Heydər Əliyev Fondu və Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə ölkəmizdə ilk dəfə Musiqi forumu keçiriləcək. 

Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən məlumat verir. 

Ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr edilən tədbirlər çərçivəsində 29-31 oktyabr tarixlərində gerçəkləşəcək forum Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası, Azərbaycan Milli Konservatoriyası, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının dəstəyi ilə təşkil olunacaq. 

Oktyabrın 29-da “Gülüstan” Sarayında tanınmış musiqişünas alimlərin, bəstəkar, dirijor və ifaçıların iştirak edəcəyi forumun açılış mərasimi keçiriləcək. 

Mədəniyyət ictimaiyyətinin iştirakı ilə geniş müzakirələrin aparılacağı forumda musiqi yaradıcılığı, musiqidə ənənə və onun ötürülməsi, musiqinin istehlakı və  təbliği, bu sahənin tədqiqi, xoreoqrafiya və s. mövzular üzrə panellər təşkil olunacaq. 

Mütəxəssislərin forum çərçivəsindəki fikir və təklifləri ümumiləşdirilərək “Azərbaycan mədəniyyəti – 2040” Konsepsiyasında öz əksini tapacaq.

Musiqi forumunda iştirak etmək istəyən şəxslər 26 oktyabr tarixinədək culture.gov.az saytından onlayn müraciət forması vasitəsilə qeydiyyatdan keçə bilərlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Ədəbi tənqid mövzusunda dərc etdiyi növbəti məqalə ədəbiyyatşünas Elmir Həsənin “Ölüm yuxusu” və “Ölmək asan deyil” əsərlərində ölüm mövzusunun mahiyyəti”dir.  Məqalədə Vaqif Sultanlının “Ölüm yuxusu” romanının və İngilis yazıçısı Con Sommerfildin “Ölmək asan deyil” hekayəsinin bəhs etdikləri mövzunun müqayisəli təhlilindən gedir.

Lap qədimdən bu günün özünə qədər çox düşündürücü mətləblər insanların nəzərlərində yaranıb, yaranaraq da ya öz həllini tapmış, ya da sirli məna daşıyaraq günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Həyatla hər bir insanın “son mənzili” adlandıra biləcəyimiz qeyri-manual məkan daim düşündürücü məqamları ilə ədəbiyyatda, fəlsəfədə xüsusi yer tutub. Ölüm mövzusu, əslində, yaradıcı şəxslərin, sənətkarların bir növ arınacaq olduqları dini və əbədi məkandır. 

Tanınmış Yunan filosofu Epikür hesab edirdi ki, ölüm qorxumuz həyatda qarşılaşdığımız ən pis qorxudur, çünki o, biz sağ ikən düşüncələrimizi əhatə edir. Epikürə görə ölüm qorxumuz bizə yaşamağa mane olur. Düzgün və xoşbəxt yaşamaq üçün ölüm qorxusundan özümüzü xilas etməliyik. Bəs bunu necə edək? Epikürün ölüm fəlsəfəsi haqqında bildiklərimizin çoxu onun tələbələrindən birinə, Menoekeyə sağ qalmış məktubundan gəlir: “Ölümün bizim üçün heç bir şey olmadığına inanmağa vərdiş et, çünki yaxşı və şər hissləri nəzərdə tutur, ölüm isə bütün hisslərdən məhrumdur; buna görə də ölümün bizim üçün heç bir şey olmadığını düzgün başa düşmək, həyata qeyri-məhdud vaxt əlavə etməklə deyil, ölümsüzlük həsrətini aradan qaldırmaqla həyatın faniliyini zövqlü etmək lazımdır. Çünki həyatın dayandırılmasında onun üçün heç bir qorxu olmadığını dərindən dərk edən üçün həyatın heç bir qorxusu yoxdur. Buna görə də ölümdən qorxduğunu deyən adam axmaqdır, çünki ölüm gələndə ağrıyır, amma ümid bəsləyir. Mövcud olduğu zaman heç bir qıcıq yaratmayan, gözləntidə yalnız əsassız ağrıya səbəb olur. Deməli, pisliklərin ən dəhşətlisi ölüm bizim üçün heç bir şey deyildir, çünki biz olanda ölüm gəlmir, ölüm gələndə isə biz deyilik. Deməli, nə dirilər, nə də ölülər üçün heç bir şey deyil, çünki diri ilə birlikdə o, yoxdur və ölülər artıq mövcud deyil.” 

