“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Poetik qiraət rubrikasında bu gün sizlərlə şair Musa Ələkbərli görüşür.

GEDƏCƏM

Bu ömürdən-gündən yarımadımsa,

Karsız həyatımdan doyub gedəcəm.

Nişanə qalacaq bir adımdısa,

Onu bir sal daşda oyub gedəcəm.

Doğulduğum gündən elə qəmliyəm,

Ürəyi buludlu, gözü nəmliyəm.

Bitməyən arzumla cəhənnəmliyəm

Cənnət xülyasına uyub gedəcəm.

Yox, bu nə yolluqdu, nə yolçuluqdu,

Zəmanə acgözdü, dövran şuluqdu.

Baxıram hər yanda soyğunçuluqdu,

Mən də öz ruhumu soyub gedəcəm.

Dünyada hər kəsin bir dünyası var,

Ya gerçək həyatı, ya röyası var...

Sevgisiz bir ömrün nə mənası var,

Getmək məqamını duyub gedəcəm.

Ürəyim əkilir hər gün şum kimi,

Udduğum hava da qurğuşun kimi.

Dərd gəlir üstümə bir qoşun kimi,

Onu bircə-bircə sayıb gedəcəm.

Canımda qorxunu öldürəcəyəm,

Bir gün kimliyimi bildirəcəyəm.

Aləmi üstümə güldürəcəyəm,

Ən mübhəm sirrimi yayıb gedəcəm.

Məni eşitsə də allahım mənim,

Ona yetişmədi çox ahım mənim.

Dünyaya gəlməkmiş günahım mənim,

Bax bu günahımı yuyub gedəcəm.

Ürəyim bağlıdır elə, ulusa,

Torpaq altında da o çətin susa.

Ona yanıram ki, Musa, ay Musa,

Bu gözəl dünyanı qoyub gedəcəm.

Sevgiyə layiq dostun yox,

Nifrətə layiq düşmənin.

Nə layiqsiz adamsan sən –

Bə sənin nəyin var, nəyin?!

Nə dərdindən ölənin var,

Nə öldürmək istəyənin.

Zalım adam, aciz adam,

Bə sənin nəyin var, nəyin?!

Matdım-matdım nə baxarsan,

Bu Yer sənin, bu Göy sənin.

Səninkilər sənin deyil,

Bə sənin nəyin var, nəyin?!

Nə haqqını tanıyırsan,

Nə nahaqdan yox köməyin.

Haqlı adam, haqsız adam,

Bə sənin nəyin var, nəyin?!

Nə ağ bayrağın yellənir,

Nə gəlir qanlı köynəyin.

Amalın yox, amacın yox,

Bə sənin nəyin var, nəyin?!

Yaşa dolmaq yaşamaqmı,

Yaşanıb tükənmiş adam?

Yaradandan utan barı,

“Yox”una söykənmiş adam!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ədəbi tənqidə də ara-sıra yer ayırır. Bu gün söz tanınmış tənqidçi Nərgiz Cabbarlınlndır. 

Qədim tarixə malik olan Azərbaycan ədəbiyyatının, nəsrinin ən gec yaranan janrlarından biri də romandır. XX və XXI əsr ədəbiyyatında ən geniş yayılmış və üzərində bir çox eksperimentlər aparılmış roman janrı hələ öz formalaşma prosesini tamamlamış hesab edilməsə də (M.Baxtin), uzun bir təkümül dövrü keçmişdir. Lakin onun meydana çaxması, ilkin poetik xüsusiyyətlərini qazanması və formalaşma prosesi ilə bağlı elmi ədəbiyyatda bir-birindən fərqli, hətta bir-birinə zidd mühakimələr mövcuddur.

Roman janrının yaranma tarixi haqqında dünya ədəbiyyatşünaslıq elmində əsasən iki tezis irəli sürülür.

1. Romanın yeni ictimai münasibətlər dövrünün faktı olması, XVIII əsrdə meydana çıxması, burjuaziya mühitinin formalaşdırdığı ədəbiyyat faktı kimi dəyərləndirilməsi; 2. Romanın  orta əsrlər ədəbiyyatı faktı olması və onun poetik köklərinin antik ədəbiyyatda və orta əsrlər ədəbiyyatında axtarılması.

Məsələn, ingilis nəzəriyyəçisi Ralf Foks romanın Heredot dövründən - e.ə.V əsrdən  gəlib çıxdığını yazırdı. Rus tədqiqatçılarından V.V.Kojinov isə hesab edirdi ki, "romanların izini antik ədəbiyyatda və orta əsrlərdə axataranlar keçmiş dövrlərin ədəbiyyatlarının bədii təkrarsızlığı faktını yaddan çıxarırlar". M.Baxtin belə bir qənaətə gəlirdi ki, antik ədəbiyyatda roman təşəkkül tapmamışdı, çünki "dialoji prinsip ədəbi prosesin yaradıcılıq mərkəzinə çevrilməmişdi". Ümumiyyətlə, M.M.Baxtin romanı yeni dövrün janrı hesab edərək yazırdı: "Roman ona görə yeni dövrün ədəbi inkişaf dramının aparıcı qəhrəmanına çevrildi ki, o, yeni dünyanın təşəkkül tapma tendensiyasını hər şeydən daha yaxşı ifadə edir. Axı o məhz həmin bu yeni dünya tərəfindən dünyaya gətirilən yeganə janrdır və özlüyündə onunla eyni təbiətə malikdir".

Eyni tendensiya artıq uzun illərdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında da müşahidə edilir və bu günə qədər də davam etməkdədir. Romanın poetik xüsusiyyətlərini orta əsrlər ədəbiyyatında, Nizaminin yaradıcılığında arayan tədqiqatçılar onun bir çox əsərlərini nəzmlə yazılmış roman adlandırılar. Bu tədqatçılar arasında H.Araslı, H.Quliyev, N.Şəmsizadə, M.Əliyev, R.Yusifoğlunun adlarını göstərmək olar. Lakin bu tezislərlə bağlı araşdırmalarda meydana çıxan maraqlı nüanslardan biri budur ki, bu müəlliflərin tədqiqatlarında bir-birini zidd fikirlər mövcuddur və bu da ədəbi-nəzəri düşüncədə qarışıqlığın yaranmasına səbəb olur.

