Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Rubrikamızda Azərbaycan poeziyasının ən çox səs salmış, ən çox oxunan və əzbərlənən şeirlərini təqdim etməkdəyik. Unudulmaz sevgi şairimiz Nüsrət Kəsəmənlinin “Ağlama, Təbrizim, ağlama…” şeirinin növbəsidir. Unutmayaq ki, o dövrdə bu mövzuda yazmaq cəsarət tələb edirdi. 

Demə yollar uzaqdır,

Araya bir çay düşüb;

Vüsal kimin qisməti,

Bizə həsrət pay düşüb.

Birimizə göz yaşı,

Birimizə toy düşüb;

Danış, ucadan danış,

Sən dilini bağlama.

Ağı dediyin bəsdi,

Ağlama, Təbrizim, ağlama

Ölənlər torpağındır,

Bizə sağlar qalıbdır.

Baxıb köks ötürməyə

Qarşı dağlar qalıbdır.

Bir gözümüz gülürsə,

Biri ağlar qalıbdır.

Sil gözünün yaşını

Ürəyimi dağlama,

Ağlama, Təbrizim, ağlama

Bu torpağın üstündə

O taylı, bu taylıyıq.

Torpaq ki ömür deyil

Necə gəldi paylayaq.

Nə qədər “qardaş” deyib

Uzaqdan haraylayaq,

Ucalt haqqın səsini,

De sözünü, saxlama,

Ağlama, Təbrizim, ağlama

Bəlkə bənövşəmizi

Bu nisgil, həsrət əyir.

Araza körpü üçün

Torpaq oğul istəyir.

Sənə əl uzadıram,

Əlim məftilə dəyir.

Sən güvən öz ağlına

Döyüşkən, düz ağlına,

Ağlama, Təbrizim, ağlama

Çoxdur dil pəhləvanı,

Sözdə aşıb-daşırıq,

Bu günahsız Araza

Neçə günah qoşuruq.

Vətənin ortasında

Məftilə dolaşırıq;

Bir də bax dünəninə

Kimsəyə bel bağlama.

Dur ayağa, “Vətən” de,

Ağlama, Təbrizim, ağlama!..

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.12.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Zaman Paşazadənin şeirlərini  təqdim edir.

Zaman Paşazadə 1979-cu ildə Kərəc  şəhərində dünyaya göz açmış, elə uşaq çağlarında atasının işdən təqaüdə çıxdığına görə Xiyav şəhərinə dönmüşlər. Zaman 2005-ci ildə işi ilə bağlı Muğanln Parsabad  şəhərinə köçmüşdür. 

O, Muğanda bir neçə dövrə Şəhriyar ədəbi dərnəyinin mərkəzi şurasının üzvü olaraq dərnəyin müdərrisi vəzifəsində çalışmış, bir neçə ədəbi yarışma, o cümlədən Mələkan şəhərində qurulan Yaylıq nəşriyyatının ədəbi yarışmasında seçilmişdir. Sonralar isə bir neçə ədəbi yarışmanın juri heyəti çərçivəsində öz ədəbi çalışmalarını davam etdirmişdir. 

2020-ci ildə Zaman Paşazadənin ilk şeirlər toplusu “Aynada öl-dirilmək” ünvanıyla ışıq üzü görmüşdür.

EVƏ QAYIDIRDIM…

Günəş saçmalamağa başladı

Durub özümü oyaqlığa vurdum

Məxmər darıxmalarım əynimdəykən şəhərə çıxdım

Nəbzini yoxladım

Hələ də yanıb-sönürdü trafik ışıqları

Bəlkə də inqiza tariximizi alnımızda yanlış oxumuşdu Nostradamus

Bəlkə də inqiraz tariximizi ertələmişdi Zeus

Öz yarasını yalayan pişik kimi idi şəhər

Divarlarında yazılan şeirdən bunu sezmək olurdu:

“Dinozavrların öldüyü çağda

Peyğəmbər yoldaykən

Mən sənin şairin idim.”

Neft dəkəllərinin zambi dişləri torpağa batıb-çıxdıqca şeirə dolmuşdu

Bəraheni

Neft dəkəllərinin dalından

dinozavrların ölüm mədlulunu çıxarmışdı

Amma unutmuşdu şairlərin nəsli kəsildikdə şeir doğulur

Özgürlüyə çıxır kələmələr.

Unutmuşdu təbriz dəlixanalarında divarlarla öpüşən dəlilər

Ağrılarını öpüşlə yazırlar.

Amma təbriz öz quyruğunu çalan ilan kimidir

Dolanbac küçələrində dolanıb özümlə qarşılaşarkən bunu anladım

Mə “Düşmənsiz bir savaşçı

Özümdən bir düş-mən kopiyalayıb savaşdım.”