Tanınmış ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Vaqif Sultanlının “Ölüm yuxusu” romanı və İngilis yazıçısı Con Sommerfildin “Ölmək asan deyil” hekayəsində yanaşdıqları problem mahiyyət olaraq eynilik təşkil edir. İlk əvvəl C.Sommerfildin “Ölmək asan deyil” hekayəsinin adından başlayaq. Yazıçı əsərin adı ilə mövzusu arasında əzəmətli körpü salaraq, bu mənada sərt bağlılıq yaratmağa nail olub. Yazıçı təyyarə qəzasından sonrakı anın təsvirini indiki zaman çərçivəsində verir. Oxucu ilk yazıçı düşüncələrindən özünü hadisənin canlı olaraq şərikçisi rolunda hiss edir: “...təyyarə yerə çırpılanda, göyə millənmiş toz dumanı da indi-indi sovuşurdu.” Bu cür yazıçı təsviri oxucunu hadisələrin gedişatını izləməsi ilə bərabər, həm də fikrini tozu-dumanı ərşə qalxan təyyarənin yanına sürükləyir. Bu da oxucunu yalnız oxucu olaraq deyil, eyni zamanda tamaşaçı roluna salır. Bunlar, əlbəttə ki, yazıçı təsvirinin canlı təqdimatından irəli gəlir. “Təyyarəçi də hələ ölməmişdi. O, bir az kənara düşmüşdü. Ayağının biri sınıb, altında qalmış, sınmış çənəsi də qəribə formada sallanmış, açıq qalmış bəbəkləri qana bələnmiş, dişləri xıncım – xıncım olmuş, qan sifətini örtmüş, paltarlarını qaraltmışdı. Təkcə gözləri yaşayır, xəfifcə hərəkət edirdi.” Daxilində ərşə qalxan ölümqabağı xatirələrin ardından soyuq ölüm qorxusu canını bürüdü: “- Mən hələ ölməmişəm! – qışqırdı, ancaq özü də kəsik-kəsik çıxan, insandan çox heyvan səsinə bənzəyən səsini eşitmədi.” Yazıçının qəhrəmanını narahat edən ölüm qorxusu deyil, ölümün vaxtsız gəlməsidir. O anlayır ki, ölüm hər bir kəs üçün var, bu həyatın qeyri-adi olmayan qanunauyğunluğudur. Üstəlik ölümün son saatlarında belə tək başına ölmək, həyatını erkən, havayı yerə ölüb getmək qorxusu onun üçün bir qədər də ağırdır. Yazıçının rəğbət bəslədiyi qəhrəmanı həm də məqsədlidir, ömrünü məna dolu yaşamaq istəyənlər ölümün də məqsədlisini axtarır, səbəbsiz ölüm onlar üçün, sadəcə faciədir. Xoşbəxt, həyatı sevinc dolu günləri hələ çox qarşıdadır. Amerikalı filosof, idrak, siyasət və etika fəlsəfəsinin tədqiqatçısı Tomas Nagel “Ölümlə bağlı suallar” kitabında “Ölüm” adlı fəsildə qeyd edir ki, “İnanıram ki, hamımız doğulduğumuz üçün xoşbəxtik.” Nagel qeyd edir ki, əgər ölməyin pis olduğu fikrini başa düşmək istəyiriksə, həyat yaxşı, ölümün isə bu yaxşılığın məhrumiyyəti və ya itkisi olduğuna əsaslanmalıyıq”. Təbii ki, bu fikir bərabərtərəfli məqsəd ifadə etmir. C. Sommerfild isə əsərində həyatın əsas formasını müəyyən edir, belə ki, məqsədlərin formalaşdırılıb idarə olunmasını həyat ərzinə, nəticəsini isə ölümün vəzifəsinə aid edir. Nagel, Epikürdan fərqli olaraq, ölümün bizə zərər verdiyini düşünür, çünki “ölümündən sonrakı vaxt onun ölümünün onu məhrum etdiyi vaxtdır”. Başqa sözlə, Nagel düşünür ki, ölüm bizi daha çox həyatdan məhrum edir. Məhz bu səbəbdən qarşıdan gələn nəqliyyatdan uzaqlaşırıq və buna görə də bir gəncin ölümünə yaşlı adamdan daha çox ağlayırıq. Bu məsələyə bu cür yanaşmaq olar ki, insan əvvəli ilə sonu arasında qəti fikir bildirmək üçün çətinlik çəkir və ehtimala söykənən nəticələrlə qarşı-qarşıya gəlir. 

