyərək, Ona uyğun olaraq varlığı dərk etmək istəyir. Bu yaradıcılıq  təşnəsində əbədi eşq və ontoloji  həqiqət var,  Qulu Ağsəsin  yazdığı kimi: “bir sevdiyini biryolluq  sevmək” var,  “çətin” də olsa (“Çətirim səma”). Vərəqlərlə söhbət edən, onları qarşısında zəmi kimi görən, yaradılışdan və yaradıcılıqdan xəbər verməyən söz yazmaq istəməyən şairdir Qulu  Ağsəs... O,  sözə  münasibəti ilə öz ilahi təyinatına sədaqətini  qoruyur. 

Tanrı səltənətində də,  Allahın altında da hər şey həqiqətdir – Var olandır.  Qədim Misirdə “yaradıcılıq” məfhumu artıq dərk olunmuşdu. Yeni dövr mətnlərində  “hm.(w).t” sözü  incəsənət  tanrısı Ptaha məxsus  yaradıcı güc,  ustad sənəti anlamı daşıyırdı. Yenidən yaradılma və ya yaratma  (qədim yunan  dilində isə  poiesis adlanırdı) fəlsəfi kateqoriya olaraq “fəaliyyət”, “proses” və “yaranış” məfhumlarını özündə birləşdirir və yaradıcılığın yenidən yaratma mahiyyətini ifadə edirdi.  “Şair” sözü də (poietes) qədim yunan dilində  “yaradan” deməkdir. Reallığı dağıdaraq, parçalayaraq onun bütöv görünən şəklinin daxili mənzərəsinə nüfuzetmə, yenidənyaranma, dirilmə, daha üst məna üfüqlərini fəthetmə, sonsuzluğaqovuşma istəyi Qulu Ağsəs poeziyasının əsas intensiyasını təşkil edir.

 

 

Mətn və metamətn

 

Qulu Ağsəs bədii mətni nədir, onun şeirini aktuallaşdıran hansı cəhətlərdir? Dünya ilə mürəkkəb qarşılıqlı münasibətlər  quran sənətkar, şair müəyyən təsirlərə qarşı müqavimət göstərməsə, onlarla bəzən  “dil tapmasa”, məhv ola bilər. Xarici mühitlə qarşılıqlı münasibət müəyyən biliklərin, mesajların, siqnalların alınması və anlaşılması, çözülməsi, oxunması anlamına gəlir. İnsan bütün ömrü boyu məlumat axınının içindədir. Sənətkar mövqeyi olmaq  bu prosesdə varolma, sağ, diriqalma şansını qoruyub saxlamaq üçün öz üslubunu, işarə sistemini, öz dilini yarada bilmək və cəmiyyətlə bu dildə danışmaq istedadına sahib olmaq deməkdir. Bu söz, bu dil sondahəm də insanların sərvətinə çevrilir. Bu sözdə, bu  dildə ifadə olunan mənalar, mətləblər, sadəcə, emosional, estetik təəssüratlar əldə etmək istəklərimizi təmin etmir. İnsan həyatının mahiyyətində Haqqa yetişmək, Onunla görüşmək, Onu tanımaq, Onunla üz-üzə gəlmək və Onda öz üzünü aramaq və görmək eşqi  yaşayır. Sənət əsəri insana ona tam bəlli olmayan metafizik aləmlə bəsit duyğularla deyil, daha dərin, əzəli bağlarla əlaqə yaratmaq üçün vasitədir. 

Qulu Ağsəsin şeirində yaradılanı  dərk etmək Yaradanı təsdiq etməkdən keçir. Dünyanı anlamaq – dünyanın alnına yazılanı oxuya bilməkdir. Anlamaq  istəyi – heyranlıq, heyranlıq – təəccüb, təəccüb – sual doğurur. Qulu Ağsəsin poeziyası fəlsəfi suallar və onlara verilən cavablar  üzərində qurulmuş mətndir, yerdə cavabı tapılmayan suallara başqa aləmlərdə cavab axtarmaq niyyətidir. Yer üzü axan çaydır,  qışda donub yazda yarpaqlayan ağacdır, yağışı var, qarı var. Lakin  görünən hər şey yalnız sirli  aləmlərin lütfü olaraq dərk olunarsa, yaşayır və canlıdır. Dünyaya qonaq olduğunu bilsə də, əbədi sevgiyə inanır şair.  “Bir yol yatağından qalxmayan bir çay”  şeirində   dünya  insan üçün hazır və ya bəlli bir cavab deyil, axtarış, kamillik yolu kimi təsvir olunur. “Başını yelləsən, külü közərir”  metaforasında  insanın Allah lütfünə inamına, itaət  mövqeyinə işarə olunur.   İşıq deyil, işıqsöz verən Allah insanı azad seçimə, məsuliyyətə, mənəvi varlığını daim yaşatmağa səsləyir:

 

Şükür o göydəki ismin halına,

Şükür yağışına, şükür qarına.

Şükür – adımızı öz jurnalına

Əcəl – adqoydudan qabaq yazdırıb...

 

Allahın tək yaratdığı aləmin içində hər birimizin Onun qulu olmağımıza sevinir şair, bizi də  adının daşıdığı o sevincə şərik  edir.

Adəm və Həvvanın günaha batdığı o mübhəm gündən bu yana fanilik alnımıza yazılıb. Qulu Ağsəs isə bu fanilyi sükranlıqla qəbul edir, onunla barışır. Çünki insanın var olduğu məkanı, yeri, mövqeyi doğru dəyərləndirir. Şair cəmi bir misrası ilə dünyanın sirrindən xəbərdar olduğunu və insanla dünya arasında  məsafəni,  münasibəti  bəlli edir, arif olmağa çağırır. Dünya “İşıq vermir, amma işıqsöz verir”  deyən şair müdrik bir abiddir, susaraq yol göstərir. Bu, daxilə yönəli bir  yoldur, yaşam və düşüncə biçimidir. O yolun  boyu yoxdur,  dərinliyi var. O dərinlyə getdikcə də ondan geri dönmək daha çətindir, hətta mümkünsüzdür.  

Əsl həyat ətrafımızda olub-bitənlər deyil, qəlbimizin dərinliyində yaşananlardır. Dünyanı bu cür görə bilən şair ona verilən “söz”dən razıdır – bu, sözün adı “ümid”dir. Sonsuzluga götürən, insanın  əbədi varlıq hissini təmin edən, onu bir gün işığın özü edən “söz”, ümid. “Günəş olun, sizi hamı görəcək!”, – deyirdi  müstəntiq Porfiri qarşısındakı zavallı Raskolnikova.  İnanclı pravoslavlar üçün Günəş  İsa  Məsihin simvoludur.  Peyğəmbər olmaq Tanrıya İsa kimi inanmaq deməkdir. Əslində, Dostoyevski öz söz hüququnu qəhrəmanına verir, öz düşüncəsini birbaşa ifadə etmir  –  oxucusuna düşünmək üçün azad məkan yaradır. Şeirdə bunu etmək çətindir, çünki lirik qəhrəman məfhumu var,   müəllif sözün sübyektidir, özünü gizlədə bilmir.   O, poetik mətnin konstruksiyasından kənarda deyil, içində görünməlidir.

         Qulu Ağsəs mətnlərini  çox zaman  sualla başlayır, onları sual-cavab şəklində qurur,  oxucunu da dərk olunana  subyekt olaraq daxil olmağa, anlamadığını anlamağa, xəbərdar olmağa dəvət edir. Şair oxucunu dünyaya kənardan deyil, onun içindən baxmağa, yanlışını qoyub doğrusunu görməyə, pisini qoyub yaxşısını axtarmağa sövq edir. Dərinliyə açılan yollarda qaranlıqlar geri çəkilir, işıq çoxalır, yer –  səma, fanilik – ölümsüzlüklə əvəz olunur. Kainatın ənginliklərinə doğru irəliləmək, onun sirrini çözmək,  Yerlə  mələklər arasında əlaqə yaratmaq  insanın Allahla yaxınlığına və uzaqlığına bağlıdır.

Qulu Ağsəs daim yenilənən, ilahi bağları görmək üçün maneələri dəf edən, insanı formalaşdıran mətnlər yaradır.  Nəticə olaraq, mətndənkənar hadisələri vəhy ilə qavrayan, sezən şair xüsusu bir metamətn ortaya qoyur. Bu mətnin qəhrəmanı  sirli dünya və sirli insandır.