Özümü uzaltdım bulvara

Nəbzimi yoxladı narkoman bir kişi;

Quş dedi quşsan rahatlayacaqsan

Barmağımı saldım boğazıma

Bir quş çıxartdım

Uç dedim, uçsan rahatlayacaqsan

Baxıb gülürdü şəhər

Durub özümü ağıllılığa vurdum

Pambıq dəliliyim əynimdəykən

Evə qayıdırdım…

“Ədəbiyyat və incəsənət” 

(14.12.2023)

  “Ədəbiyyat və incəsənət”in Qiraət saatı rubrikasında bu gündən etibarən siyasi romanlar müəllifi kimi tanıdığınız Adəm İsmayıl Bakuvinin bu dəfə eşq romanı ilə tanış olacaqsınız.

“Eşq mələyi” sizi bir başqa dünyaya aparacaq. Orada haqq ilə nahaq, yalan ilə həqiqət, namus ilə əxlaqsızlıq mübarizə aparır. Bu sayaq mübarizələrdə ədalət qalib gəlirmi?

Bu sualın cavabını romanı bitirərkən biləcəksiniz.

11-ci hissə

Kabus

Keçmişdən Ülkər üçün yalnız Rüfətin bağışladığı ürək rəsmli açarqabı qalmışdı, bir də seriallara baxmaq vərdişi. Bu seriallarda kişi-qadın münasibətlərinin onun bildiyi mental çərçivəyə sığışmayan, fərqli tərəfləri görünürdü. Belə ki, böyüyüb boya-başa çatdığı rayonda namus faktoru var idi, orada namusun tapdalanması ölümə bərabər hal hesab olunurdu. Qız-qadınlar suyu da ehtiyatla içməyə məhkum idilər ki, haqlarında söz-söhbət çıxmasın. Küçə-bacada çox görünməmək, ucadan səslərinin çıxmaması, kişi xeylaqlarından yaşmanmaq – bu kimi halların bir həyat norması olmasına Ülkər alışmışdı. Mental qayda-qanunlardan biri də ailələrdə kişi despotu, qadın hüquqsuzluğu idi. Kişi heç bir hərəkətinə görə cavabdehlik daşımazdı. Eləcə də arvadına xəyanət etdiyinə görə ona güldən ağır söz demək olmazdı. “Kişi xoruzdur, bütün toyuqları dada bilər” anlamı rayonlarının yazılmamış qızıl qanunu idi. Atasının hərəkətləri bu qanunun real təzahürü idi. Amma xarici seriallarda tam fərqli bir həyat yaşanırdı. Kişi qadınına xəyanət edirdisə, qadın da ondan qisas almaq, onu cəzalandırmaq üçün xəyanət yolunu seçirdi.

Bir dəfə Madar bir həftə itdi, atası onu dul bir qadının evindən tapıb gətirdi. Deməzsənmiş, bir-iki aymış Madar həmin qadınla eşq yaşayırmış. Ülkər Aylinini də götürüb evdən çıxdı, Gənclikdəki evə yollandı. Artıq ailə həyatı qurmuş qardaşı evin tam sahibinə çevrilmişdi deyə qapının qarşısında xeyli dayanıb qapının zəngini basa bilmədi, tərəddüdlər içində qaldı. Hara getsin? Rayonamı? Atası onu qolundan tutub geri gətirməyəcəkdi yəni? Üstəlik, adı dilə-ağıza düşəcəkdi. Bəs neyləsin?

Çox düşünüb-daşınıb evə qayıtdı. O vədələrdə ilk dəfə ağlından Madara xəyanət etmək keçdi. Təsəvvürünə özünü Rüfətlə gətirmək istədi, sevdiyinin hazırkı halını, durumunu, necə dəyişdiyini bilmədiyi üçün tezcə də yeni obraz axtarmağa başladı. Tələbəliyində ona eşq elan edən oğlanlarla da bir səhnə qura bilmədi. Hər biri ilə ünsiyyət çox qısa olurdu, bəzən heç üzləri də yadda qalmırdı.

Tez-tez qonşu eyvanda gözünə sataşan yaraşıqlı gənc qonşuları diqqətini çəkmişdi, bəzən eyvana maykasız çıxır, əzələli bədəni valehedici görünürdü. Belədə Ülkərin səhnə qurmaq çabaları həmin oğlana transfer olundu, onunla yataq bölüşməsi səhnəsini xəyalına gətirdi. Hər gecə özünü üzü üstə döşəyə sıxır, gənclə eşq yaşadığını xəyal edirdi. Hətta onun cod dodaqlarını, əzələli sinəsini realda görmüşdü deyə daha canlı öpürdü xəyalən. Belədə bütün əzalarını xoş gərilti də bürüyürdü.

Daha tez-tez eyvana çıxır, qonşu oğlanı görməyə can atırdı.

Bu minval xeyli davam etdi, oğlan da Ülkərin sanki ona marağının olduğunu duyub cəsarətlənərək bir dəfə ona xoş sözlər dedi.