Ədəbiyyatşünas Vaqif Sultanlının “Ölüm yuxusu” bu mənada öz oxşar və fərqli məqamları ilə xüsusilə diqqəti çəkir. Əsərin yazılma tarixi 1982-ci ildir. Əsərin təsvir obyekti kimi seçilən yolun çəkilişi əsnasında məzarlığın köçürülməsi problemi cəmiyyət həyatında sərt narahatlıq, təlaş kimi təsvir edilir. Yazıçının təsvir etdiyi mənzərə mənəvi çöküntülərin sahəsidir. İndi sökülən, uçurdulan hər bir qəbrin, başdaşının öz yaşayış tarixçəsi ətrafa yayılır. “Buldozerin səs-küylə gəlib qəbiristanlığın yanında dayanmağı ümidlərini büsbütün qırmışdı. Birdəncə əl-həya düşmüşdülər. Ağlaşa-ağlaşa, təntiyə-təntiyə, söylənə-söylənə qazırdılar.” Əvvəlcə niyə qəbiristanlıq, yazıçının bu məkanı seçməkdə məqsədi haralara gedib çıxır? Bu sualın cavabına yetişmək üçün, gərək ki, bir az saflaşaq, bundan ötrü də ta uşaq çağına qayıtmalıyıq. Uşaq vaxtı qorxduğumuz bəzi şeylər var idi ki, onların çoxusu indi də var. Uşaq vaxtı, ağlımız kəsməyən vaxtlarda ölüm haqqında heç bir təsəvvürümüz yox idi, bircə bildiyimiz bu idi ki, ölüb, amma bizim üçün keçərli olmayan ölüm, axı o yaşda bizim ölməyəcəyimiz bizə daha aydın idi, ümidlər indikindən daha çox idi. O zaman gəldi ki, biz öyrəndik ki, biz də əbədi deyilik və faniyik məhz bu həqiqət bizi böyütdü, hardasa anladıq ki, etdiyimiz əməllərin haqq-hesabı aparılır. Uşaq vaxtı qəbiristanlıq fobiyası ruhumuza hakim idi, hansı ki, bu gün də hakimdir. Amma bir qədər fərqli, belə ki, uşaq yaşında Qorxurduq ki, ölülərin ruhu gözlərimizə görünə bilər, bizi öldürər, kəsər və s. Amma bu gün ora daxil olanda bütün vicdanımız bizi sorğu-sual edir. Yəni daha dərindən qarşısıalınmaz həqiqətlə üzləşirik. “Bütün ömrü ona yuxu kimi gəlirdi, elə bil yaşamamışdı, ömür sürməmişdi, nə isə özünün də dərk eləmədiyi sirli, anlaşılmaz bir yuxu görmüşdü. Abış kişi yaşayıb yorulmuşdu. Çoxdannan bəriydi ki, dünyaynan halallaşmışdı. Başdaşını yondurub üstünə ad-fa-miliyasını, doğum gününü yazdırmışdı, təkcə ölüm tarixi qalırdı, ancaq nə sirdisə, bu çağacan öləmmirdi, ölüm ondan qaçırdı. İndi birdən-birə qoca ölməyə başladığını, ölümün içərisinə yayıldığını hiss eləyirdi. Ölüm vücuduna yayıldıqca yavaş-yavaş yüngülləşirdi. Bayaqdan bəri düzü-dünyanı yandırıb-yaxan günəş indi canını qızdırmırdı. Qoca üşüyürdü. İçərisinə yayılan soyuqdan bədəni uçunurdu. Və soyuq bərinə-bədəninə yayıldıqca tabı-taqəti çəkilib gedirdi. Bir belə adamın içərisində hamıdan xəbərsiz çıxıb getmək istəmirdi. Gözlərilə kimisə axtarırdı, ancaq kimi axtardığını özü də bilmirdi. Heç kəs bu səssiz-səmirsiz dünyadan çıxıb gedən qocaya məhəl qoymurdu.” Həyatda ikən ölümlə barışan və başdaşının üzərinə adını, doğum tarixçəsini yazan Abış kişi artıq ömrünün sonunda daha gözəl anlayırdı ki, bu günə qədər yaşadıqları sadəcə yuxudan ibarət imiş və bircə ölüm tariçəsinin yazılması qalırdı ki, bunu yazmaq Abış kişinin ixtiyarında deyildi. Quranda ölüm haqqında bir çox surədə yetəri qədər danışılır. Amma ölümün iki formada olduğu da, həmçinin vurğulanır: Yuxu – “Allah(əcəli çatan kimsələrin)canlarını öldüyü zaman, ölməyənlərin(hələ əcəli çatmayanların) canlarını isə yuxuda alar”. (çünki yuxu da ölüm kimi bir şeydir, yuxu zamanı ruhun bədənlə əlaqəsi kəsilir). (əz-Zumər 42). Həqiqi ölüm – “Yer üzündə olan hər kəs fanidir(ölümə məhkumdur)”. (ər-Rahmən 26). Başının üstündə göy üzü dəniz kimi dalğalanırdı. Səmanı belə təmiz, aydın, dalğalı gördüyü yadına gəlmirdi. Dünyanın belə sonsuz-intəhasız olduğunu