 

Həyat və ədəbiyyat

 

Günah incəsənətin  predmetidir (Lotman). İncəsənət günahı təbliğ etmir və əxlaq dərsi də vermir. İncəsənət  günahı  araşdırır. Tanınmış türk folklorşünas alimi professor Özkul Çobanoğlu universitetdə təhsil alarkən kirayə qaldığı evin sahibəsini öldürmək fikrindən məhz “Cinayət və cəza”nı oxuduqdan sonra vaz keçdiyini deyir: Raskolnikovun əzablarını yaşamaq onu qorxudur və cinayətdən çəkindirir.

         Həyat ədəbiyyat üçün materialdır, lakin ədəbiyyat özündə  gizli bir sirr saxlayır – bu sirr müəllifin mövqeyi, insana və dünyaya, onların fikili münasibətlərinə baxışıdır. Qulu Ağsəsin yaradıcılıq yolu, onun fəlsəfi poeziyası  “Həyat nədir?” sualının ətrafında dövr edir və ona cavab axtarmaqla formalaşır. Onun zahirən böyük olmayan, lakin  dərin mənaları arayan meditativ mətnləri oxucunu da bu fkir burulğanına baş vurmağa, öz daxili aləmini kəşf etməyə və gizlinində saxladığı eşqi, İlaha bağlılığı üzə çıxarmağa sövq edir.  

Yuxarıda Şekspir, Axmatova, Baratınski kimi  qələm sahiblərinin poeziya haqqında qısa aforistik düşüncələrini qeyd etmişdik. Qulu Ağsəs isə  deyir:

 

Əkinçinin

         havaya atdığı

                             bir ovuc toxumdu ulduzlar –

                          bar vermədiyindən qızarar.

              ...Şeir sirdi, Adam,

              sirri bağırmazlar –

              ulduzlardan utan.

 

Müəllifin bizə söyləmək istədiyi bir sözə sığmır, o, canlı və mürəkkəb quruluşa malik fikirdir. Dünyanın ulduzlar boyda sirri varkən, sözə böyük yük düşür, şairə isə peyğəmbərlik. Bu sirrə cavab arayışı boyunca insan ömrü  mənaya yetir.

Bilinməyən həqiqətləri  üzə çıxarmağı  poeziyanın qayəsi hesab edən  şair sözə bəsit  münasibətdən nigarandır. “Hara baxıram, şairlər” şeirində  “Kimdir şair?” deyil, “Kimlər şair deyil?” sualına cavab verir Qulu Ağsəs. “Yaxadan tutub danışan”, “misranın qulağını burub qışqırdan”, “şeiri oxucu üstünə qısqırdan”, “çığıran şairlər”, “bağıran şairlər” , “ağıstan şairlər”, “dağıstan şairlər”  və s. kimi təşbehlərdə təkrarlanan müraciət “şair” sözünün  hansı səbəblərdən öz ilkin mənasını itirdiyini,  ucuzlaşdığını, bayağılaşdığını göstərir.

Müsahibələrinin birində özü və sözü  arasında münasibətlərə aydınlıq gətirməyə çalışır və söhbətin əvvəlindən dəfələrlə təkrarladığı “Bəyəm buna görə seir yazmağa başladım?”  sualına özü də bilmədən sualla cavab verir: “Təzə nəsə yazmaq, özünü təzədən kəşf eləmək adama həmişəmi nəsib olur?!”. Cavabın sonunda yenə bir sual işarəsi qoyur, yenə bir cavaba, bəlkə də, bu cavabdan doğacaq  daha bir suala yer qoyur və beləliklə, Qulu Ağsəs öz  poetik sözü ilə  yerin-göyün başına dolanır.

 Özünü kəşf etmək  yaradıcı olduğunu hiss etməkdir şair üçün. Söz söyləmək, dünyanı fəth etməkdir. Qəlibləşmiş hiss və düşüncələri təkrarlamaq deyil,  sözçülük deyil,  yaradılanı söz vasitəsilə görmək üçün  bir də Yaradanın yolu ilə getməyə can atmaqdır  əsl şair olmaq.  “Bəs Allah, qardaşım, Allah?! Hər şey insanınmı əlindədi?! Yox, atam, yox!   Bayaq soruşdun ki, nə var, nə yox; Allah var, Allah! Yoxu var, varı yox eləyən…”,  – deyə sözünə davam edir Qulu Ağsəs müsahibəsində.

         “Həzərat!”  müraciəti ilə başlayan eyniadlı şeirində isə cəmi üç suala cavab üzərindən həyatı anlatmağa  çalışır şair:

 

Həzərat

cəmi üç suala

                  cavabdı həyat:

         Kim?

                  – Heç kim!

                   Hara?

         – Heç hara!

         Nə vaxt?

         – Heç vaxt!

 

İnsanı, məkanı, zamanı və onların qarşılıqlı münasibətlərini təyin edən bu lakonik magik mətndə cavab oxucu üçün yenə də  sirr olaraq, sual olaraq  saxlanılır. “Heç kim”, “heç hara”, “heç vaxt” inkarının arxasında isə, əslində, əbədiyyət, qədim yunanların həqiqət adlandırdığı Varlıq  təsdiq olunur.

Qulu Ağsəsin şeirlərində axtarış var, sual var, insana inam, abid təvazökarlığı, Allaha şükür etmə məqamı var. Ümumiyyətlə, Qulu Ağsəs mətninin dialektikası təzadların qarşıdurması ilə deyil, qarşılaşdırmasından doğan tamamlanma ilə səciyyələnir:

 

Cənnətin qapısını döyən –

demək, orda deyil,

          arxada qalan göz –

          düz yolda deyil.

         Ba-ax, ikisi də tərs keçidi:

          biri –

          gündüzdü,

          biri –

          gecədi.

          Gecə –

         səhəri su kimi üzünə çəkər,

          Gündüz  –

          gecənin çiynindən ulduzları sökər...

 

İlk baxışda şeirdə zahiri dinamikaya rast gəlmirik,  sanki statik bir mənzərə təsvir olunur, lakin bu “durğunluğun” arxasında gecə ilə gündüzün mübhəm görüş anı – həyata dönüş anı dayanır. Bu hadisə “səhəri su kimi üzünə çəkər”  metaforası  ilə böyük canlılıq qazanır. Obraz öz daxili mənası ilə  sonsuz və əbədi zaman  hadisəsinə çevrilir:  gecə səhərin su lallığına, sakitliyinə, paklığına təşnədir və əksinə, gündüz də gecədən ayrı deyildir  –  onun çiynindən sökdüyü ulduzları öz rənginə boyayaraq onları çoxaldır, gecəyə sədaqətini nümayiş etdirir, dünyaya şəfəq yayır. Qulu Ağsəs əbədiyyəti ziddiyyətlərin vəhdətində görür. Konkret halda “gecə-gündüz” antinomiyası Varlığın dərki üçün müdrikliyə yeni qapı açır və başqa  aləmlərlə görüşə hazırlayır.  Bu məqam sirr qapısı, Varlığın  dərkinə keçid məqamıdır. 

         Bilinməyən dünyalarla görüş məqamının, ölüm qarşısında həyatın metafizik təsdiqinin, reallıqla üzləşmənin həm də yüksək  faciə  anı  olduğunu   Qulu Ağsəs poeziyasının bəzi nümunələrində açıqlamağa  çalışacağıq.

 

Üçölçülü poeziya

 

Azərbaycan ədəbi camiəsində xaotik bir durum var. Hamı var, heç nə  yoxmuş kimi, ad var, söz yoxmuş kimi, söz var, ədəbi söhbət yoxmuş kimi,  yazıçı var, oxucu yoxmuş kimi və s. Bu qeyri-müəyyənliyin içində ən asan iş kütləni arxasına alıb onunla yol getməkdir. Qulu Ağsəs kütlə şairi deyil, hara getsə,  çevrilib  baxanda  arxasında yenə də kütləni  görməmək üçün o, təkliyinə, özünə, qələminə, qələm tutan barmaqlarına və qarşısındakı ağ vərəqə  güvənir. Ona görünən deyil, görünməyən yazılar mənalı görünür. Özünü yerin bətnində, Tanrının gözündə görmək istəyir, Tanrının da gözünə göründünsə, səni nəzərində saxlayacaq, izləməkdə davam edəcək, hələ bir görməyə neçə göz də verəcək. Düşünürəm ki,  uzağı-yaxını görmək üçün deyil  –  və ya yalnız  bunun üçün deyil –  həm də  göylərdəki cənnəti və yerdəki cəhənnəmi görmək üçün, gecə ilə gündüzü həm ayıran, həm də birləşdirən nöqtəyə nüfuz etmək üçün,  dörd bir  tərəfinə nəzər salıb orda öz yerini də doğru-dürüst təyin etmək üçün eynəyə  ehtiyacı da yaranıb Qulu Ağsəsin...