Azərbaycan romanının ilk poetik xüsusiyyətlərini Orta əsrlər ədəbiyyatında, xalq ədəbiyyatında, xüsusilə dastanlarda aranması təbiidir. Lakin bizim qənaətimizə görə də, romanın bir ədəbi janr olaraq Azərbaycan ədəbiyyatında meydana çıxma və formalaşma prosesi XX əsrə aiddir. Hətta roman xüsusiyyətlərini tam qazanmış mətnlərin yaranması prosesinin XX əsrin 60-cı illərində müşahidə edildiyini də qəti bir əminliklə söyləyə bilərik.

Bu tezisi əsaslandırmağa çalışaq.

Bizim düşüncəmizə görə, hər bir janrın meydana çıxması, formalaşması üçün öz zəmini, mühiti olmalıdır və janrın formalaşma prosesi mütləq olaraq müəyyən mərhələlərdən keçməli, bu mərhələlərdə janr öz poetik xüsusiyyətlərini qazanmalı, cilalamalı, bəzilərini möhkəmləndirməli, hansısa xüsusiyyətləri isə itirməlidir. Bundan başqa, hər bir janrın keçdiyi inkişaf yolu və inkişaf prosesi tarixi rakursdan baxıldıqda aydın görünməli, onun ədəbiyyat tarixi meydanına çıxdığı, aktuallıq qazandığı və ya aktuallığını itirdiyi mərhələləri izləmək mümkün olmalıdır. Həmçinin janrın inkişafa, formalaşmağa başlama prosesi onu seçən, onu istifadə edən bəlli müəlliflər toplusunun marağını, təcrübəsini, eksperimentlərini tələb edir. Bu maraq janrın təkmilləşmə və formalaşma prosesinə adekvat olmalıdır.

Romanın isə Azərbaycan ədəbiyyatında bir janr (anlayış) olaraq meydana çıxması, ilk nümunələrinin yaranmasına edilən cəhdlər (eynilə dram kimi) yalnız XIX əsrin sonlarına, ilk roman elementlərinin özünü təsdiqlədiyi nümunələrin yaranması prosesi XX əsrin əvvəllərinə, inkişaf dinamikası qazanması və formalaşma prosesi keçməsi isə XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 

Əlbəttə, dram kimi romanın da tarixi köklərini müxtəlif xalq ədəbiyyatında və ya klassik nümunələrdə arayıb-axtarma cəhdlərinə haqq qazandırmaq mümkündür. Çünki söz sənətindən söhbət gedir və bu sənətin yaradılmasında rolu olan bütün janrlar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir, olub və olacaq da. Lakin hər hansı bir janrın əlamətlərinin tarixin hansısa bir mərhələsində müşahidə edilməsi, axtarılması, müqayisə edilməsi başqa məsələdir, janrın tarixi bir fakt olaraq meydana çıxma, formalaşma, təkamül prosesi keçməsi isə tamamilə başqa.

Bu məsələ araşdırılarkən roman və onun ictimai-siyasi mühitin tələbi olaraq meydana çıxması, romanın milli dil faktoru ilə bağlılığı, roman və nəsr yaradıcılığı arasındakı əlaqə, roman anlayışının ədəbi mühitdə işlənmə və dərk edilmə faktı və s. kimi amillər mütləq olaraq araşdırılmalı və onlar nəzərdə alınaraq qənaət çıxarılmalıdır.

Fkirlərimizi əsaslandırmaq üçün ədəbiyyat tarixinə nəzər salaq. XIX əsrin sonları - XX əsrin əvvəllərində gedən ictimai-siyasi proseslər zəminində ədəbi mühitə daxil olan yeni ədəbi, terminoloji anlayışlar, dünyanın tanıdığı, təqdim etdiyi yeni janr və formalara maraq, klassik poeziya və şeir "məngənəsi"ndən qurtularaq yeni, sadə dildə yazılan, həm də nəsrlə yazılan əsərlərə maraq müşahidə edilirdi. Dram, pyes, komediya kimi roman anlayışı da Azərbaycan ədəbiyyatı üçün o tarixi mərhələdə yeni idi. Dram kimi roman anlayışının da ilk dəfə Mirzə Fətəli Axundzadənin ədəbi yaradıcılığında, terminoloji leksikonunda - XIX əsrin sonlarında işlədilməyə başladığını görürük. Axundzadə yazırdı: "Bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün rəğbətli olan əsər dram və romandır. Roman və dram fənninin bir qismidir ki, izahı üçün şərhə möhtacdır. Bunu səfarətxanalarında işlədiyiniz firənglərdən şifahi soruşun, sizə bəyan söyləsinlər". Yaxud M.F.Axundzadə Mirzə Yusif xana məktubunda yazırdı: "Mən kiçik məsələni əldə bəhanə edib öz fikrimdə onu genişləndirmişəm. Ozamankı nazirləri və dövlət başçılarının ağılsızlığını ifşa etmişəm ki, gələcək nəsillər üçün ibrət olsun... Bu kimi əsərlərə roman deyilir".

Göründüyü kimi, XIX əsrin sonlarında hələ ki Azərbaycan ədəbi fikri romanın nə olduğunu anlamağa və izah etməyə çalışırdı. Onun müəyyən poetik xüsusiyyətlərini dərk etməyə və izah etməyə ilkin cəhdlər olunurdu (məsələn, oxşar prosesi XX əsrin sonlarında Azərbaycan ədəbiyyatı və ədəbi mühiti üçün yeni olan postmodern roman anlayışı haqqında da söyləmək olar). Yuxarıda da qeyd eydiyimiz kimi, bu proses dramla bağlı da eyni məntiqi ardıcıllıqla ədəbi mühitdə yaşanmışdı.