Məhz həmin anda Ülkər nə etdiyinin fərqində olub qızardı, içəri qaçdı, xəyalən Madara xəyanət etmək səhnələrinə o gündən son qoydu.

Bacısı Leyli Xarici Dillər Universitetində oxuyurdu deyə ara-sıra onlara gəlirdi.Ürək sirdaşı olan bacısının gəlişləri Ülkərin eynini həmişə açırdı. Anası da hərdən gəlir, bir-iki gün qalıb qızına uşağı saxlamaqda, ev işlərində kömək edirdi. Nazəndə xanım nəvəsinin dünyaya gəlişindən sonra gəlinini daha artıq sevir, ona daha artıq nəvaziş göstərirdi. Təkcə Madar düzəlmirdi ki, düzəlmirdi. Ülkərə qarşı qabalıq və kobudluq etdiyi əvvəlki dönəmlər indiki davranışının yanında toya getməliydi, əl qaldırıb Ülkəri döydüyü də olurdu. Telefonuna niyə mesaj gəldi, pəncərədən niyə baxdın, mənə qarşı niyə yataqda soyuqsan kimi bəhanələr ayaq açıb yeriməkdə idi. Ülkərin gücü yalnız göz yaşlarına çatırdı. Leylidən, eləcə də rayondakı rəfiqəsi Dünyadan Rüfət barədə soruşub bilgilənəndə keçirdiyi qarışıq hisslər hər dəfəsində onun ovqatını da kökləyirdi. Rüfət Bakıda İqtisadiyyat Universitetini Biznesin idarə edilməsi üzrə bitirmişdi, yaxşı yerdə də işə düzəlmişdi, rayonda yaşayan ata-anasına, qardaş-bacısına güzəran qurmaqda köməklik edirdi. Bunlar Ülkəri sevindirirdi. Amma həm də kədər burulğanına atır, itirdiyinin necə bir ləl-cavahirat olmasının fərqində olurdu. Demək, evlənsəydilər, Rüfətlə, həqiqətən də, xoşbəxt olardı, Rüfətin uğurlu karyera quracağı o vaxtlar bir xəyal idisə, indi artıq reallığa çevrilmişdi, bu, artıq həqiqət idi, ailə qura bilməmələri indi Ülkəri daha da yandırırdı.

Dərd gələndə ardıcıl gəlir. Bir gün Madar üzərində narkotik gəzdirdiyinə görə narkotik istifadəçisi kimi yaxalandı. Atası nə qədər əziyyət bahasına onu məsuliyyətdən kənarlaşdıra bildi. Ardınca daha betəri baş verdi. Bu dəfə Madar gecə evə üst-başı qan içində gəldi. Sərxoş idi, araq iyi on metrdən vururdu. Hönkürüb ağlayaraq dedi:

-- Maşınla adam vurmuşam.

Evdə nə mərəkə qopduğunu sözlə izah etmək mümkün deyil. Ərəstun həmin gün ürək tutması ilə xəstəxanaya yerləşdirildi.

Madar yolu keçən yaşlı bir qadını vurub öldürmüşdü. Heç bir bəraət yox idi. O, sərxoş vəziyyətdəymiş, özü də şəhərin içində saatda 90-la maşın sürürmüş. Üstəlik, qadın piyada keçidində vurulmuşdu. Yeganə tutalqa o ola bilərdi ki, qadın, demək olar, görmürdü, çox qoca və əldəngetmiş haldaydı. Yiyəsi də yox idi. Vəkil onun görməməsini, lapdan yola çıxmasını əlində bayraq kimi tutdu.

Madarı cinayət məsuliyyətindən tam qurtarmaq mümkün olmadı, ona hər halda icbari iş verildi. Bu hadisə həm ailəni maddiyyatdan məhrum elədi, həm də daha pisi baş verdi, Ərəstun müəllimin ürəyi tab gətirə bilmədi, o, vəfat etdi.

Atasızlıq yağ-bal içində yaşayan, əziyyət nə olduğunu bilməyən Madarıxeyli dəyişdi. O, gələcəyini düşünməyə, nə yollasa bu qara zolaqdan çıxmağa çabalar göstərməyə başladı. Amma alınmadı. Atasının biznesini batırdı, ata obyektlərini əlindən çıxartdı, banklardan kreditlər götürüb faiz boyunduruğuna düşdü. İşdən də qovul.

Həmin dönəmdə Qələndərov artıq təqaüdə çıxmışdı, onun da tifaqı dağılmaqda idi. Ömrü boyu vəzifələrdə olan, əli pulla oynayan bu şəxsi indi heç kəs itirib-axtarmırdı, ara-sıra çölə-bayıra çıxıb kiminləsə dərdləşmək, çayxanaya gedib domino oynamaq da daha müşkülə çevrilmişdi. Şərlədib tutdurduğu, haqsızlıq etdiyi insanlar, onların qohum-əqrəbaları üzbəüz gələndə onu acılayırdılar, hətta üzünə tüpürəni də olmuşdu. Qələndərov köçüb rayondan getmək istəyirdi hətta.