Qulu Ağsəs şeiri yalnız Allahdan gələndə yazır. Bunu bütün şairlər demək  istəyər və ya deyə bilər və yaxud da deyər,  amma  Ağsəs həm də onu deyir ki, Allahınız olsun, onun olmadığı yerdə söz axtarmayın, söz müqəddəsdir. Bunu İncil də deyir, Quran da. “Başlanğıcda söz vardı. Söz Tanrı ilə birlikdəydi və Söz Tanrıydı”. Tanrı Sözünü  İsanın çiyinlərinə yüklədi və öz Sözünü onun vasitəsilə insanlara çatdırmaq istədi. İsa çarmıxa çəkiləndə ən son qorxusu Tanrıdan uzaq düşmək oldu,  özünün Həqiqət olduğunu bir də sorğuladı,  Söz olmamaqdan qorxdu, özü üçün deyil, insanlar üçün qorxdu, arxasınca səslədiyi insanların xilas oluna bilməyəcəklərindən qorxdu. Şair peyğəmbər deyil, lakin onun getdiyi yollardan xəbərdar olan Allah elçisidir.  

“Mən sirrimi vərəqə yazası oldum, özü də qələmlə, işin ən yüngülündən yapışdım, neçə ildir şeir yazıram, deməli, ömrümün çoxunu qaya başında keçirmişəm”, –  deyir Qulu Ağsəs. Vərəq yüksəkliklə assosiasiya olunur. Şairin yerdəki taleyi ruhun son məqamına yetişmək, abidlər kimi səma dilində danışmaqdır. Onun  yaşadığı qayanın yüksəkliyindən “yüngül” görünən “iş” seçilmişlərin qədəridir. Adı soyadını eşidən şairdir Qulu Ağsəs...

Dünyanın ilkin təbiətində ona yaxınlıq, bağlılıq sosial mərtəbələrlə, maddi gözləntilərlə  ölçülmür – bu, süni yaradılmış əlaqələrdir. Söz Qulu Ağsəs üçün cismən varolma, ölməmək üçün yaşamaq vasitəsi deyildir:

 

Çörəkpulundan ötrü yazdığım

reklam mətninə

          rast gəldim

şəhərdə.

Sözlər üstümə qışqırdı:

Bizi niyə küçəyə atmısan?!

 

Söz şairlə Allah arasındakı  məsafəni təyin edən ölçü vahididir. “İkimizə bir şeir”  adlı şeirində şair insan ömrünü əbədiyyətin parçası kimi dərk etmək istəyir:

 

         Baş açmadım – bu, ömürdü, nağıldı, nədi?!

         Uzun olsun, gödək olsun, usanır adam.

          Bilməm şirin arzuları, acı qisməti

          Yaşayanmı İlahidi, yazanmı adam?!

 

         Şair reallığı idrak edən və idrak olunanın bərabərhüquqlu qarşılıqlı əlaqəsi kimi  təqdim edir. Burada insan təsir obyekti kimi təsvir olunmur. Müəllifin məqsədi  idrak olunanın zahiri təzahürlərini deyil, onun daxili mənasını və bənzərsiz bütünlüyünü önə çəkməkdir. Şair  idrak olunan qarşısında könüllü təvazökarlıq edir, ona verilən bilikləri olduğu kimi, hazır şəkildə təqdim etməkdən çəkinir:

 

Mən dəliyəm, mən güclüyəm, mən zorakıyam,

Ən alınan qalalar da gücnən alınmır.

         Mən sonuncu sonralardan ən sonrakıyam,

         Bəhsə düşdüm, zor elədim, heç nə alınmır.

 

İdrak olunan idrak edənin qarşısında ən uca mərtəbəyə yetişmək imkanı açır. İlahi həqiqət qarşısında mütəvazilik göstərməyin gücsüzlük olmadığını, eyni zamanda tam həqiqətləri üzə çıxarmaq üçün geniş qarşılıqlı təsir sahəsi yaratdığını vurğulayır şair. İnsan və Allah arasında qarşılıqlı əlaqələr bu cür qurula bilər. Bu cür qarşılıqlı təsirin nəticəsində anlama prosesinin hər mərhələsində anlamaq istəyən  özü də yeni biliklər səviyyəsinə yüksəlir:

 

         Qırışından ulduz axan bu göyün altda

Biz kimik ki, səsimizi zilə qaldıraq?

         Ağzı üstdə bir arzum var tək bu  həyatda:

         İstədiyim sözə çatan qələm qaldıram!

 

Sirr olan sözə çatmaq,  onu çözmək, haqqı tapmaq üçün şair yol gedir:

 

Doldurmuşam mürəkkəbnən qələm-maşını,

          Şütüyürəm varaqların üstüynən hələ...

 

Qələmi ilə qət etmək istədiyi yolu – uzunluq, “ömrünün çox hissəsini keçirdiyi” qayanı – hündürlük,  “yorulub  küncündə oturduğu” vərəqi isə enlik, horizontal səth (xana, otaq, yer və s.) hesab etsək, Qulu Ağsəs poeziyasında  yaşadığımız dünyanın  üçölçülü  təsvirinin əks olunduğunu  görə   bilərik.

 

Universum axtarışında

 

Qulu Ağsəsin poeziyasında həyat və insan haqqında düşüncələrin mənbəyi İlahiyə bağlıdır. İnsan və Tanrı, günah və xilas, şübhə və səbir, şükranlıq  onun yaradıcılığının  təməl mövzularındandır.  Kainatın sirlərinə cavab axtarışına yönəli fəlsəfi məzmunu,  simvollarla zəngin  metaforik üslubu ilə fərqlənən yaradıcılığı çox geniş mifopoetik düşüncə sahəsi, obrazyaratma xüsusiyyətəri ilə ədəbiyyata  və ədəbiyyatşünaslıq elminə (tədqiqat obyekti kimi) böyük töhfədir.

Şairin bir çox şeirlərində Yer üzü, yaşadığımız məkan əbədi zamanla ölçülür.  Sözünün vardığı məkanlarda Tanrı  ilə görüşəndəsözü boyda susar  şair. Tanrını görə bilmək məqamında özünə yetişən abiddir, arifdir Qulu Ağsəs. Hamımızın yerinə susur bəzən – bizi sözə dəvət etmək üçün. “Sənsən hər yer...”  şeirində  o, Tanrı ilə cənnətdə görüşə tələsir:

 

Gedib tövbə eləməyə

 mənə  yer ver, İlahi,

Elə yer ki, baxım görüm

          Sənsən hər yer, İlahi!

Günahımı nəylə desən,

          razıyam, yuyum orda,

         Əgər gücün çatsa, məni 

          özündən doyur orda...

 

Qulu Ağsəs  söz söyləmir, divanə bülbüllər kimi nəğmə deyir. “Quş budaqda oxuyur, / şair varaqda” (“Bunu ancaq sənə danışıram”)  anladır bəzən ən doğma insanına,  bəzən də susaraq peyğəmbər səbrində hər şeyi ifadə edir.  Gözü deyil, “dizi yol çəkən”, “dizini yol çəkən” şair  dünyanın yükünü çəkib bir sahilə çıxarmağa səssiz umid edir  başqa bir şeirində (“Dünya zəhər kimi”):

 

         Bu yolun düzü olmaz,

Əyrisi, düzü olmaz.

İçiynən danışanın

Deməyə sözü olmaz.

 

Bu yol sonsuzluğun, Allahın, Varlığın mənasına qovuşmağın yoludur.   Göydən  gələn bərəkəti, lütfü görüb dəyərləndirməyən  insanların olduğu yerdə durmaq istəmir lirik qəhrəman, Yaradanın dərgahına üz tutur, öz taleyini  Onun xilaskar əlinə etibar edir:

 

             ...Çıxmaq istəyirəm üzü qüruba –

apar dərgahına məni, Yaradan,

kimsəni yarıdammadım,

bəlkə, Səni yarıdam...

 

         Tanrı dünyanı və insanı gözəl yaratmış tək və əsl Şairdir. Şair də yaradandır, öz poetik yaradıcılığında yeni aləmlər yaradır. Həqiqi şair,  sadəcə, yazan deyil, o BÖYÜK ŞAİRin yazdıqlarını  oxuyandır.

Rasional düşüncəyə malik  insanlar şairlərə və  onların poetik baxışlarına, təcrübəsinə duyarsız yanaşır, poeziyanı reallıqdan uzaq, fantasmaqoriya adlandırırlar. Blok Puşkinə həsr olunmuş ”Şairin taleyi” adlı məruzəsində ”Şair kimdir? – deyə soruşurdu.  Nəzmlə yazan insanmı? Yox, əlbəttə. O  ona görə şair adlanmır ki, nəzmlə yazır; o, sözləri nəzmə çəkir, yəni sözləri və səsləri  bir ahəngə gətirir, çünki o,   ahəngdən doğulmuşdur. Ahəng nədir? Ahəng dünya güclərinin, həyatın nizamıdır.  İntizamsızlığın –  xaosun əksinə olaraq, nizam kosmosdur”.