Ədəbiyyat tariximizdən bu prosesi əks etdirən faktlar az deyildir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ilk yaradıcısı olan Firidun bəy Köçərli 1889-cu il sentyabrın 21-də dostu Həsənəli ağa Qaracadağiyə yazdığı məktubda roman janrının Azərbaycan ədəbiyyatı üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğu haqda bu qeydləri edirdi: "Xahişim var ki, öz dirilik və zindəganlığınıza dair roman kimi bir əhvalat tərtib və təsnif edin". O, 1903-cü ildə Tiflisdə buraxdığı bir məqaləsində "yeni ədəbiyyat" adlandırdığı bu cür əsərlərdən və yazıçılardan yazırdı: "Azərbaycan ədəbiyyatı nəsr əsərləri ilə daha az fəxr edə bilər. Azərbaycan və fars dillərində heç bir roman göstərmək olmaz". Lakin F.Köçərli yalnız real mənzərəni təsvir etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda da bunun səbəbini araşdıraraqa bu qənatə gəlirdi ki, nəsr əsərlərinin Şərq xalqlarının ədəbiyyatında belə az olması bu xalqların örtülü vəziyyətdə saxlanması və öz xalqlarının həyatına təsir etmək imkanından məhrum olması ilə bağlıdır: "Bir halda ki, qadınlar həmişəlik kölə vəziyyətindədir və həyatda müəyyən rol oynamaq imkanından məhrumdurlar, onların haqqında azad adamlar kimi, müəyyən ideyalara, meyillərə malik qəhrəmanlar kimi danışmaq da mümkün deyildir. Qadın, yəni məhəbbət və bununla əlaqədar olan əziyyətlər, bir-birinə qarşı duran xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi olmayan roman isə çox darıxdırıcı bir şeydir. Belə roman oxucuya səmərəli, nəcib və yüksək təsir göstərə bilməz. Buna görə də heç də təəccüblü deyildir ki, cənab Nərimanovun "Bahadır və Sona" adlı povestində qadın rolunda müsəlman qızı deyil, erməni qızı Sona göstərilmişdir. Həmçinin cənab Qəniyevin "Şeydabəyin məktubları" adlı romanının ikinci hissəsində də baş qəhrəman kimi çıxış edən qadın rus ziyalısı Sofya Mixaylovnadır".   

Əslində, Köçərli burada roman üçün çox əhəmiyyətli olan bir poetik xüsusiyyəti - konfliklin vacibliyini ortaya çıxarırdı. Həmçinin roman janrı üçün ictimai proseslərlə eyni dərəcədə (hətta daha artıq dərəcədə də deyə bilərik!) əhəmiyyətli olan fərdi talelərin vacibliyi də diqqət mərkəzinə çəkilirdi. Əlbəttə, roman janrında əsas aparıcı xətt olan sevgi xəttinin  bir tərəfi olan qadın azadlığı məsələsində bəlli bir həqiqət vardır. Lakin bundan daha böyük həqiqət və reallıq ilk ədəbiyyat tariximizin müəllifinin "yeni ədəbiyyat" adlandırdığı romanın "Şərq xalqları ədəbiyyatında az olması", "Azərbaycan və fars dillərində heç bir roman göstərmək olmaz" qənaətləridir ki, bu gün bizim üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Həmçinin daha bir poetik xüsusiyyət olaraq roman mövzusunun şəxsi taleləri özündə ehtiva etməsinin vacibliyi də diqqətə çatdırılırdı. Onun xüsusi olaraq qeyd etdiyi xüsusiyyətlərdən biri də nəsr əsərlərinin dili məsələsi idi. F.Köçərli Abdulla Şaiqə yazırdı: "Bu qism sadə dildə yazılmış və malı öz məişətimizdən götürülmüş əsərlər yenicə başlayır meydana gəlmələyə və bu yolda Sizin xidmətlərinizin qədrü qiyməti çoxdur". Əslində, ilk romanların yaranması ilə sadə nəsr dili uğrunda aparılan mübarizənin başlaması da eyni dövrə aiddir. Bu faktı da diqqətdən kənarda saxlamaq olmaz.

Beləliklə, XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində artıq dünya romanları haqqında, onun metod və strukturu haqqında Azərbaycan ədəbi mühitində müəyyən məlumat var idi. Məhz bu səbəbdəndir ki, XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində yeni icimai-siyasi və ədəbi-bədii hadisələr zəminində təhlillər aparan, müasir dövrün, vəziyyətin aydın, anlaşıqlı, xalqa yaxın ədəbi dil tələblərinin fonunda meydana çıxan və inkişafı üçün zəmin yaranan yeni janrlar diqqət mərkəzinə çəkilirdi. Nəinki romançılıq, hətta hekayənəvislik belə bu dövr üçün yeni fakt idi. İlk roman müəlliflərindən biri kimi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə düşən S.M.Qənizadə 1894-cü ildə Məhəmməd Tağı Sidqiyə göndərdiyi məktubda hekayənəvisliyin əhəmiyyətindən söz açaraq deyirdi: "...Bu zəmanədə hekayənəvislik bazari-xacə Hafiz xətm etdiyi qəzəliyyatın təhrifatından rəvacdır". Çünki artıq "qəzəliyyat" və klassik Şərq şeikri öz mövzu dairəsi, problematikası ilə müasir dövrün "məzmununu" ifadə etmək iqtidarında deyildi. Yeni janrlar isə hələ ki yalnız anlayış olaraq ədəbiyyata daxil olurdu. Və dövrün qabaqcıl ziyalıları bir-birini bu janrı dəstəkləməyə, bu janrda yazmağa səsləyirdi.  Məsələn, Tənqidçi S.Hüseyn "İqbal" qəzetində çıxan bir məqaləsində yazırdı: "Romançılıq ədəbiyyat aləmində bir sənətdir. Bizim ədəbiyyatımız sair müsəlman olan millətlər ilə bərabər şeir babında çox irəliləmişdir. Nəsr babında qeyrilərə nisbətən geridə qaldığından romançılıq sənəti bizdə bir halətdədir. Halbuki romanın təhzibi-əxlaq üçün əhəmiyyəti çoxdur. Roman vasitəsilə bir millətin həqiqət kimi qəbul etdiyi nöqsanlarını elə tənqid etmək olar ki, oxucu onu şirin oxumaqla, öz nöqsanlarını düşünə bilər".