Bir qış axşamı Qələndərov piyada evinə qayıdırmış, Dursun kişinin bir vaxtlar həbsə saldığı oğulları maşınla keçəndə onu görürlər, saxlayıb onu zorla maşına salırlar, həmin o süni meşədə lüt soyundurub başıaşağı ağacdan asırlar. Qələndərov həm soyuqdan dona-dona, həm də ağrıdan ufuldaya-ufuldaya yalvar-yaxar edir, deyir, məni balalarınızın başına çevirib öldürməyin, yazığam. Onda ona deyirlər ki, bəs cavan canımızı həbsxanada çürütdürəndə düşünmürdün ki, biz də yazığıq?

Kişinin paltarlarını da yandırırlar, çıxıb gedirlər. Anası namaz üstündə imiş Qələndərovun. Təsadüfən oradan dana oğrularının dalınca düşən sahə müvəkkili keçməsəymiş, həmin gün onun son günü olacaqmış. Sahə müvəkkili onu budaqdan açır, şinelinə büküb rayon xəstəxanasına aparır. Qələndərov düz iyirmi üç gün xəstəxanada yatası olur.

Haram pul heç vaxt insana xeyir gətirməz. Hətta bir müddət gətirdiyi firavanlığı belə mütləq tarmar edər, ağ boyaları tünd boyalarla dəyişər. Qəddarlığın insan həyatına təsiri də mütləqdir, evlər yıxan, başqalarına qan udduran, daim haqsızlıq və ədalətsizlik sərgiləyənlər cəhənnəmin həm də bu dünyada olduğunu incitdiklərinə sübut edirlər, halbuki özləri sonda mütləq cəhənnəmə vasil olurlar.

Ülkər bu xəbəri eşidəndə atasına qarşı daşlaşmış ürəyi yenə də yumşalmadı, “su çanağı suda sınar” deyib atasının tuş gəldiyi aqibətin zəruri olduğunu dilinə gətirdi. Hətta anasına məsləhət də verdi ki, onun yanında qalma, sənə də xətər toxunar, çıx gəl Bakıya.

Madarın işləkləri isə davam etməkdəydi. Bir gün də Ülkərin qır-qızıllarını satdı, əlinə bir az pul alıb çamadanını yığdı, dedi, gedirəm Ukraynaya, orda biznes quracam.

Nazəndə xanım nə illah elədi, nə qədər göz yaşı axıtdı, xeyri olmadı, Madarı saxlaya bilmədi.

Madar getdi. Altı ayın tamamında bir dəfə zəng edib gözü yaşlı qalmış anasıyla beş-on kəlmə danışdı, bir müddət sonra bir şəxs vasitəsilə evlərinə yüz dollar pul göndərdi, vəssalam. Davamı gəlmədi.

Ülkər ayaqda durmağa çalışır, Nazəndə xanıma dəstək olurdu, birlikdə acıları yaşayırdılar. Aylinin dörd yaşını qayınana, gəlin və nəvə birlikdə qeyd etdilər. Nazəndə xanım üzərinə “Aylin, 4 yaş” yazılmış dadlı bir kremli tort da bişirtdirmişdi. Ağıllarına belə gəlməzdi ki, həmin gün növbəti bir qara xəbər eşidəcəklər.

Madar anasına yox, bu dəfə Ülkərə zəng vurmuşdu, təbii ki, Ülkərin ilk ağlına gələn ərinin qızını təbrik etməkçün zəng vurması olmuşdu. Amma Madar başqa şeylər dedi. Telefondan onun bumbuz səsi gəldi:

 -- Özüm bunu mamaya yox, sənə deyirəm ki, birdən mamanın ürəyi tutar. Mən daha qayıtmayacam, burda evlənmişəm, get başına çarə qıl. Düşünmə ki, sənə, qızına nəsə bir köməkliyim dəyə bilər. Daha mənimçün yad adamlarsız.

Bu qədər zalımlıq, qansızlıq ola bilərdimi? “Sənə və qızına” deyirdi o alçaq, elə bil, Ülkər Aylini atası evindən gətirmişdi. İnsan da öz əti, qanı olan gül balasından bu cür rahatca imtina edə bilərdimi?

Hətta kişi öz qadınından boşanırsa da, normalda keçmiş ailəsinin problemlərini həll etmək, uşağına yiyəlik etmək onun boynunda olmalıdır. Yoxsa ki, necə sən birincini tam silib, ağ kağız üzərindən ikinci ilə münasibət qura bilərsən axı? Heç vaxt birisinin bədbəxtliyi üzərindən ikincinin xoşbəxtliyi qurula bilməz. Allah buna rəvac verməz.