         Qulu Ağsəs yaratdığı  əsərlərdə  özünü sonsuz makrokosmun  bir parçası kimi dərk edərək yaradılışın haradan gəlib, hara getdiyi, görünən dünyanın hansı qüvvələrin, ünsürlərin amansız  mübarizəsindən  yarandığı haqda düşünür, öz duyğularını kosmik varlığın təzahürü kimi  qəbul  edir. Ay, günəş, ulduzlar, buludlar, külək, yer, göy, gecə, səhər, quşlar, ağaclar, dağ, meşə, çay və s. zahiri təbiət mənzərələri şairin qəlbində və poetik düşüncəsində canlı obraza çevrilir.  “Bir yol yatağından qalxmayan bu çay”, “Çətirim səma”, “Bura bir dağ döşüdür... hər tərəf duman, çiskin”, “Görsən ki qaranlıq çökür aləmə”, “Ay yupyumruydu axı”  və s. şeirlərində insan  dolayısı ilə Tanrının ilahi təzahürü  olan təbiətin ayrılmaz hissəsi kimi təqdim olunur, təbiətsə insanı düşündürən sualların cavabını özündə gizlədən ilahi nəsnə kimi dəyərləndirilir.     

İlin fəsillərinin, gecə ilə gündüzün, qaranlıq və işığın, inam və şübhənin bir-birini əvəz etməsi xaos və kosmosun,  xaos və  dünya nizamının qarşılıqlı əlaqəsini, dialektikasını ifadə edir.  “Haradı dünyanın / əvvəli, axırı?!”, “Nə çəkir göylərə,/ nə çəkir?!/ – Adamı boynundan ip təki...” və ya  “Mən –  ölümlə həyatın arasından keçirəm, / düz yolda olsam da”, “Mat qalmışam arasında /cəhənnəmlə cənnətin” və s. bu kimi sonsuz suallar və düşüncələr iki əks qütbün arasında döyünən şair  qəlbinin dünyanın pozulmuş düzənini bərpa etmək istəyindən xəbər verir  – onun  şeirlərində insan hissləri kosmik nizamın səviyyəsinə uyğunlaşır.

 

Bunu ancaq sənə danışıram: bircə balama...

 

         “Bunu ancaq sənə danışıram” şeirində şair övladına dünyanın  dixotomik gerçəkliyini (in-yan fəlsəfəsində olduğu kimi) kişi-qadın, yalan-həqiqət  simvolları üzərindən anladır. Bu zaman o, insanın olacaqlar qarşısında təkliyinin, “kimsəsizlikdən bənzərsizliyin” qaçılmazlığını dilə gətirməkdən çəkinmir. Lakin bu xəbərdarlıq gecə yuxusuna hazırlaşan  kiçik həmsöhbətinin  qəlbinə  qaranlıq,  xaos  daşımamalıdır, əksinə,  şair ona  qaranlığın içində  işıqolmanın dəyərini aşılayır. Buna görə ona son olaraq  gecəni gündüzlə barışdıran, qaranlığın özünü  işıqda  xilas edən  ilahi səxavətdən, sevgidən  danışır:

 

Gör göy üzü nə qədər qayğıkeşdir,

gecənin kürəyinə

 ulduzdan piltə qoyur...

 

Xaos yaradan gücləri təmsil edən gecə Qulu Ağsəsin poeziyasında insana həyatın hər anının təkrarsız olduğunu xatırladır. Ona görə insan  Yer üzündə  ülviyyətə dəyər verməli, onu qorumalı və çoxaltmalıdır. Kosmos xaosdan yaranmışdır və geri dönüş yolverilməzdir. İşıq bizi xaosdan qoruyan səddir.Qaranlığın işığa çıxması, gecənin gündüzlə əvəz olunması  dialektikası Qulu Ağsəsin  bir çox  şeirlərində  leksik, semantik və süjet səviyyəsində açıqlanır:  gecənin vaxtı  “sübh azanına” qədərdir (“He-ca”),  “Dan yeri  gecənin göydə od tutan / Bağrıdı” (“Dan yeri...”), “Səhər – körpəsidi doğan Günəşin” (“Görsən ki qaranlıq çökür aləmə”), “Günəş –  müqəvva görünsəydi, / gecəni quş kimi qorxudub uçura... (“Yorulub oturdum”), ”Qış günü soyuqdan ölən ağacın / Yasına mart ayı yarpaq yazdırıb...” (“Bir yol yatağından qalxmayan bu çay”) , “Bu da axır... / bu da xilas.../  “Son gecə... / səhər ertə...” (“Qələt eləyərəm, desəm”) və s.

 

Poetik an axan zamana qarşı

 

Əsərlərində dualizmin bu cür ardıcıl şəkildə ifadə olunduğu digər Azərbaycan şairi varmı,  söyləməkdə çətinlik çəkirəm.  Qulu Ağsəsin öz şeirlərini xronoloji olaraq sıralamaması da təsadüfi sayılmaz, çünki  yaşanılan, ifadə olunan  təsvir  predmeti insanın dünyaya münasibətidir. O da özü-özlüyündə  bir qavrama, anlama  mədəniyyətidir.  Ədəbiyyatın predmeti də insanın formalaşması (formalaşdırılması deyil) məsələsidir.  Sonu olub bitən və tükənən insanı uzun bir tarixi zamanın içində qoruyub saxlamaq, onun fanilyini dəf  etmək üçün mədəni yaddaş köməyə gəlir.  Bu zaman mühüm olan hadisələrə baxışdır.

 Qulu Ağsəs yaradıcılığında  həyat mənzərəsi  məkanda  ardıcıllıq qanununa görə deyil,  daxili məna əlaqələrinə görə qurulur. Zaman da  nizami xətt  üzrə deyil,  səbəb-nəticə qanununa tabe olmayan mədəni dəyərlər üzərindən öz üst, metafizik anlamını qazanır. “Bir də baş qoşan deyiləm” şeirində zahirən sadə görünən  süjet xəttinin arxasında Varlığın   bütünlük  qazanması məqamı  təsvir olunur. Gün boyu baş verən bəsit hadisələri bir sıraya düzərək  onları “yuxuya verən” şair, əslində, axıb gedən zamanın nisbiliyni dərk edir  və ona qarşı  mütləq zaman  anlayışını  qoyur, adi zamanı məhv edərək (“verdim getsin yuxuya”),  əbədi  zaman haqda düşünür. O, qəlbini sıxan qapalı tənhalıq çərçivəsini  qırır, başqa aləmlərlə təmas qapılarını açaraq  dünya ilə bütünləşir, vəhdət halına gəlir:

 

         Düşündüm, görən, O neynir,

 hardan tapır dincliyi?

Gecə Ona,

           gündüz Ona,

           saat Ona işləyir!

Pəncərəmdə Günəş doğdu –

üzünə töküb telin.

Olan-qalan ağlımı da

qarışdırdı sübh yeli.

           Uzaqda göy guruldadı, qəfil yağış çilədi,

qalxıb fərman imzaladım,

hamını əvf elədim...

 

“Sevgi bol, dərd də namxuda...” şeirində təzadlı hisslərin, günahların  içindən yol, xilas axtarışı vertikal perspektiv üzərindən həllini tapır, zaman da yerdəki  axarından qopur,  yuxarıdan  gələn zamanla nizamlanır, hadisələrin zahiri axını qəhrəmanın  qəlbinin dərinliyində baş verən metamorfoza  ilə əvəz olunur. Bu, ani olaraq, ilğım şəklində bir  nurlanmadır,  gizlinin və sirr olanın insan daxilindən  zühur etməsidir, insanın özünə qayıdışıdır. Tanrı ilə dua dilində, şükür məqamında söhbət edən şair təslim olmuş ruhun  heyranlığını belə ifadə edir:

 

Ömrü sürürəm hələ ki

         Verdiyin gündən yuxarı.

         Hərdən qaldırmağım gəlir –

(döşənib ayaqlarına)

Səni özümdən yuxarı...