da indiyəcən aydın dərk eləməmişdi. İndi ölüm qabağı bu nəydi belə? İnsan son gününəcən kor olurmuşmu, ilahi? Yulğun topalarına kimi ona tanış, doğma olan bu torpağamı qarışacaq? Ən böyük gerçəklik bu həyatda əbədi olandır. Və gerçək olan fani insanların uyuduğu qəbiristanlıqdır. Orada uyuyanların yaxşısı da, pisi də ömrün ən sonunda torpağın bağrına pənah gətirib. Dünyada insan üçün qutsallıq ifadə edən mənəvi ucalıq məqamları az deyil. Qəbiristanlıq da bu cəhətdən həyatdakı insanların ölülərinin ilahi, müqəddəs məkanıdır. Qəbir altında uyuyanlar həyatdakı doğmalarına dəstə-dəstə xatirələr buraxıblar. Amma gah bir üzü bumbuz soyuq, gah da bir üzü adam yandıran məzarlıq həyatdakı kimsəsizlərin də pənah yeridir. Yazıçı əsərdə buldozerçinin monoloqunda səsləndirilən ritorik suallarla oxucunu deduktiv düşüncə həddinə gətirir. Bununla da müqəddəm görüşlərini qarşı tərəfə ötürür: «Niyə insan tuşlandığı yolun səmtinin qəbiristanlıq olmağıyla barışammır, ayağı yer tutan gündən məzara sarı getdiyini unudur? Əsərdə hadisələr yalnız bir məkanda, qəbiristanlıqda cərəyan edir. Müəllif davamlı olaraq ölülərlə, dirilərin təzadlı mövqeyini yaradır. “Ölmək asan deyil” əsəri ilə “Ölüm yuxusu”ndakı qəhrəmanların mövqeyi fərqlənsə də, ancaq hər iki əsərin məxrəcindəki ölüm mövzusu əsas detaldır. “Ölmək asan deyil” hekayəsində qəhrəmanın ölümə tələsmədiyini təsvir edən yazıçı həm də boş-boşuna ölməyin də heç də asan olmadığını oxucuya çatdırmaq istəyir. “Ölüm yuxusu”nda isə yazıçı qarşı tərəfi ölümün bir addımlığına – əlini həyatdan üzənə qədər gətirir və göstərir ki, bu fani ömrün haqq-hesabı bitməyən bir də bu günə qədər heç kimə görünməyən uzaq sahili var. Ümumi məğzin qovşağı insanların adi skeletdən ibarət olmaları və hər halları ilə gizləndikləri mənaların altında eyni olmalarıdır. Abış, Cəvahir, Umuxanım və s. Obrazların məxsusi yaşamı onların mənəvi-əxlaqi, mənəvi-psixoloji xarakterlərinin fonunda açılır. Bu məsələlərə uzaqdan baxsaq görərik ki, Yer günəş ətrafında fırlanır, dəyişən bir şey yoxdur. Hər gün eyni şey, günəş doğur, batır, ağaclar çiçəkləyir, saralır və solub torpağa qarışır, insan doğulur, sonda ölür, yenə torpağa qarışır, heyvanlar da bu qaydayla, bircə həcm etibarilə artan torpaqdır. Ki, yalnız torpaq özündə arındırır hər cür murdalıqları, bizim sirlərimizi torpaq örtür. Sirr də məhz buna görə var, o biri dünya bu dünyada yığılıb-qalmış sirlərin qəbiristanlığıdır. İnsan üçün iki önəmli nemətdir: su və torpaq. Hər ikisi yuyunma vasitəsidir, hər iki yaratma vasitəsidir. Ölümdən sonrakı həyat haqqında müxtəlif dinlərdə bir-birinə təzadlı fikirlər mövcuddur, amma hər iki əsərin müəllifini narahat edən problem başqadır. Ölümə fərqli baxışlarla yanaşmaq olar, bu mənada “Ölmək asan deyil” hekayəsi insanın ölməyin heç də asan olmadığını göstərir, amma bu ölmək qorxudan deyil. 
“Ölüm yuxusu” şərti-metaforik minimalist romanında buldozerçinin yol tikintisi zamanı qəbiristanlığı buldozerin qarşısına verib uçurması isə ölümün prizmasında insan üçün önəmli olan mənəvi dəyərlərinə qarşı özgə münasibətin insanı əvvəl-axır məhvə düçar etdiyini təsvir edir. Hər iki əsərin dili (“Ölmək asan deyil” tərcümədir) öz janrının xüsusiyyətlərinə cavab verir, axıcı, tonallıq əsərə məxsusi kolorit bəxş edir. Bədii təsvir vasitəsi, cümlələr arasında məntiqi əlaqələr əsərlərin strukturuna əlvan rəng qatır. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.10.2023)