Həmin gün Ülkər boşanmış qalmağın dəhşətini bütün çılpaqlığı ilə hiss etdi. Müstəqil həyata hazır deyildi, işi-gücü yox idi, haraya gedəcəkdi? Yenidən rayonamı qayıdacaqdı? Balaca qızının o gerilik, o mövhumat yuvasında aqibəti necə olacaqdı axı?

Ülkər hər gecə Aylini yatağa uzadanda ona nağıl danışırdı. Danışırdı ki, biri vardı, biri yoxdu, iyirmi iki yaşlı bir qadın, bir də üç yaşlı bir qız uşağı var idi. Onlar çox şən, mehriban idilər, xoşbəxt olmaq istəyirdilər. Amma bu xoşbəxtliyi yeddibaşlı div gəlib onların əllərindən aldı…

Aylin bir dəfə soruşdu, dedi, ana, o divin adı nə idi?

Ülkər çox düşünüb-daşınıb dedi ki, divin adı Madar idi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.12.2023)

Xədicə Əliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Dörd divar arasında tənha vəziyyətdə oturmuşdum. Amma problem tək oturmağım deyil idi, dünyada tək-tənha olmağım idi. Otağı qorxunc sakitlik bürümüşdü. Mən durmuşdum, lakin saat əqrəblərinin səsi mənə bizim vaxtı gözlədiyimizi, amma onun bizi gözləmədən getdiyini, yarım qalanları tamamlamağa fürsət vermədən zamansızca ölümə apardığını anladır, anladıqca boğazıma kəndirtək dolanan hisslərim sıxılır və mən boğulduğumu hiss edirdim. 

Ürəyimin döyüntüsü ilə saat əqrəblərinin səsi ölüm melodiyasına bənzəyirdi. O an anlamışdım:

"Zaman bizi sonsuzluğa aparan səfər idi. Dünya, biz səfərdə ikən, baş çəkdiyimiz müvəqqəti yerlərdən biri, ölüm isə dünyanın müvəqqəti olduğunu sübut edən ən mühüm dəlillərdən biri idi."

Bəzən yerimdən qalxıb, saat əqrəblərini durdurmaq istəyirdim. Onları çıxarsam, bəlkə zaman duracaq, mən də  düşünməyə vaxt tapacaqdım?

Kənardan biri hal-hazırdakı vəziyyətimi "otaqda oturan tənha biri" kimi təsvir edərdi. Lakin mən tək deyildim. Beynimdəki düşüncələr ilə qəlbimdəki hisslər ayaq tutmuş, bir-biri ilə mənim gözümün önündə savaşda idilər. 

İçimdə heç bitməyəcək, ağ bayrağı heç bir tərəfin qaldırmayacağı, ancaq mən öləndə sonlanacaq savaş var idi.

Ah, bəli.. düşüncələrim, hisslərim. Onlar məni heç vaxt tək qoymayacaqdı. Hara getsəm, ördək balalarının analarını izlədiyitək məni izləyəcək və sorğusuz,  sualsız arxamca gələcəkdilər. 

İnsanlardan qaçdığımı zənn edərkən, sən demə özümdən qaçırmışam. Olmaq istədiyim insanla yaratdıqları insan arasında böyük fərq var idi. Fiziki həyatım onların istədiyi, hərkəsə göstərdiyim, mənəvi həyatım isə dənizin heç bilinməyən yerindəki adaya bənzəyirdi. Kənardakı insanlar dənizin sahilindən baxıb, məni tanıdıqlarını zənn edirdilər. Unutduqları bir şey var idi...

Mən dənizin heç bilinməyən, görünməyən yerindəki ada idim və əsl məni tanımaq istəyənlər, o dənizə girməli, islanmalı, üzməli və dalğalarla boğuşmalı idilər "əsl mənə" çatmaq üçün. 

Buna cəsarəti çatmayanlar sözlərə qaçır, əsl məni tanıyanlar isə həmişə susurdu…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.12.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Biri ikisində rubrikasında bu dəfə sizlərə Araşdırma təqdim edilir. Günel Natiq yazır. Bu gün arıdan və baldan. Sabahsa qarışqadan və kəpənəkdən yazacaq.

Günel NATİQ                                                             

İKİ SİMVOL – BAL VƏ QARIŞQA

Rüzgarlar bal damlatsın!

Eldə bir söz var, deyir, arının neştərini gördüm, balından əlimi üzdüm. Amma biz bu sevdadan heç vəchlə əl çəkmək niyyətində deyilik. Necə ki arı gül-çiçəkdən şirə çəkir, biz də şirin sözlərdən, deyimlərdən bal tutacağıq...