 

“Mən şeytan balanam, Tanrım, / Ölü ver, diri qaytarım!” sözlərində fövqəlbəşərilik ideyası daşıyan qəhrəman sonda kor fələyin əlindən qurtulmaq  üçün müdrikliyə can atır. Bu, xilas məqamı son anda baş verir, lirik qəhrəman Tanrının ayaqlarına döşənərək onun sevgisinə tapındığını və tamamilə xilas olunacağına ümidini ifadə edir (Dostoyevskinin “Cinayət və cəza” romanının epiloqunda  Raskolnikov Sonyanın  ayaqlarına döşənərək  şeytandan qurtulmuş ruhunu eşqlə görüşə gətirir).

         İlahi ruhu dərk edən özünü dərk etmiş olur, eşqi dərk edən özündəki eşqin gücünə inanır. Fəlsəfi germenevtikaya görə, özünü anlamaq “Başqa Mən”i anlamaqdan keçir. Özünü dərk etmək üçün “Başqası”na müraciət etməlisən, “Başqası”nı anlamaq üçün onu hiss etməlisən, onu yaşamalısan. Poeziya bu kosmoqonik ideyanı  ifadə edir.  Qulu Ağsəsin “Məni mənlə” şeiri  bu mənada səciyyəvi xarakter daşıyır:

 

         Yatammıram ertəyəcən,

         Bəlkə, bir şeir deyəcəm...

          Qulağıma sirr deyəcəm,

         Məni mənlə tək buraxın!

 

         Nə daddım, nə gördüm hələ,

         Laldım, kardım, kordum hələ.

...Çıxsam özümlə duelə,

         Məni mənlə tək buraxın!

 

Yoxdan varolma, ruhən təzələnmə, qeybdən zühur, özünü əbədiyyətdə görmək istəyi  şairin daha bir  şeirində  “mən” axtarışı ilə bağlıdır:

 

Sizə kimdən deyim?

Özümdən deyirəm:

         Görmədiyim adama

Getmədiyim yerdə

Heç vaxt

           Heç bir görüş verməmişəm.

           Amma oturub gözləyirəm...

           Kimi?

           Harda?

           Nə vaxt?

           ...Heyhat!

 

Bu şeirdə  uzun, incə yolla  gedən sufi dərvişin  axtarış  fəlsəfəsi, özünü əbədi zamanın yolçusu görmək istəyi ifadə  olunub. Dünyanı sintez şəklində, bütöv mənzərəsini İlahi məqamda, metafizik yüksəklikdə, müdriklik mərtəbəsində görmək istəyi Qulu Ağsəs poeziyasının simvolik, mifopoetik, arxetipik cəhətlərini və dini-fəlsəfi əsaslarını  önə  çıxarır.

 

Rza Diqqətini oxumaq cəhdi

 

Foto da  bədii mətndir. Rza Diqqəti kimi sənətkarın fotosu da ki illah.  Adi gözlə nəzər saldıqda o fotolarda Qarabağ xarabalıqlarını görür, üzüntümüzü, göz yaşımızı, qarı düşmənə dost deməyimizi xatırlayıb peşmanlığımızı, təəssüfümüzü, heyrətimizi və s. sonsuz  emosiya və hisslərimizin estetik  şəklini  görə bilirik. O fotolarda yer yerindən oynamış, altı üstünə  çevrilmiş, keçilməz yollara  dönmüş doğma/yad bir məkan görürük. Qulu Ağsəs isə məşhur fotoqrafın mətni üzərinə mətn yazır. Böyük  sənətkarla  xəyali söhbətində Qulu Ağsəs, əslində,  həm də onun yaradıcılığının daxili, dərin qatlarını açıb göstərir.

Rza Diqqətinin fotolarındakı Qarabağa irreal qorxunc monstrların ruhu hakim kəsilmişdir.  Burda insan dünyanı görə bilmir  –  dünya insan təxəyyülünün  və təsəvvürünün heç bir ölçüsünə uyğun gəlmir. Şeirin əvvəlində  qoyulan “Nə gördün Qarabağda... orda vəziyyət nə cürdü?” sualına cavabı da şair elə özü verir  – “Salamatçılıqdı”. Cavab ümidsizliyi gizlətmək, özünütəsəlli üçündür və ironiya kimi səslənir. Ardınca  Qarabağın real mənzərəsi  məhz  pikassovari, sürrealist  cizgilərdə  təsvir olunur.  Qarabağın viran edilməsi tarixi, böyük epik məzmun forma və ölçülərin paradoksal uzlaşdırılması ilə cəmi bir neçə sətrə sığışdırılır:

 

         məscid – minbərdən,

kəhriz – çinardan,

         qəbir – başdaşından,

mina – kadrdan

hündürdü!

 

Yerini dəyişmiş həqiqətlər, dünyanın əyri güzgüsündə düzünü itirmiş tarix, coğrafiya, mədəni yaddaş  insanın torpağı ilə vəhdəti, bağlılığı təcrübəsini qırır,  yeni təcrübə qazanılması mümkünsüz görünür, çünki bu yeni bir mövzu, yeni bir dünya  mənzərəsi qurmaq anlamına gəlir,  bunun üçün isə dəyərlərin fərqli şəkildə yenidən nizamlanması gərəkdir.

         Qarabağ məkanı yalnız ərazi olaraq dağılmayıb,  assimmetriyaya  uğrayan daha dərin nəsnələrdir, mənalardır.  Burda hədəfdə şüur deyil  –  onu idarə etmək üçün insanın gücü yetərli ola bilər. Burda hədəf  təhtəlşüurdur, təbiətlə, ulduzlarla körpü yaradan,  ünsiyyət quran  dildir, qəlbdir.  İnsanın  özü  ilə və dünya ilə əlaqələrinin əvvəlki kimi, varlığını təsdiq edən duyğu və baxışlar üzərindən qura bilməməsi iztirabının özü faciəlidir, qorxuludur. Formasını itirmiş obrazlarda bir qarabağlı (hər qarabağlı yox!) öz obrazını tapa bilmir. Təsvir olunan zahiri  görüntülər: məscid-minbər, qəbir-başdaşı, kəhriz-çinar kimi məkanlar immanent fəlsəfi dünyaya malik varlıqlardır. Nə yazıq ki, bu  məkanın əbədi, fəlsəfi taleyinin sakini həm də  mina  –  gizli ölümdür. ”Kadrdan  hündür”, hardan baxsan, görünən, hər an bizi gözləyən heçlik qorxusu, odu sönmüş qara torpaqda göyərib boy atmamaq düşüncəsi dünyanın üçölçülü cizgisini təsəvvürlərdən silir, yaddaşı, keçmişi yox edir.

Yuxularının, nağıllarının, səssiz düşüncələrinin mövzusu və həmsöhbəti Qarabağı, təhtəlşüurunda əbədiləşmiş Sürüşəkdaşı, Qaraqaya yüksəkiliyini itirməmək üçün, bəlkə, hələ də getməyib Ağdama, Şuşaya Qulu Ağsəs.  O assimetriyada dünyanın  nizam-tərəzisi itmiş, altı üstünə çevrilmişdir, minbər və məscidin, qəbir və başdaşının  yerini dəyişmiş cizgiləri absurd, anlaşılmaz  xaos mənzərəsi yaratmışdır. Yurdun xarabalıqlarını real çərçivədən çıxararaq abstrakt şəkildə  təsvir etməsi müəllifin hadisələrə dərin, şüuraltı qatları ifadə edən baxış bucağından xəbər verir. O, gördüyünü deyil, görmək istəmədiyini qələmə alır – işığın və ümidin yurduna dönməsini gözləyir.  Və bir də sonda nağıllara dönür şair:

 

Hə, bir də

mat qaldım bir şeyə:

oranın quşları

adam kimi danışır,

         adamları

quş kimi oxuyur deyə...

 

         Baş vermiş metamorfoza – insanların quş kimi ötməsi və quşların dil açıb danışması  – Ağsəs mətninə mifoloji ölçülər qazandırır, müəllif idealını ifadə edir.

Ümumiyyətlə, şairin Qarabağ və müharibə  şeirlərinin yaşadığımız zaman kəsiyində deyil, ədəbiyyatımızın böyük zamanında  ayrıca dəyər kəsb etdiyini  vurğulamaq istəyirəm.  Onun  “Ağam!.. Adam!.. Ağdam!..” elegiyası,  “Özün dağ başına qoyan şəhərin” adlı Şuşa oxşaması, ən gözəl xəyalını, əfsanə sevgisini bəyan etmək istəməməsinin səbəblərini tarixə anladan ”Qarabağ şikəstəsi” andı, zənnimcə,  daxili zəngin dramaturgiyası ilə xüsusi araşdırma mövzusu  təşkil edir.    