Göründüyü kimi, bu sitatda da romanın ictimai-siyasi mühit, bu mühitin və cəmiyyətin, millətin problemləri haqqında danışmaq, onları təhlil etmək üçün geniş imkanlar yaradan bir janr olması xüsusiyyəti diqqətə çatdırılır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2023)

Etibar Əbilov, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Ötən gün şair dostum Zabil Pervizin ad günüydü. Zabil Pərviz şair kimi tanınanda mən hələ məktəbli idim. Baxmayaraq ki, özü də çox gənc idi, institutun I kursunda oxuyurdu. Bizə gələrdi, yazdığı təzə şeirlərini atam üçün oxuyardı. Mən də bir tərəfdə əyləşib, yaşıdlarından tamamilə fərqlənən, bir qədər də qeyri-adi olan bu istedadlı gənc şairə qulaq asardım. 

O vaxt, yəni 70-çi illərdə "Azərbaycan", "Ulduz" dərgilərində müntəzəm çap olunardı. Dövrünün ən məşhur gənc şairlərdən idi. Əliaga Kürçaylı, Xəlil Rza Ulutürk kimi böyük şairlərlə dostluq edirdi. Xəlil Rza Ulutürkün onu nə qədər çox istədiyinin, şeirlərinə nə qədər böyük dəyər verdiyinin şahidiyəm. Rəhmətlik Xəlil bəy Zabil müəllimin şeirlərini əzbər söyləyirdi... Sonralar o da, mən də yaşa dolduq, ədəbiyyata olan böyük sevgimiz bizi dostlaşdırdı.

Zabil Pərviz əqidə adamıdır, dəyişməyən, sabit əqidəsi var. Bir qədər əvvəl şair Qəşəm Nəcəfzadənin Zabil Pərviz haqqında yazdlğı dəyərli bir yazısını oxudum. Böyük ürək sahibi olan insanların varlığı məni həmişə sevindirir. Qəşəm müəllim Zabil müəllimin xarakterini dəqiqliklə dələmə alıb, şeirlərini çox yüksək səviyyədə təhlil edib. Ürəyimdən xəbər verən bu qiymətli məqaləsinə görə də Qəşəm müəllimə təşəkkür edirəm.

Zabil Pərviz əsl şairdir, əsl ədəbiyyat adamıdır. Sədaqətli dostdur. Başqalarının uğuruna öz uğuru qədər sevinən adamdır.

Əziz dostumu yubileti münasıbəti ilə təbrik edirəm. Ona yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2023)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İllər sonra..

İllər sonra mən olmayacam.

İllər sonra sən olmayacaqsan 

İllər sonra biz olmayacağıq.

Güya indi biz varıq?

Biz heç zaman biz olmamışdıq.

Biz heç zaman biz olmayacağıq.

Torpaq sümüklərimizi, həyat ruhumuzu çürüdəcək. Doya-doya yaşaya bilməyəcəyik bəlkə heç nəyi.

Doya-doya gülməmiş

Doya-doya ağlamamış

Doyunca sevdiklərimizə sarılmamış

Doyunca vaxt ayırıb əylənməmiş

Duyğularımızı bölə bilməmiş olacağıq.

Qürurumuz ruhumuzu necə qandallamışdısa biz bir ömrün 2 yarımcanı olaraq qalacağdıq.

Öyrəndiyimiz ən gözəl şey gizlətmək olmuşdur sadəcə.

İçimizdən keçən hər şeyi gizlədə bilən amma, göz-gözə gələndə 2 cahan  arasından qucaqlaşan biz olmuş olacağıq.

İllər bizi bizdən alacaq.

İllər yaralar açacaq bizdə.

İllər yaralarımızın köz bağlamasına kömək edəcək.

İllər həyatımıza yeniliklər gətirəcək.

Və yenə illər köhnələri axtarmaq üçün gec olduğunu bizə xatırladacaq.

Yenə köz bağlayan yaralarımız qanayacaq.

Bəlkə yarım qalmış olacağıq.

Bəlkə də, bütünlüyümüz elə bura qədər imiş...... 

İllər bizi bizdən alacaq.

İllər bizi bizə qaytaracaq.

İllər bizi xatırladacaq.

İllər iliklərimizə darıxmaq duyğusunu aşılayacaq.

İllər hicranla vüsal arasında dövr edəcək.

İllər keçəcək, anlar keçməyəcək.

Yeri gələcək, xatirələr içimizi titrədəcək.

Yeri gələcək, xatirələr qəlbimizi buz dağına çevirəcək.

Beləcə illər keçəcək, amma yaşananlar keçməyəcək.

Və illər bizi bir-birinə ən doğma olan 2 yad  edəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2023)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Jalə İslamın “Çərçivə?”sinə bir interpretasiya

Bir körpə doğulanda ona bir qismət verilir. Hansı ki, həyatı boyunca bir çizgi seçir və o çizgi ilə bir ömür uzunluğunda irəliləyir. Bu qismətin bir digər adını çərçivə qoya bilərik. Çərçivələr məhdudlaşdırır, ya sadəcə qoruyur? Bu bir az mentalitet məsələsini xatırladır mənə. Mentalitet haqda fikirlər də bilirik ki, xalqımız arasında 2 qrupa bölünür. 1) İnsanların azadlığını məhdudlaşdırır. 2)İnsanları pisliklərdən, əxlaqsızlıqdan qoruyur.