Belə bir söz də var, deyir, arı balını yeməz, qarı yağını. Bəs bu eyniləşmələr hardan gəlir? Məsələ burasındadır ki, ağzında balı, quyruğunda zəhəri olan bu təzadlı varlıq insan oğluna tarix boyu yaxın olub. Arı həm insanın həyatını, həm də o biri dünyasını təmsil edib. Bəzi mədəniyyətlərdə bal dünyaya girişin açarıdır, bəzi xalqlar isə hətta ölüləri balla mumyalayırdılar. Babil, Şumer ənənələrində görkəmli insanları balla birgə torpağa tapşırardılar. Qədimlərdə hətta belə bir adət vardı: təzə evlənənlər bir-birlərinin ovcundan bal yeyərək acı söz deməyəcəklərinə and içirdilər.

Arılar göz yaşından əmələ gəlib?

İlk arının günəş tanrısı Ranın göz yaşlarından yarandığını rəvayət edirlər. Mifologiyada arılar müxtəlif forma və obrazlarda qarşımıza çıxır. Məsələn, yunan mifologiyasında arılar Tanrının elçisidir. Baş tanrı Zevsin bir adı da “Arılar kralı”dır və o, arılarla qidalanır. Roma mifologiyasındakı Mellona isə arılar tanrısıdır. Het mifologiyasında fırtına tanrısının oğlu qeyb olur və onu bir arı qaytarıb geri gətirir.

Əsatirlərdə tanrılara gənclik və həyat eşqi bəxş edən ambroziya bal və çiçək tozunun qarışığından hazırlanıb. Bu məhsul, eyni zamanda, qədim yunan olimpiya oyunçularının enerji qaynağıdır.

Bal yeyin, çox yaşayın.

Arıçılıqla bağlı ilk ciddi araşdırmalar e. ə. 600-cü illərdə aparılıb. Arıçılığa dair ilk kitabı e. ə 300-cü illərdə Aristotel yazıb. Hippokrat yüksək qızdırmada, iltihablarda bal yeməyi tövsiyə edib. “Bal yeyin, çox yaşayın” – deyilir qədim kitabələrdə.

Belə bir rəvayət var: filosof Demokrit 109 yaşına çatır və ölümün yaxınlaşdığını hiss edir. Bunun üçün də o daha az yeməyə qərar verir. Beləliklə, hər gün bir yemək növündən vaz keçir. Ən son yeməkdən vaz keçəcəyi gün tanrı Demetranın şərəfinə festival təşkil olunur. Müdrik belə bir müqəddəs gündə ölüb tədbirə hüzn qatmaq istəmir, ona görə festival boyunca içində bal olan qabı burnuna yaxınlaşdırıb iyləməklə kifayətlənir. Festival bitəndə qabını əlindən buraxan müdrik elə o andaca ölür.

Binaları əsrlər boyu yaşatmaq və şər qüvvələrdən qorumaq üçün təməl daşlarının üstünə bal tökürdülər. 682-ci ildə Babil yenidən qurularkən təməllərinə bal tökülmüşdü.

Heykəllərin üzərindəki arı motivləri də qədim inanclardan soraq verir. Artemisin heykəlini göz önünə gətirək; aşağı hissəsi arı motivi ilə süslənib.

İslam dinində arılar Tanrının əsgərləridir və onları yuxuda görmək, hətta, “Qurani- Kərim”i oxumağa bərabər tutulur. Xristian inancında isə o, saf və məsum Məryəmin simvoludur. “Tövrat”da balın adı 54 dəfə çəkilir.

Qərb mədəniyyətinin çox bəhrələndiyi qədim hindu dinində də bal müqəddəs sayılır. Tarixdə ən qədim dini mətnlərdən olan “Riqveda”dakı ilahilərdən birində bu alqışlar var:

Bütün rüzgarlar bal damlatsın!

Bütün çay və göllər balı yenidən yaratsın!

Bütün dərmanlarımız bala çevrilsin!

Sübh çağı və gecə bal ilə dolsun!

Qaranlığın parçaları bala bulansın!

Şəfa qaynağımız, bu yuxarıdakı göy üzü balla dolsun!

Ağaclarımız baldan olsun!

Günəş baldan olsun!

İnəklərimizdən bal sağılsın!

“Balı ye, arısını soruşma”

Arıların həyatı dərin fəlsəfədir. Onların öz dəmir qanunları var. Arı ailəsində gözətçi arılar, kəşfiyyatçı arılar, döyüşçü arılar, hava haqqında məlumat verən arılar, süd verən arılar, dişi və erkək arılar, arı şanını dəqiq yığan arılar və ana arı var. Ana arı gün ərzində öz çəkisindən dəfələrlə çox yumurta qoyur. Süd verən arılar yumurtanın üstünə süd tökür və onu mumyalayırlar. Maraqlıdır ki, hansı növ arının doğulacağı yumurtaların arı südü ilə neçə gün bağlı saxlanmasından asılıdır. Əgər yumurtanın üstünə 3 gün arı südü qoyub bağlayırlarsa, 21-ci gün ordan işçi arı çıxır. Yox, əgər 16 gün arı südü ilə bağlı saxlayırlarsa, 21-ci gün yumurtadan ana arı çıxır.