BU GÜN GÖRKƏMLİ BƏSTƏKAR TOFİQ QULİYEVİN ANIM GÜNÜDÜR

İndi də onun mahnıları dillər əzbəridir. Hətta yeni nəslin onu tanımayan nümayəndələri belə mahnılarını zümzümə edir, yorulmadan dinləyirlər. Bir elə “Sənə də qalmaz”ı dünyaya dəyər. 

Üstəlik, ən sevilən retro filmlərimizi dönə-dönə izləyən yeniyetmə və gənclər ordakı mahnılara heyran qalmaqdadırlar, o filmlərin əksəriyyətinin də musiqisi ona məxsusdur. Ona - Tofiq Quliyevə. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu gün görkəmli bəstəkar, Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Tofiq Quliyevin anım günüdür, böyük sənətkarın vəfatından 23 il ötür.

Azərbaycan musiqi salnaməsini yaradan şəxsiyyətlər sırasında bəstəkar, dirijor, pianoçu, folklorşünas, ictimai xadim, Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Tofiq Quliyevin də özünəməxsus yeri var. Onun ürəkaçan mahnıları, orijinal estrada əsərləri, mükəmməl kino musiqisi, operettaları, ölkəmizin hüdudlarından çox-çox uzaqlarda populyarlıq qazanaraq bu gün də sevilə-sevilə ifa olunur. Böyük bəstəkarın sənətinə dövlət tərəfindən göstərilən diqqət və qayğı da bir növ onun xatirəsinə olan ehtiramın bariz nümunəsidir.

Ölməz əsərləri ilə milyonlarla insanın bədii zövqünü oxşayan, əbədi rəğbətini qazanan, ürəklərdə möhtəşəm sənətkar heykəlini ucaldan Tofiq Quliyev mənalı və şərəfli həyat yaşayıb. 

Gəlin onun avtobioqrafiyasına nəzər yetirək. 

O, 1917-ci il noyabrın 7-də Bakı şəhərində anadan olub, erkən yaşlarından musiqiyə maraq göstərib, xalq musiqisinin gözəlliklərindən ilhamlanıb. Ötən əsrin 30-cu illərində sənət yoluna qədəm qoymuş T.Quliyev Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdindəki məktəbin fortepiano sinfinə daxil olub. Bu təhsil ocağında dərs deyən, həyatdan çox gənc ikən köçmüş, lakin əbədilik qazanmış Asəf Zeynallı onun inkişafına böyük təsir göstərib. Məhz sevimli müəlliminin məsləhəti ilə 14 yaşlı Tofiq Quliyev M.Ə.Sabirin sözlərinə “Məktəbli” mahnısını yazıb və bu zamandan etibarən dostu, görkəmli sənətkar Qara Qarayev ona “Sən bizim bəstəkarımızsan” deyib.