 

Günəşə sarılan poeziya

 

         Əsl şair odur ki, sözə, sözün xilas gücünə, sözdə xilasa inansın. Fikir qarmaşasının içindən boylanan misraları ilə gecənin qaranlığından doğan işığı,  günəşi salamlayır Ağsəs öz əsərlərində. Səssiz gecədən sübh azanına gedən zamanın dəyəri  söz söyləyə bilmək, üslubunu cilalamaqla  özünü və dünyada  öz yerini bəlli etmək, incə mənalara, başqa aləmlərin sirrinə varmaq istəyilə ölçülür Qulu Ağsəsin şeirlərində. Əbədi zamanı ifadə edən söz şair taleyinin ilkin anlamına işıq salaraq  özü də əbədiləşir. 

         “Dur(y)ğu işarələri” silsiləsindən  iki bəndli  “He-ca” şeirində  ifadə olunan şair və poeziya mövzusunu xeyir və şər, zülmət və işıq, yalan və həqiqət  diskursları üzərindən dəyərləndirmək vacibdir. Əslində, şairin missiyası oxucunu qaranlığın, boşluğun olmamasına inandırmaq, optimizm aşılamaq deyil,  qaranlıqların içindən günəşi görmək, günəş olmağı bacarmaq və bir daha, hər sabah sübhə diri çıxmaqdır.  Bu, söz, sənət  qarşısında sənətkar məsuliyyətidir.  “Qələmim balta kimi / yenə doğrayıb tökür gönüqalın gecəni / he-ca-nın qazanına...” bəndinin son misrasında  sözün hecaya bölünməsi ilə şəkilçinin üzərinə düşən vurğu kökdəki mənanı  önə çəkir. Qədim yunanlarda üslub (heca) kəlməsi  “stilus”  adlanan  qələmi ifadə edirdi –  iti ucu yazı, digər  ucu isə mum üzərində yazılanı pozmaq üçün istifadə olunurdu. “Stilusu çevirmək” hərfi mənasından başqa, məcazi mənada  “heca üzərində işlə, üslubunun üzərində düşün” demək idi. Qulu Ağsəs də qədim sənətkarlar kimi qələminin iti ucu ilə öz borcunu şərəflə yerinə yetirir. O, “heca qazanından” – gecə zamanından, söz sınağından  bişmiş, müdrik  sözlərlə çıxır səhərə:   

 

Qəribə səhərdi o

          (vaxtını unutmuşam)...

         Sevindim ki, nə yaxşı

         Ürəyimin yağıyla

         Bişirdiyim gecəni

            Günəşə pay tutmuşam...

 

         Birinci bənddə  gecədən sübhəqədərki zaman ölçüyə sığışdırılmışdır (“çox var  hələ sübh azanına”),  çünki bu, sözün sirrinə vaqifolma zamanıdır, şair  bu zamanın sahibidir, zamanı iradəsinə tabe etməyə borcludur – sınanıldığının və məsuliyyətinin fərqindədir. Gecənin zamanı da sübh namazına qədərdir. Bəs səssiz gecədən doğan səhərin nəyi qəribədir? Unudulmuş vaxt metaforası nəyi ifadə edir?  Əlbəttə, şair o səhərin tarixinə işarə etmir. O, əbədi, ölümsüz zaman söz verir, orda nə keçmiş, nə indi, nə də gələcək var. Orda dünya başqadır və gecənin yaradıcılıq  əzabının sonunda büsat, sevinc, işıqlı nəfəs, yoxluqdan varlığa sıçrayış, sözün doğulması  –  azad olması  var.

Qulu Ağsəsi gecənin səssiz qaranlığında günəşi görməsi ilə, onu qısa misralarla, amma böyük  təntənə ilə uğurlamasından tanıya bilərik. Yaradıcılıq ideyası Ağsəs üçün dünyanın kəşfi deməkdir. “Ürəyinin yağında bişirdiyi” həqiqət payı, söz payı da günəşin missiyası ilə üst-üstə düşür. Günəşi görmək, elə günəş ola bilmək deməkdir. Azərbaycan ərazisində qədim türklərdə Günəş kultunun mövcudluğunu, Qədim Misirdə Ra adlanan Günəş Tanrısına sitayiş olunduğunu nəzərə alsaq, Həzrəti İsanın da həvariləri qarşısında  günəş kimi  işıq saçmasını xatırlasaq (ilkin xristianlar üçün Tanrı Səltənətinin bərqərar olmasını ifadə edən hadisə),  şairin  günəş sevgisinin və sevincinin  sirrini, bəlkə, anlamış olarıq.

“Barmqlarım yaman şeydir” şeirində  yaradıcılıq, poeziya mövzusu faciəvi çalar qazanır.  Qulu Ağsəs poeziyanın, qələmin  ali təcəlləsini gizlində yatan həqiqətə nüfuz  etməkdə, onu  aşkarlamaqda görür. Bu, yaradıcılığın məqsədidir.  Bu yolda şair qarşısına çıxan bütün maneələrdən xəbərdardır və onlara sinə gərməyə hazırdır.  Şair üçün mühüm olan Həqiqətin özüdür:

 

Barmaqlarım yaman şeydi,

           hara gəldi uzanır.

         Çıxarmağa göz axtarır,

         mənə düşmən qazanır.

        

Bir ucu tətikdədi,

          hədəf elə özüməm.

 

Özündəki buxovları qırıb özünü həqiqətdə tapmaqdan keçir şairliyin yolu. Bu mənada, şairin taleyi söz sənətinin vəhy məqamına şahidlik və sahiblik etməsi ilə bağlıdır. Qırılma nöqtəsindən həyat başlayır (dirilmə məqamı Qulu Ağsəsin bir çox şeirlərində əks olunur) və vəhydə özünü tapır. Sənət dünyanın duyğu vasitəsilə dərk edilməsi təcrübəsidir.  Sənətdən başqa digər bu cür təcrübə mövcud deyil. Qulu Ağsəsin  poeziyası özündə  bu təcrübəni ehtiva edir. Şairin “iki misra şeir” uğrunda “səhərəcən tövşüyən” barmaqları başqa aləmlərlə, naməlum  gizli dünyalarla üzləşir,  soyuqdan qaçır, isti nəfəs, sığınmağa yer axtarır.  Bu cür vəhy – ruhi formalaşma təcrübəsidir, son nəticədə əbədiyyət  axtarışıdır. Real dünya mənzərəsi ilə qarşılaşmanın nəticəsi kimi vəhy – faciədir. Gizlində yatan, Varlığın məhvəri olan Həqiqəti üzə çıxarmaq istəyi insanın özünüqoruma instinktinə ziddir, qaşınmayan yerdən qan çıxarmaqdır: 

 

Ortası nişan üzüyün

         indiyədək görməyib.

        Üstündən dırnaq geyinib,

         amma əlcək görməyib.

 

Şair gizlinləri aşkarlamaq, mahiyyətə varmaq  istəyini özünəxas  simvolik dillə  ifadə edir:  məqsədi barmaqlarına  sonsuz xoşbəxtliyin, sevginin girovu olan nişan üzüyü, onları  “üşüməkdən” qoruya biləcək əlcək  deyil,   “dırnaq geyinib”  ən dərin yaraların közünü qoparmaqdır.

Şeirin son iki bəndində şair  cəhalətdə, qaranlıqda yatmış həyat ruhunu, eşqi oyatmaq istəyinə  insanın fitri  əqli ilə  varması məqamına işarə edir. Sonsuz təlatümtlərin, “dərdin at oynatdığı” şair qəlbi Rəbbi zikr edərək, özünə  “barmaqlarının üşüməməsi” üçün “isti ölüm” arzulayır. Əslində, ölüm həqiqətin əbədi məqamına yetişərək orda əbədi varolma deməkdir.  Ata obrazının da Qulu Ağsəs şeirində arxetipik səciyyə daşıdığını (ana və övlad obrazları kimi) nəzərə alsaq, üzünü görmədiyi atasının ruhuna müraciətin “daş altında”, “qəbirdə” yatan  Loqosun (doğru söz)  müqəddəsliyini  və İlahi ruhu ifadə etdiyini  söyləyə bilərik. “Soyuq və isti”  konnotasiyası  şeirdə  ölüm və həyat,  xeyir və şər, qaranlıq və işıq semantikası üzərindən geniş  fəlsəfi düşüncələrə məkan  yaradır.

 

İpək günəş

 

Qulu Ağsəs  poeziyasında günəşin qarşılanması, günəş obrazına  müraciət, onun təntənəli gözəlliyinin  vəsfi və təqdimatı çox mühüm mövzudur. Daha bir poetik nümunədə  cəmi iki cümlədə, sadəcə, təbiət mənzərəsi deyil,  böyük ruh hadisəsi, oyanış, dirilmə, qurtuluş və  bir daha həyat eşqinin uğurlanması təsvir olunur: 

 

Günəş

         meşənin üstündən

         çəkdi duman-pərdəni

şöləsiylə,

         quşlar səhnəyə çıxdı

yarpaqların alqış səsiylə...