21-ci gün bala arı qapağı ayağı ilə kəsib yumurtadan bayıra çıxır. Bala arı 3 gün istirahət edir, sonra ömrü boyu işləyir. İşçi arıların ömrü 30-40 gündür. Ana arı isə arı südü yediyinə görə 7-8 il yaşayır. Əgər ana arı ölərsə, ailədə qanunsuzluqlar hökm sürər, arılar işləməyə getməz, yığdıqları balı yeyər və bir-birləri ilə müharibə aparar.

Balsız şanda arı durmaz

Ölüm arılar üçün adi haldı. Çünki gündə minlərlə arı tələf olur. Ölmüş arıları işçi arılar yuvadan bayıra atırlar. Ana arı öləndə isə arılar 3 gün matəm edir.

Bal dolması

Qədim xalqlarda belə bir yemək növü varmış. Mənbələrin verdiyi bilgilərə görə, bal dolması pendir, ət, sirkə və soğandan hazırlanıb. Balda bişirilmiş əncir yarpaqlarının dadı doyulmaz olub.

Şimali Amerika hinduları də bu əvəzsiz nemətdən ocaqda bişirdikləri xörəklərdə faydalanıblar. Məsələn, onlar balqabağın içini doldurarkən alma şirəsi, meyvə yağlarıyla bərabər, baldan da istifadə ediblər. 

Bal kimi şirin poeziya

Belə bir atalar sözü də var: “Filankəs bal alacağı yeri bilir”. Yəni bilir, kimdən necə faydalanmaq lazımdır. Biz də bal alacağımız yeri bilirik: ozan sözü baldan şirindir.

“İnsanlar arasında heç bir ayrı-seçkilik ola bilməz” fikrini şeirinə gətirən Aşıq Veysəl müqayisə üçün baldan faydalanır:

Kimi molla, kimi dərviş,

Allah bizə nələr vermiş!..

Kimi arı-çiçək dərmiş,

Sən balsan da, mən cecmiyəm?!

Veysəlin başqa bir şeirindən yenə balın ətri gəlir. Varlıqla yoxluğun gizlinlərini çözələyən ustad “Arımıyam, çiçəkmiyəm, balmıyam” deyə özü-özünü soraqlayır.

Leylamıyam, Məcnunmuyam, çölmüyəm,

Arımıyam, çiçəkmiyəm, balmıyam?!

Köləmiyəm, bir gözələ qulmuyam?!

Ha axtardım, tapammadım mən məni.

Ahıl yaşlarında sazına üz tutan Veysəl onunla dərdləşir: “Mən gedirəm, sən qal dünyada, amma qərib bülbül kimi ahu-zar etmə”. Böyük ozan sazla olan yoldaşlığından danışır: “Dərdimə də, sevincimə də ortaq oldun, ağlatsam ağladın, güldürsəm, güldün”. Və özünü arıya, sazı pətəyə, ərsəyə gələn musiqisini isə bala bənzədir:

Sən pətək misallı, Veysəl də arı,

İnləşib bərabər yapardıq balı.

Mən bir insan oğlu, sən tut budağı,

Mən atamı, sən ustanı unutma.

Aşıq Ələsgər şeirindən də bal süzülür:

Yazın bir ayıdı çox yaxşı çağın,

Kəsilməz çeşməndən gözəl yığnağın,

Axtarma motalın, yağın, qaymağın,

Zənbur çiçəyindən bal alı dağlar!

Arı güldən bal alar. Biz də sözdən bal aldıq. Sözünüzdən bal damsın. Balınız olmasa da, baldan şirin sözünüz olsun...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.12.2023)

Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə müsahibim yazar deyil, fərqli peşə sahibidir. Düşünürəm ki, Fərqanə xanım Əliyeva ilə söhbətimiz sizinçün maraqlı olacaq. Kimdir Fərqanə xanım? Qoy özü desin. 

-DİN-in Polis Akademiyasının “Dil hazırlığı” kafedrasının dosenti, Qabaqcıl təhsil işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əliyeva Fərqanə Aydın qızı. Deyim ki, həyatımın artıq 30 ilini pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olaraq Azərbaycanımızın gənclərinin təlim-tərbiyəsinə həsr etmişəm.

-Filologiyaya marağınız necə yarandı? Bu haqda fikirlərinizi bilmək çox maraqlı olardı.