1934-cü ildə musiqiyə olan məhəbbəti T.Quliyevi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına gətirib çıxarır və o, meylini təkcə fortepianoya salmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda, dirijorluq fakültəsinə daxil olur. Hələ konservatoriyada oxuduğu günlərdə - 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında dirijorluq fəaliyyətinə başlayır, sonralar müxtəlif musiqi kollektivlərinə dirijor kimi rəhbərlik edir.

O dövrün gənclərin musiqiyə gəlişi və ilk uğurlu addımları dahi Üzeyir Hacıbəylinin adı ilə bağlıdır. Məhz bu qüdrətli sənətkar bir çox insanların musiqiçi və şəxsiyyət kimi püxtələşməsində əvəzsiz rol oynayıb. T.Quliyev “mənəvi ata” saydığı dahi ustadın başladığı sənət-yaradıcılıq yolunu uğurla davam etdirib və illər ötdükcə, Azərbaycan musiqisinin ləyaqətli təmsilçisinə çevrilib. Məhz Ü.Hacıbəylinin və böyük sənətkar Bülbülün rəhbərliyi ilə gənc musiqiçinin fəaliyyət sahəsi şaxələnir. O, konservatoriyada təşkil edilmiş Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabinəsinin işində fəal iştirak edib. 1936-cı ildə T.Quliyev tarzən Mansur Mansurovun ifasında “Rast” və “Segah-Zabul” muğam dəstgahlarını nota köçürüb və onlar milli musiqi tarixində ilk dəfə olaraq nəşr edilib. Bu nəcib təşəbbüsə musiqimizin atası Üzeyir Hacıbəyli o vaxt belə qiymət verib: “Muğamların nota yazılması Azərbaycan musiqi həyatında böyük çevriliş yaratmaqla incəsənətimizə böyük xidmətdir”.

Sonralar da musiqi folklorunun toplanılması sahəsində mühüm işlər görmüş bəstəkar 1955-ci ildə “Azərbaycan xalq rəqsləri”ni fortepiano üçün işləmiş, “Azərbaycan xalq mahnıları” topluları üçün çoxsaylı mahnıları nota köçürmüşdür. Xalq musiqi incilərinin mükəmməl nümunələri olan “Evləri var xana-xana” və “Qoy gülüm gəlsin, ay, nənə” mahnılarını səs və simfonik orkestr üçün işləyib. Bəstəkar həm də hind, bolqar, ərəb mahnılarının böyük bədii ustalıqla səs və fortepiano üçün variantlarını yaradıb.

1936-cı ildə Üzeyir Hacıbəylinin şəxsi təşəbbüsü və təklifi ilə Tofiq Quliyev P.İ.Çaykovski adına Moskva Konservatoriyasının dirijorluq fakültəsində təhsilini davam etdirib. Moskvada oxuduğu illərdə dirijor-bəstəkar T.Quliyevin adına bu şəhərin konsert afişalarında tez-tez rast gəlinirdi. Onun parlaq musiqi istedadı Ümumittifaq caz orkestrinin rəhbəri A.Tsfasmanın diqqətini cəlb edir. Məşhur dirijorun dəvəti ilə T.Quliyev 1937-1939-cu illərdə ansamblın tərkibində piano ifaçısı kimi fəaliyyət göstərir və bu, onun gələcək professional taleyini müəyyən edir. 1939-cu ildə Moskva şəhərində belə konsertlərdən birini izləyən görkəmli dövlət xadimi Mirzə İbrahimov gənc musiqiçiyə Bakıda Azərbaycan Dövlət Estrada orkestrini yaratmağı təklif edir. “Caz musiqisinin sərbəstliyi və nikbin əhval-ruhiyyəsini” özünə doğma bilən T.Quliyev bu təklifi bəyənir və təhsilini yarımçıq qoyaraq Bakıya qayıdır. 1941-ci il sentyabrın 6-da milli musiqimizin yeni səhifəsi açılır - M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında həmin orkestrin böyük müvəffəqiyyətlə ilk çıxışı olur. Caz orkestrinin premyerasının İkinci Dünya müharibəsinin qanlı-qadalı günlərindən birinə təsadüf etməsinə baxmayaraq, insanlar bu hadisəni bayram əhvali-ruhiyyəsi ilə qarşıladılar. Çox gözəl tərtib olunmuş musiqi proqramına o günün tələbinə cavab verən mahnılarla yanaşı, T.Quliyev sırf caz üslubunda yazılmış “Bəs pələng hanı?”, “Molla Nəsrəddin və plov” məzhəkəli mahnısını və “Zibeydə” vokal miniatürünü daxil edir. Həmin illərdə yaranmış bu nadir əsərlər Azərbaycan cazı və estrada musiqisinin əsasını təşkil edən klassik nümunələrdir.