Əslində, mənim fikrimcə çərçivə həm məhdudlaşdırır, həm qoruyur. Eyni, mentalitet kimi. Düşünək ki, yeni bir telefon alırıq, onu qorusun deyə üzlük çəkirik, xüsusi qab alırıq. Bəs bu da telefonun kamerasını və ya onun cismini müəyyən qədər məhdudlaşdırmırmı? 

Həyatımızda bizim şəxsiyyətimizə, xarakterimizə uyğun seçdiyimiz, bəlirlədiyimiz sərhədlər var. Hansı ki, bunlar bizim ya keçmiş təcrübələrimiz, ya da gələcək qayğılarımızla birbaşa əlaqəlidir. Elə çərçivələr də şəkilləri göstərmək istədiyi qədərini göstərir. Geri qalanını sərhədləyir. Çərçivələrinizi sevin. Onlar sizi, şəkillərinizi, xatirələrinizi özəlləşdirir!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2023)

Zülfiyyə Mirzəyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Dünya ədəbiyyatına adını böyük həriflərlə yazdıran feminist yazar deyərkən ağla gələn ilk insan Virciniya Vulfdur. Həyat kitabının səhifələri qorxu, sarsıntı izlərini bir ömür yanında daşımışdı. Yaşadığı acıların bir səbəbi var idi: dünyaya qadın olaraq gəlmişdi. V.Vulf elə bir çağda yaşamışdı ki, qadınlar və kişilər arasında ayrıcalıq pik nöqtədə idi...

O dönəmlərdə qadınlar təhsil ala bilməzdi, hətta kitabxanaya getmək üçün icazə kağızının olması lazım idi. Gördüyü hadisələrdən sarsıntı keçirən Vulf çarəni qələm və dəftərdə görür, bütün qadınları  “Özünüzə aid bir otağınız və boş zamanınız olsun. Yazın, kişilərin nə deyəcəyini düşünmədən yazın” şuarı ilə yatdıqları yuxudan ayılmağa səsləyirdi.

Valideynlərinin ikinci evliliyindən dünyaya gələn V.Vulf  insanların dua kimi dillərində əzbər etdiyi “qadın xoşbəxtliyi”dən nəsibini almır. İstər ailədaxili yaşadığı sarsıntılar, istərsə də cəmiyyətdə qadına olan münasibət onu dəfələrlə intihar etməyə sürükləyir. Bir çoxu uğursuzluqla nəticələnsə də ömür yoluna məhz intiharla nöqtə qoyulur. Geridə isə nakam ömür və insanlığa bəxş etdiyi əsərlər qalır.

 Yazılan hər bir kitab müəllifin sirli dünyasını özündə əks etdirir. Açıq şəkildə deyə bilmədiyini obrazın rəngarəng dünyası ilə insanlara çatdırır çox zaman həmin insanlar. V.Vulf da görmək istədiyi dünyanı “Özünə aid bir otaq” əsərində oxucularına təqdim etmişdi. Əsərdə təsvir edilən hadisələr, müəllifin acı təəssüf hissi ilə yazdığı sətirlər illər keçməsinə baxmayaraq, öz aktuallığını hələ də qoruyur.

 Yazar olmaq istəyən V.Vulf cəmiyyətin soruşduğu sualla feminist olmağa addım atır. “Bizim qədər istedadlı olduğunuzu irəli sürürsüz. Əgər elədisə, niyə bu günə kimi Şekspir kimi dahi aranızdan çıxmadı?” kəlmələri V.Vulfu incitmiş, günlərlə kitabxanasından çıxmamasına səbəb olmuşdu. Balaca uşaq olarkən Şekspirin itirdiyi bacısını kitabında yenidən canlandırmış, yuxarıda verilən suala onun xəyali həyat hekayəsi ilə cavab vermişdi. Evlənərkən fikirləri belə soruşulmayan bu varlıqların istedadlarını üzə çıxarsalar nələr olacağını göz önünə gətirmişdi. V.Vulf oxuduğu kitablarda onu dəhşətə gətirən hadisələrlə rastlaşmışdı. Əgər qadın ana və ata tərəfindən seçilən oğlanla evlənmək istəmirsə, valideynlər onu döyə bilər,  günlərlə bir otaqda saxlaya bilərdilər. Buna heç kəs dəhşətli hadisə kimi yanaşmazdı.  Hətta dünya belə qadınların tərəfində deyildi. Ona kinayə ilə gülərək “Yazmaqmı?”-deyirdi. “Yazmaq sənin hansı işinə yarayacaq?”- kimi suallar verməklə qadın istedadı bir daha gözardı edilirdi. Vulf göstərir ki, kişilərlə eyni hüquqa malik olmayan qadın təbii ki, Şekspir ola bilməz. Olsa belə, kimsə onu ciddiyə almaz. “Oxumaq, yazmaq qadın işi deyil”- deyib yazıları bir kənara atılardı. Bəli, məhz bu səbəbə görə həmin dönəmlərdə yazan bir çox qadınlar yazılarını kişi adı ilə çap etdirməyə çalışmışdılar.