-Hələ tələbəlik illərindən elmə marağım olduğundan Tələbə Elmi Cəmiyyətində elmi məqalələrlə çıxış edirdim. Məni daha çox ədəbiyyatımızın, dilimizin tarixi, folklorumuz maraqlandırırdı. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının leksikası” adlı məqaləmlə ilk dəfə tələbəlik illərində TEC-də uğur qazandım. Arzularım, elmə marağım məni 2006-cı ildə AMEA-nın Folklor İnstitutunun dissertantı kimi elmi fəaliyyətdə irəli apardı. Nəhayət, 2011-ci ildə alimlik dərəcəsi qazanaraq ilk dəfə “Əmrah” dastanının türkmən versiyası: genezisi və formalaşdırılması” adlı monoqrafiyamı nəşr etdirdim. Onlarla  məqalə, proqram və 4 dərs vəsaiti, metodiki vəsaitin müəllifiyəm. Bu yaxınlarda isə yeni dərsliyim işıq üzü görəcək.

-Polis Akademiyasında fəaliyyətinizlə bağlı bilmək istərdik.

-Polis Akademiyasında artıq 10 ildir ki, pedaqoji fəaliyyət göstərirəm. Daxili İşlər orqanlarının yüksək ixtisaslı kadrlarının hazırlanmasında Azərbaycan müəllimi olaraq müxtəlif istiqamətlərdə qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həyata keçirilməsində əzmlə, qürurla fəaliyyət göstərirəm. Peşəsini sevən müəllim kimi kursantlara böyük məhəbbətlə Azərbaycan dilinin incəliklərini, ünsiyyət qaydalarını, nitq bacarıqlarını aşılayıram. Polis Akademiyasında “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” və “Ritorika” fənlərini tədris edərək kursantların natiqlik məharətini inkişaf etdirir, onlara çıxış hazırlamaq metodikasını öyrədirəm. Eyni zamanda,  müxtəlif tədbirlər, müsabiqələr vasitəsilə onların vətənpərvərlik ruhunda, azərbaycançılıq ideologiyaları ilə zəngin, milli-mənəvi dəyərlərimizə rəğbət hissi ilə tərbiyə olunmasında yorulmadan çalışıram. İstedadlı kursantlarla respublika yarışlarına qatılır və uğur əldə edirik. Şairlik məharəti olan kursantlarla dərnəkdə məşğul oluruq.

-Dünya ədəbiyyatından hansı yazıçıları və əsərləri bəyənirsiniz?

-Dünya ədəbiyyatından Aqata Kristi, Teoder Drayzer, Cek London, Viktor Hüqonun əsərlərini çox sevirəm. Kursantlara ixtisasları ilə bağlı detektiv əsərlər oxumaq, onlar üzərində sərbəst iş yazmaq tapşırarkən Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı Dünya ədəbiyyatına da müraciət edirəm.

- Kitab oxumaq vərdişini qazanmaq üçün nə etmək lazımdır? 

-Kitab oxumaq vərdişini ailələrdə kiçik yaşlarından başlamaq lazımdır. Əziz valideynlər, övladlarınıza şəxsi nümunə olaraq kitab oxumağı öyrədin. Ailədə axşam saatlarında bu bir vərdişə çevrilməlidir. Oxuduğunuz hekayə, nağıl və ya povestləri birgə müzakirə edərək övladlarınızı bədii ədəbiyyat vasitəsilə tərbiyə edin.

-Azərbaycandakı hal-hazırdakı mütaliənin vəziyyəti sizi qane edirmi? 

- Ədəbiyyat, bildiyimiz kimi, söz sənətidir. Sözün təsir gücü, ədəbi-bədii irsimiz gənc nəslin tərbiyəsində böyük rol oynamaqla yanaşı onların lüğət ehtiyatını zənginləşdirir, nitq bacarıqlarını inkişaf etdirir.

Bu gün Qlobal dünyada informasiya bolluğu, sosial şəbəkələr insanları mütaliədən bir az uzaq salmışdır. Gənclərə dərslərdə şair və yazıçılarımızın əsərləri təbliğ olunaraq sevdirilməlidir.

-Ənənəvi kitablara, yoxsa elektron kitablara üstünlük verirsiniz?

-Məncə insan kitabı əlində hiss etməlidir. Ənənəvi kitablara üstünlük verirəm. Düzdür, elektron kitablar günümüzdə daha əl çatandır. Elmi məsələlərin çevik həllinin tapılmasında elektron dərsliklərin əhəmiyyəti vardır.

- Bir filoloq olaraq məsləhətlərinizi bilməyə çox şad olarıq...

-Dahi Füzuli deyir: 

       Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılar izhar söz,

       Bu nə sirdir kim olur hər ləhzə yoxdan var söz,

       Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,

       Kim nə miqdar olsa, əhli eylər ol miqdar söz.

Dəyərli oxucular, gözəl danışmaq, məharətli nitq  söyləmək, insanlarla davamedici ünsiyyət qura bilmək üçün çoxlu mütaliə edin. 

 -Dəyərli zamanınızdan bizə vaxt ayırdığınız üçün minnətdaram, Fərqanə xanım!

 -Mən də sizlərə öz dərin təşəkkürümü bildirirəm. İşlərinizdə uğurlar arzulayıram!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.12.2023)