 

Böyük bir həyat səhnəsində  təbiət sanki bayram edir və insanı bu gözəlliyin, harmoniyanın dəyərini, mənasını anlamağa, görməyə, duymağa səsləyir.

 “İkiyaşlı İpək Məcidə” şeirində  karantin  dövrünün məhkumluğuna,  qaranlığına işıq saçan, ürəkləri təmənnasız saf  sevgisi və həyat eşqi ilə isindirən  iki yaşlı qızcığaz İpək  Məcidə  günəşin simvolu kimi müraciət edir şair:

 

Yollar yasaqdı, İpək,

Hava sazaqdı, İpək,

Çiçək taxıb telinə –

         Çıx günəşin yerinə!

 

Səhər doğan günəş, xəstə dünyaya işıq verən günəş, qışda üşüməməsi üçün  şairin uğrunda meşələri yandırdığı günəş və  nəhayət, balaca İpəyə bənzəyən günəş  Qulu Ağsəsin şeirlərində,  sadəcə, seyr edilən təbiət hadisəsi kimi deyil, məcazi və simvolik məna daşıyan, magik  rituallıq  yaradan canlı obrazdır.

 

Göydən gələn həqiqət

 

“Yaradıcılıq yol getmək kimidir, məsafə qət etməkdir... Uşaq vaxtı bir şeyə marağım var idi – kəndimizdən görünən “yerlə göyün birləşdiyi” yerə qaçırdım... Heç vaxt  yerlə göyün birləşdiyi yerə çata bilmirdim”.  Sabit görünən xətt üfüqi  səthdə yerləşmir,  lütf – göydən yerə  göndərilir. İnsan həyatının əsas hadisələri vertikal münasibətlərdə, göydən yerə ilğım kimi axan eşqə, ilahi ruha yerdən qanad açan  könüldə,  ürəkdə baş verir.

”Ədəbiyyatda, şeirdə belə peşəkarlığı qətiyyən qəbul etmirəm. Mən jurnalistikaya ona görə bağlandım ki, bədii sözlə heç vaxt pul qazanmayım”,  – deyir Qulu Ağsəs. Poeziyanın irrasionallığını,  azad ruhun ifadəsi olan şeirlərini satmaq istəməməsi də təsadüfi deyil şairin. Onları satmaq günahdır, Yaradanın insana verdiyi  yaşamaq  eşqini dolu-dolu içmək azadlığından özünü məhrum etməkdir. Lakin aid olduğu məkanların və ona məlum olan mənaların saflığından, ucalığından, yaradıcılıq kəşflərinin ona yaşatdığı duyğuların gözəlliyindən  uzaq düşmək istəmir şair – bu onun  qəlbindən gələn, amma “ağıllı qəlbindən” (Dostoyevski, İbn Sina) gələn seçimidir.

         Könlün  sonsuz sərhədlərində, əbədiyyətlə görüşdə sabitlik axtarır şair. Uca məqamlara çata bilməyəndə  ümidsizliyə qapanır, “çarəsizlik  şeirləri” yazır. “Dost toyundan qayıdır” adlı şeirində  qarşımıza nizamı pozulmuş, ahəngsiz, rəngsiz dünya  mənzərəsi çıxır. Burda ilahi  ruh hələ doğulmayıb (“ruhumuz  kilidlənib”),  insan Tanrıdan uzaq dərdləri ilə baş-başa tənha ömür sürür, narahat düşüncələr və hisslərlə qəzəblənir və təsadüfi deyil ki, onun qarşısında  dayanan yeganə çıxış yolu ölümdür – “Əcəl  də yiyə durmur, / əlac kəndirə qalıb”. Könül dünyası cənnətin, gözəlliyin, ibadətin məkanı olmadıqca  “Söz də yuva bağlamır / viran ürəkdə daha”. Çarəszlik qəhrəmanın dünyaya subyektiv baxışı kimi dəyərləndirilir. Göy üzünə, aya, buluda  şikayətin, üsyanın arxasınca “naşükür bəndə” olduğunu etiraf etməsi  lirik qəhrəman üçün  xilasolma yolunun heç də bitmədiyini göstərir: müəllif əxlaq dərsi keçmədən dolayısilə öz mövqeyini, sevgiyə, inama dönüşün hər zaman mümkün olduğunu vurğulayır.  

Başqa bir şeirində isə şair muhiti inkar edir (“Qələt eləyərəm, desəm”). Onu “xain” adlandırmaqla, sadəcə, olduğu yerdən deyil, mənadan, daha doğrusu, mənasızlıqdan imtina edir. “Xain”  sözünün antonimi “siddiq” kəlməsinin “son dərəcə doğru sözlü, əsla yalan söyləməyən kimsə”, “lap doğru”, “lap düz”  kimi mənalar  daşıdığını nəzərə alsaq, o zaman şairin  bu əsərdə hansı  bədii situasiya, kontekst yaratdığını anlamış olarıq. Qəhrəmanın xilas üçün üz tutduğu, əriyib yox olmaq istədiyi “hava” isə rahat  nəfəs ala biləcəyi,  ətrafında xain insanların olmadığı, “lap doğru“ların  olduğu bir yerdir:

        

Qaç bu xain yuvasından,

Əri, yox ol havada.

          Qorx ki, yenə yerdən çıxa,

         Buluddan dama adam...

 

Sonrakı bənddə qəhrəmanın  özünü ruhən azad hiss etdiyi, başqa dünya axtarıdığı və bu zaman  göz yaşı tökdüyü  ifadə olunur:

 

         Baş açmazsan:

yaşdı, ya da daş?! –

         Damarında qan durar.

        Gözündən düşən nədisə,

Ayağını sındırar...

 

Ayağına dəyən “göz yaşı – daş”  assosiasiyası yeni koqnitiv məna yaradır: əzab-göz yaşı  düz  yol tapmağa  kömək edər,  ayağına  dəyən daş  yolunu azmağa qoymaz insanı. Şeirin son bəndində epik sujet geniş faktlar və hadisələr göstərilmədən poetik dildə  təqdim olunur:  

 

Bu da axır...

bu da xilas...

Son gecə...

səhər ertə...

Qoşulub göyün quşuna

          Üstündən saat ötər...

 

Yerdən, yalan dünyadan, xaosdan, insan cəmiyyətindən qaçan qəhrəman başqa düzəni, yaşam konsepsiyası olan dünyaya gəlir. Bu, dünyanın özünü qoruyan, onun  cənnət olacağına insanın inamını qoruyan başqa bir aləmdir. Bu məkan insanın yaradıcılıq və düşüncəsinin mahiyyəti olaraq onun qəlbinin dərinliyində yaşayır.  

Şairin bir sıra əsərlərində insan, sadəcə, cisimlər arasında cisim deyil, dünyanı və özünü mərifətə doğru dəyişə biləcək subyekt kimi çıxış edir. Təsəvvüf poetikasını ifadə edən ən gözəl poeziya nümunələrindən biri  “Görsən ki, qaranlıq çökür aləmə” şeirində  şairin  müdrik  sözləri,  nəsihəti səslənir:

 

Görsən ki qaranlıq çökür aləmə,

Görsən ki axşamdı... fikir eləmə.

.................................................

         ...Görsən hər tərəfdən əlin üzülür,

         Görsənüşüyürsən... yandır özünü...

 

Və yaxud “Hardasa çölün düzündə” adlı şeirində  yanar ürək, insanın  daxilindəki işıq  onun  gizli həyat  sirri  kimi  açıqlanır:

 

         Hardasa çölün düzündə

          Su köşkü olmalıydı.

Ürəyinin alt gözündə

Son eşqim olmalıydı.

 

Qulu Ağsəs o əsl sənətkarlardandır ki,  insanı mənəvi dəyərlər sistemində  təsvir edir, odu, nuru insanın qəlbinə gətirmək istəyir. Könüllərdə yanan od, mənəviyyat işığı Qulu Ağsəs poeziyasında mühüm yer tutur və onun yaradıclığının  gələcək tədqiqat istiqamətlərindən birini təşkil edir.

 

 

Ölüm və  sözün ölümsüzlüyü

 

Bəs dünya nizamında ölüm hansı yeri tutur?  Qulu Ağsəsin “Az qalıb” şeirindəölüm həyatın həll edə bilmədiyi bütün sualların cavabıdır.  Şair həyatın qanunları   üzərində baş sındırır:

 

Fərqi yoxdur: yaxşı-pis,

         bir günə qoyacaq,

Ya bir gün ağlayacaq

         Yaradan özü bizə.