 Dünyanın hansı bucağına, hansı əsrinə diqqətimizi yönəltsək, bu halların hər ölkədə olduğunu deyə bilərik. Təsadüfi deyil ki, 16-cı əsrdə yaşamış M. Füzuli “Leyli və Məcnun” əsərində qadına iki dəfə ağlamaq hüququ verildiyini söyləmişdi: ailə həyatı qurarkən və yoldaşı öldüyü zaman. Ancaq bu iki halda qadının ağlaması insanlar tərəfindən adi hal kimi qarşılana bilərdi. V.Vulfun toxunduğu məqam-evlənərkən qadının istəyinin soruşulmaması burda da öz əksini tapmışdı. Bir az zamanda səyahət edib 19-cu əsrə gəlsək, qadınların “bilməsi lazım olan işlər”in siyahısı ilə M.Ə.Sabirin “Bəhri-Təhvil” əsəri vasitəsilə tanış ola bilərik. Beləliklə, görünür ki, istər müxtəlif ölkələrdə, istərsə də fərqli zamanlarda qadınların həyatı müəyyən məqamlarda bir-birinə bənzəmişdi.

V.Vulf müxtəlif dönəmlərin qadın yazarları, onların üzləşdiyi çətinlikləri işıqlandırmışdı. Həssas təbiətə malik olan bu yazarların özlərinə aid otağının olmamasından gileylənmiş, yazılarını hər kəsin oturduğu otaqda yazmağa məcbur olduqlarını söyləmişdi. Jane Austenin “Qürur və qərəz” əsərini insanlardan gizlətməyə məcbur olmasaydı daha yaxşı roman alınardımı sualını özünə vermişdi.  

“Kişilər qadınların onlara rəqib olduqlarını bilirlər və buna görə ya ən zəifini, ya da ən cahil olanını seçirlər. Əgər elə düşünməsəydilər, qadınların onlar kimi bilikli olmasından heç vaxt qorxmazdılar”- fikirləri boşuna söylənməmişdi. Bunu doğuran səbəblər dövrün baş bəlası idi. Qəribədir, anadan dünyaya gələn bir toplum, qadını önəmli varlıq kimi görməz, ona şiddət göstərilməsini adi hal hesab edirdi. Təssüflər olsun ki, müasir dövrümüzdə də bu problem qalmaqda davam edir. Bəlkə də, buna görə kitabı oxuyarkən müəllifin bizimlə günümüzdə mövcud olan hadisələri müzakirə etdiyini düşünürsən.

V.Vulf qadınları hər mövzuda kitab yazmağa və pul qazanmağa çağırır. Pul vasitəsilə qadınlar rahat səyahət edəcək, istər gələcək, istərsə keçmiş haqqında düşünəcək, xəyalları suların dərinliyinə qədər enəcəkdir.

 Fikrimizin əvvəlində Şekspirin bacısı haqqında danışmışdıq. Əslində həmin qadın dünyada mövcud olan bütün kişilərə qarşı qoyulmuş, müəqəddəs varlıq kimi əbədiləşmişdir. Həmin qadın sizlərin də, bizlərin də içində yaşayır. Qab yuyan, uşaqlarını yatızdıran bütün qadınlarda ondan bir parça var əslində. Ancaq insanları deyil, onların duyğularını, səmanın əsrarəngizliyini, təbiətin al-əlvanlığını  görsək, həqiqətlərlə üzləşəsək, münasibətlərimizi ancaq qadın və kişi dünyası ilə deyil, reallıqla əlaqələndirsək, həmin xəyali qadın yenidən ətə və sümüyə bürünəcək, yazacaq və yaşadacaqdır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2.23)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

63-CÜ DƏRC

Kim gülümsəyərək cavab verdi:

-Uzun müddət “Oskar”la olmasa da, barı “Qızıl moruq”la mükafatlandırılmamı xəyal edirdim. Görəndə ki, jürilər inadla mənə mükafat vermək istəmirlər, bir erməni priyomu edərək “Qeyri-real blokbaster” filmində çox bərbad bir rol yaratdım. Liza rolu o qədər iyrənc oynanıldı ki, münsiflərdə əsl ikrah oyatdı. O qədər iyrənc ki, “ən pis rol” nominasiyasını mənə verməyə məcbur oldular.

Baş Meydanı gülüş, qəhqəhə sədaları başına götürdü. Neçə gün idi ancaq pis mətləblərdən, ölüm-itimdən, amansız cinayətlərdən qulağı cingildəyən meydanın üzərindəki mənfi aura da sanki çəkilməkdəydi.

Baş Hakim sakitlik yaranan kimi prosesi açıq elan etdi:

-Beləliklə prosesə başlayırıq. Diktorlardan xahiş edirik, müttəhimin, yox, dilim qatlandı belə məlahətli xanıma müttəhim deyərkən, təqsirləndirilən Kim Kardaşyanın tərcümeyi-halı səsləndirilsin.

Diktor xanım əlindəki qırmızı məxməri qovluqla səhnəyə çıxıb qovluğun içindəki kağızı oxumağa başladı:

-Kimberli Noel Kardaşyan, 1980-ci ilin 21 oktyabrında ABŞ-da, Los-Ancelesdə anadan olub, Amerika realiti-şou ulduzu, aktrisa, dizayner, fotomodeldir, həm də, porno industriyada ad çıxarıb, porno-filmlərə çəkilib. İki dəfə ərdə olub boşanıb, hazırda yaşadığı  Saam Uest – onun 3-cü həyat yoldaşıdır. Atası məşhur vəkil olub, milliyyətcə erməni Robert Kardaşyan. Anası amerikalı Kriss Djenner isə tusovka, karnaval və ballarda iştirak edən məlahətli xanım kimi ad çıxarıb. Krisin milliyyəti şotland və hollandla da qarışıqqdır. Kim özü haqda belə deyir: Mən yarı erməniyəm, digər yarım isə holland və şotlanddır. Kim uşaqkən əmək fəaliyyətinə başlayıb, cazibədar olduğuna görə musiqili reklam roliklərinə çəkilmişdir. Bacıları ilə birlikdə “Kardaşyan ailəsi” realiti-şousu yaradıb böyük pullar qazanmağa başlayıblar, 2010-cu ildə bu xanım 6 milyon dollar qazanaraq realiti-şoudan ən çox qazanan aktrisa tituluna layiq görülmüşdür. Qızıl moruq mükafatı barədə artıq burda söylənildi, təkrar etməyəcəyik, onu söyləyək ki, Kim bədən nümayişinə 2007-ci ildə start verib. O, çılpaq halda Playboy jurnalının üz qabığını bəzəyib. Kimin biznes fəaliyyətindən onu qeyd edək ki, bacıları Kortni və Xloi ilə D-A-S-N butiklər şəbəkəsini açıb, dizaynlı çantalar, zərgər məmulatları, ayaqqabı və qadın şlyapaları, dəbli qadın aksessuarları satmaqla məşğuldurlar. Kim və bacılarının daha bir qazanc yeri etnik stildə Bebe paltarları istehsalıdır. Bu paltarların əsas dəb xətti açıq-saçıqlığı, seksuallığıdır. Kim həm də “Kim Qardaşyan” ətirlərinin istehsalçısıdır. O bir çox plastik əməliyyatlar keçirib, hətta sinə və taz hissəsinin  böyüdülməsi əməliyyatı dünyada ilk dəfə onun adı ilə bağlanır. Kimin mum fiquru Nyu-Yorkdakı Madam Tyüsso muzeyinə qoyulub. O, mahnı oxumaqla da özünü sınayıb. O, avtobioqrafik əsər yazaraq öz gözəlliyinin sirrini də insanlarla bölüşüb. Bu xanım çox nüfuzludur, hətta Amerika prezidenti Donald Trampla görüşüb həbsdə olan 63 yaşlı narkotik alverçisinin azadlığa buraxılmasına nail olub. Kimin dörd övladı var.

Diktor əlindəki kağızın arxa hissəsinə boylandı, yazı bitmişdi. Odur ki, Baş Hakimin “Bəs ittiham?” sualı cavabsız qaldı. Bu suala onun qocaman həmkarı cavab verdi:

-Möhtərəm Baş hakim, möhtərəm tamaşaçılar. Kim Kardaşyanın ittiham aktını indicə səsləndirəcəyəm, amma Kim Kardaşyana bir sualım var. Madam Kardaşyan, siz ermənicə kifayət qədər bilirsiniz, soyadınız nə anlam daşıyır? Erməni dilində “kardaş” nə deməkdir?

Kim Kardaşyan gözlərini döydü, bu vaxt hakim gülümsünərək söylədi:

-Bax türkcə bilsəydiniz, onda xəbəriniz olardı ki, “kardaş” türk sözüdür, ailədəki oğlan övladına deyilir. Heç də yaxşı iş görmürsünüz, möhtərəm madam Kardaşyan. Hər şeylərini – torpaqlarını, musiqilərini, mətbəxlərini, soyadlarını belə mənimsəyib, üstəlik türklərə dava açırsınız.

Hakim tamaşaçıların gurultulu alqışları altında nitqini yekunlaşdırdı:

-Əziz proses izləyiciləri, xahiş edirəm diqqətlə qulaq asasınız. Əvvəla, onu deyək ki, Kim qədim dövrlərdən üzü bəri ən böyük cəzaya məruz qalmış əxlaqsızlıqda ittiham olunur.

Yerdən narazılıq sədaları eşidildi, Kim özü yerindən replika atdı ki, porno industriyada çəkilmək niyə əxlaqsızlıq olsun ki?

Hakim davam etdi:

-Kim Kardaşyan 2006-cı ildə seks-skandalla ad çıxardı, o, ev pornosu sahəsində Peris Hiltonu ötüb keçdi, boyfrendi Rey Ceem ilə yataq macəralarını gizli çəkib internet hüdudlarında yayılmasını təmin etdi. Bununla da məşhurlaşdı. Hazırda bu xanımın ən müxtəlif porno saytlarda, əsasən də Pornhub.com saytında porno görüntülərinə milyonlarla insan tamaşa edir. Bu görüntülərdə ənənəvi klassik seks belə yoxdur, qeyri-ənənəvi iyrəncliklər yer alıb. Dünyanın hər bir guşəsində milyonlarla yeniyetmə bu biabırçılıqlara tamaşa edib pozulurlar, mənəvi zərbə alırlar. Onun ikinci cəzalandırılması zərurəti: Bu şəxs qazandığı pulların 10 faizini rəsmən xeyriyyəşiliyə sərf edir, bu xeyriyyəçilik isə buna daha çox lüzum duyulan kimsəziz uşaqlara, xəstələrə, yoxsullara aid deyil, erməni lobbiçiliyinin maliyyələşdirilməsinə, erməni millətçiliyinin təşəkkül tapmasına xidmət edir. 2015-ci ilin 8 aprelində Erməni genosidinin 100 illiyi deyilən saxta tarix günündə bu xanım tarixi vətəni sayılan Ermənistana getməklə dünyanın diqqətini bu saxta tarixə cəlb etmişdir. Üstəlik, lap bu günlərdə - iyul ayının 14-də erməni ordusu Azərbaycanın Tovuz bölgəsinə hücum edərkən sosial şəbəkə hesablarında aqressora tərəf durmuş, işğalçıya haqq qazandırmışdır. Hər postuna 5 milyon insan baxmış, münaqişənin kökünə bələd olmayan həmin insanlar öz torpaqlarını qoruyan azərbaycanlıları günahkar, təcavüzkarı isə haqq yolçusu saymışlar.

Kim Kardaşyan yerindən dik atıldı:

-Mənim bütün fəaliyyətim qanunla tənzimlənir, hər şey hüquqi müstəvidədir, qanundan kənar heç bir şey etmirəm. Məni nədə günahlandırırsınız ki? Vətənpərvərəm? Kim vətənini sevməz ki? Vətənimi müdafiə etdiyimə görə məni bəlkə həbs edəsiniz? Bu ki tam absurddur. Tam məntiqsizlikdir. O ki qaldı ittihamın ikinci tərəfinə, seksə, seks – cinayət deyil, seks gözəllikdir. Möhtərəm hakimlər, bəlkə siz bunun dadını bilmirsiniz, mən məmnuniyyətlə bunu sizə dadızdıraram.