 

Bu bənddə misralar fərqli intonasiyalarda və vurğularda fərqli məna çalarları kəsb edir.  Bütün insanların metafizik  biliklərə malik olması və onları qəbul edəcəyi absurddur. Amma şair Yaradan haqqında xəbər verir, görünəndən görünməyənə keçid edir. Fələyin gərdişində vurnuxub yerini tapa bilməyən, payına düşən zamanda ən mühüm işini   –  Allaha üz tutub yaşamağı  –  təxirə salan insanı bir gün O özü də əcəldən xilas edə bilməyəcək. “Üzü şeytana” yaşayan  dünyanın mənzərəsini ölüm tamamlayır. Tanrının  özünü, həqiqətini bilən filosof-şair Ağsəs  insanları elə Tanrıdan aldığı ilhamla xəbərdar edir:

 

Bir anda dağıdacaq!

Bir an – bir göz qırpımı,

Tar-mar eləyəcək bu şux

nizamı düzən.

 

Şair sözü bu ölümə qarşıdır, o, bəşəriyyətin özünüməhvinin qarşısına çıxır. Onun özünüxilas imkanından və ehtiyacından xəbərsiz olması, ilk növbədə, şairin faciəsidir. Dünyanı xəbərdar etmək ilahi aləmləri ifadə etmək üçün şairlərə verilmiş  müqəddəs sözü, əqli  yaşatmağa bərabərdir:

 

         Baxarıq – ayağımız altda

         bir söz çırpınır,

         Əlimiz çatmayacaq

         əliuzalı sözə.

         Qəbirlər şahə qalxıb

         şair inadı kimi.

         Sancılacaq torpağa...

        Bu da son acıq, hədə.

 

Şair sözün ölümünü Həqiqətin ölümü kimi dəyərləndirir, onunla eyni düşüncə və qavrayış sahibi olmayan insanlara  məcazi şəkildə, simvollar vasitəsilə öz “şair inadı”ndan əl çəkməyəcəyini bildirir. Qəbirdən də olsa, yəni o dünyadan bu dünyaya gələrək və gəlməkdə davam edərək cahilliyə qələbə çalacaq – şahə qalxmış at belində Məkkəyə gələn peyğəmbər kimi qılıncını Haqq yolunda bayraq edəcək,  birliyi, peyğəmbəri, axirəti tanıyan insanları qazanmaq üçün mücadilə edəcəkdir.

 

Son söz əvəzi

 

Nə zamansa  Qulu Ağsəs poeziyasına geri dönməli olsam, yazım  “Axirət şeirləri”  adlanacaq. Qədim Misirdə yaranmış, əsl adı “Yenidən dirilmə” olan  “Ölülər kitabı”nın mətnlərini oxuduqdan sonra...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2023)

 

 

 

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Mədəni, ünsiyyətcil, məntiqli, mərd, cahil adamlardan uzaq olan, daha çox aristokrat insanları xoşlayan, dəqiqliyi sevən insan idi, Zülfüqar. Amerikadan ona yazı göndərəndə hərdən adının qısa variantını- “Zülü” deyərək, ona doğmam kimi müraciət edirdim. Sonda da biz dağlıların- yardımlıların şivəsi ilə- “Bu yazı vəc eley?”- sualını verirdim. Yaxşı bilirdim ki, hər hansı bir yazının “moderator.az” saytında getməsi, daha böyük auditoriyanın oxuması demək idi... 

 

Deyirdi ki,- “Saytın adını təsadüfən seçmişəm. Saytın yaranması Amerikadakı prezident seçkiləri ərəfəsinə təsadüf edirdi, gecə saat 4-ə qədər dünyanın öndə gedən televiziyalarını izləyirdim. Ad fikirləşdiyim halda tədbirin moderatoru prezidentliyə namizədlərə vaxt verirdi. O zaman fikirləşdim ki, sayt üçün ən uyğun ad elə moderator olar. Moderator, öncül, reqlament qoyan, istiqamət verən deməkdir.  Çox şükür ki, ötən 11 il ərzində ictimai-siyasi həyatın ayrılmaz hissəsi olduq, xəbər istehsalçılığı sahəsində öz sözümüzü dedik. Bizi ilk gündən izləməyə başladılar, böyük oxucu kontingenti qazandıq. Bu yol çox çətin oldu. Azərbaycanda sayt işində, xəbər istehsalı sahəsində çalışmaq asan deyil, cəfası səfasından çoxdur. Amma düşünürəm ki, qarşıya qoyduğumuz məqsədə nail olduq. Təbii ki, bu son deyil, ciddi rəqabət mühitində yaşayırıq, ona görə gecə-gündüz çalışmağa məcburuq. Bəzən məndən soruşurlar ki, sizin iş qrafikiniz necədir? Mən deyirəm ki, növbətçi aptek kimi həftənin 7 günü, günün 24 saatını da işləyirik. Çətin olsa da, millətlə, xalqla işləmək şərəflidir.”

 

Zülfüqar Hüseynov əslən Kəlbəcərli idi. 1971-ci ilin avqust ayının 24-də Başlıbel kəndində dünyaya gəlib. Bakı Dövlət Universitetində ali təhsilə yiyələnərək, ömrünü mətbuata bağlamışdı...

 

“Mən hələ 2000-ci ildə bir mətbuat konfransında demişdim ki, “jurnalistikaya azıb gəlmişəm, amma gəlib gördüm ki, məndən başqa jurnalistikada kimsə yoxdur”. Bu Rəsul Həmzətovun məşhur bir sözüdür. Deməkdə məqsədim odur ki, mən 1988-ci ildən siyasətin içində olan adamam, 30 ilə yaxın jurnalist təcrübəm var, “Hürriyət” qəzetində köşə yazarı olmuşam, redaktor olmuşam, parlament müxbiri olmuşam. Mən medianın incəliklərini az-çox bilirdim. Qələm əhlinin də psixologiyasına, cəmiyyətimizin də oyun qaydalarına bələd idim. İnanırdım ki, mən özümü təsdiq edə biləcəm. Belə bir dərdim yox idi, istər ad seçilməsi məsələnin mahiyyətini dəyişməzdi, başqa bir ad da ola bilərdi. Qeyri-təvazökarlıq olsa da deyim ki, mən imzamı təsdiq etmişdim və məni kifayət qədər tanıyırdılar. Belə bir xarakteristikalı adamın növbəti bir işdə uğur qazanacağı gözlənilən idi.”- söyləyirdi.

 

Başlıbeli kəndinin digər sakinləri kimi o da erməni vəhşiliyinin əziyyətini çəkirdi. Kənddə törədilən qətliamda ermənilər onun da doğmalarını vəhşicəsinə qətlə yetirmişdilər. Uzun illər idi ki, çətin, əzablı məcburi köçkün həyatı yaşayırdı. Kəlbəcər işğaldan azad olunandan sonra tez-tez oraya gedir, əzizlərinin məzarlarını ziyarət edirdi. 

 

Deyirdi ki:- “Belə fikir formalaşmasın ki, son vaxtlar media daha çox bayağılıq arxasınca getdiyindən ciddi xəbərlər kənarda qalıb. Bu gün Azərbaycan mediasının vətənpərvərlik, ümumimilli məsələlərə yanaşma baxımından heç bir problemi yoxdur. Qarabağ məsələsi bu gün də mediada birmənalı olaraq ana xəttdir. Mən şəxsən məcburi köçkünəm, Şəhid ailəsiyəm. Mənim həyatımın əsas hissəsi Qarabağdır. Və bütün Azərbaycan mediasında da Qarabağ qırmızı xəttdir. Necə ki, münaqişə davam edir, Qarabağ mövzusu ciddi və hətta qeyri-ciddi medianın ana xəttini təşkil edəcək.”

 

Bu dəfə də doğma yurda getmişdi. Alaçıq qurub, gecəni kənddə keçirən jurnalistin sabaha yaxın səhhəti qəfil pisləşib və o, ürəktutmasından vəfat edib. 

Bəli, əyani tanışlığımız olmasa da bir neçə il idi ki, bir-birimizlə qiyabi əlaqə saxlayırdıq. Ötən ilin avqustun 24-də, Zülfüqarın 51 yaşını təbrik edərək yazmışdım:- "Adətən el arasında belə adamlara ehtiramı - "Kişi adamdır!" - ifadəsi illə biruzə verirlər."

Bəli, biz KİŞİ ADAMlardan birini də itirdik. 

Yeri behişt olsun! Allah yaxınlarına səbr versin...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2023)