Baş Meydanı qəhqəhə sədaları başına götürdü, Baş hakimlə gənc hakimin də dodaqları qaçdı. Amma yaşlı hakim bərk əsəbi halda səsini qaldırdı:

-Lazım deyil öz əxlaqsızlığınıza bizi də sürükləyəsiniz.

Kim yenə söz altında qalmadı, dedi, cənab hakim, siz qocasınız, yəqin impotentsiniz, amma digər iki hakim gəncdirlər, onların adından danışmayın, onlar, çox güman mənimlə yataq bölüşdürməyi istəyərlər.

Baş Meydanı yenidən qəhqəhə sədaları bürüdü. Baş Hakim də uğunub getdi, öncə onun özünün, ardınca da tamaşaçıların sakitləşməsi üçün xeyli vaxt lazım gəldi. Nəhayət, Baş Hakim mikrofonunu işə saldı:

-Əziz tamaşaçılar, nə qədər etsək də bizim bugünkü prosesimiz bir şou xarakteri aldı, ciddilikdən tam uzaq oldu. Bəlkə  Kim Kardaşyan xanıma Divan bu gün cəza kəsməsə yaxşıdır?

Tamaşaçılar uğuldadılar.

Baş Hakim tamaşaçılar dayanan kimi  üzünü Kim Kardaşyana tutdu:

-Xanım Kardaşyan, məşhur bir olay var, burada da təkrarlandı, siz 2006-cı ildə seks-skandalla ad çıxardınız, ev pornosu biznesi sahəsində Peris Hiltonu belə  ötüb keçdiniz, boyfrendiniz Rey Ceem ilə yataq macəralarınız gizli, onun xəbəri olmadan çəkilib internetin hüdudlarını fəth etdi. Peris bundan şok yaşadı, uzun müddət özünə gələ bilmədi. Sizsə alovlu bəyanatlar verərək sizin yataq səhnənizi paylaşan porno saytları tənqid etdiniz. İndi iş işdən keçəndən sonra sizdən səmimi cavab almaq istəyirəm. Doğrudandamı sizin Perislə seksinizin videoya çəkilməsindən xəbəriniz yox idi? Doğrudanmı bu sizə bəd bir sürpriz oldu? Yoxsa bu da bir erməni priyomuydu?

Kim gülümsədi:

-Əlbəttə ki, erməni priyomuydu. Mən buna həftələrlə hazırlaşmışdım. Düzdür, Rey bundan itirdi, amma mən sonrakı porno aktrisalıq yolumda böyük bir təkan əldə etmiş oldum.

Baş Meydanı yenə uğultu səsləri bürüdü. Baş Hakim yanlarında oturan hakimlərlə xırda bir məşvərət elədi, yaşlı hakimin ara-sıra görünən qəzəbli mimikasının fonunda o özü və gənc hakim gülümsər mimikalarını heç cür yiğişdira bilmirdilər. Tamaşaçılar Kim tərəfə replikalar, suallar yağdırırdılar, o isə heç bir kompleks nümayiş etdirmədən hamını cavablandırmağa çalışırdı.

Nəhayət Baş Hakim prosesi davam etdirdi:

-Əziz Divan üzvləri, çox əziz tamaşaçılar. Erməni xalqını qorxudan 10 səbəbi xatirlayın, günlər öncə proses başlayanda bunları sizə səsləndirmişdik. Bunlardan biri nə idi?  İlahə Anaid kultu. İş ondadır ki, ermənilər xristianlığın qəbuluna qədər İlahə Anaidə səcdə edirdilər, bunu isə Qədim dövr tarixi fahişəlik sanır, İlahə Anaidi fahişəlik rəmzi hesab edir.

Erməni vəkillər və müdafiəçilər bir ağızdan “Biz etiraz edirik” deyə çığırışdılarsa da, onlara məhəl qoyan olmadı. Baş Hakim nitqini kəsmədi:

-Anaid məbədlərində əsl fahişəliyin tüğyan etdiyini qədim kitabələr iddia edir. Erməni qızlar əcnəbi kişilərə bədənlərini satırmış, daha çox bədən satanlar məbəddə yüksək rütbələr alırmış. Ermənilər utanc gətirən bu faktı indi danır, İlahə Anaidi fahişəlik rəmzi deyil, Məhsuldarlıq rəmzi kimi qələmə verməyə çalışırlar. Pornoulduz Kim Kardaşyana isə səcdə gətirir, onu milli sərvətləri hesab edirlər. Qoy Kim Kardaşyan cəza almasın, Əsas dünyaya qayıtsın, öz zərif cüssəsi ilə ermənilərin Anaid kultunu davam etdirməsini dünyaya sübut etməkdə davam eləsin!!!

Bu dəfə tamaşaçılardan gülüş sədaları əvəzinə ani heyranlıq reaksiyası gəldi, ardınca da onlar Baş Hakimin reallığı ən doğru əks etdirən qərarını ayaq üstündə hey alqışladılar. Kim Kardaşyan bilinmirdi qalib, yoxsa məğlub ədasındaydı, oradakı fanatlarına avtoqraf verə-verə görünməz oldu, tamaşaçılar yavaş-yavaş dağılışmağa başladılar. Beləcə axırıncıdan əvvəlinci proses də bitmiş oldu. Səhərisi gün hamının intizarla gözləyəcəyi proses olacaqdı. Tamaşaçılardan müttəhimin adı gizlin saxlanılsa da, çoxuna bu ad artıq sızmışdı: Zori Balayan!

Özlüyümdə onu da deyim ki, mən müəllif olaraq hətta ən qatı manyakın, seriya qətllərinin müəlliflərinin tökdükləri qana Balayan qədər susamasının indiyədək şahidi olmamışam.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.11.2023)