Dövlət Caz Orkestrinin ilk repertuarına Tofiq Quliyev Amerikanın caz ustalarının əsərlərini də daxil edir. O, Dük Ellinqtonun məşhur “Karvan” pyesini “Çahargah” məqamında işləyir, muğamın özünəməxsus çalarını, xırdalıqlarını əsərə daxil edir və sanki onun Azərbaycan variantını yaradır. Bu konserti diqqətlə izləyən dahi sənətkarımız Üzeyir Hacıbəyli istedadlı musiqiçiyə xüsusilə “Çahargah” kompozisiyasını bəyəndiyini söyləyir. Beləliklə, T.Quliyev milli musiqi tarixində ilk dəfə olaraq muğam və caz musiqisinin sintezini yaradır və bu yenilik bəstəkarın mahir bir pianoçu və bəstəkar kimi yetişdiyini göstərir.

Sənətkarın müharibə illərində bəstələdiyi bir sıra mahnıları – “Azərbaycan diviziyası”, “Vətən haqqında mahnı”, “Azərbaycan”, “Döyüşçülərin mahnısı” və s. insanların təmiz hisslərini, vətənə məhəbbətini tərənnüm edir, onlarda ruh yüksəkliyi yaradır.

1939-cu ildə Tofiq Quliyev həm də teatr musiqi sahəsinə müraciət edir və Gənc Tamaşaçılar Teatrının “Babək” tamaşası üçün musiqi bəstələyir. Sonralar müxtəlif teatrlarla əməkdaşlıq edən bəstəkar, bir çox pyeslərə, o cümlədən U.Şekspirin “On ikinci gecə”, C.Cabbarlının “Aydın” və “Yaşar”, N.Hikmətin “Qəribə adam” və s. əsərlərinə musiqi yazır. Bu tamaşalar üçün bəstələnmiş mahnılar tez bir zamanda yayılır, dinləyicilərin dilinin əzbəri olur.

Müharibədən sonrakı illərdə T.Quliyev yenidən təşkil olunmuş estrada orkestri üçün onlarla mahnı bəstələyir. Bu zaman onun, həm də Rəşid Behbudov kimi görkəmli müğənni ilə əməkdaşlığı, keçmiş SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərində pianoçu kimi çıxışları, şöhrətini daha da artırır.

O, 1951-ci ildə Moskva konservatoriyasında təhsilini başa vurur və 1954-cü ildə burada bəstəkarlıq və dirijorluq üzrə aspiranturanı bitirir, həmçinin həmin vaxtlarda “Azərbaycan süitası”, romanslar, fortepiano üçün variasiya və prelüdlər yazır.

Doğma yurduna qayıdan Tofiq Quliyev parlaq fəaliyyəti ilə musiqimizin tərəqqisi yolunda çalışır. O, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında pedaqoq, filarmoniyanın direktoru, kinostudiyanın baş musiqi redaktoru, uzun zaman Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri kimi fəaliyyət göstərir, kəsərli sözü ilə öz peşəkarlıq mövqeyini təsdiq edir. Geniş musiqi-ictimai fəaliyyətinə baxmayaraq, T.Quliyev bir an belə yaradıcılıqdan uzaqlaşmır, fasiləsiz olaraq müxtəlif janrlarda əsərlər yaradır. Lakin bəstəkarı xalqa tanıdan və sevdirən, ilk növbədə, onun müxtəlif əhvali-ruhiyyəli mahnıları olur. Azərbaycan mahnı janrının inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan Tofiq Quliyev yaradıcılığının ilk mərhələsində yazdığı “Bakı haqqında mahnı”, “Züleyxa”, “Neftçilər mahnısı”, “Süfrə mahnısı” kimi geniş yayılmış vokal incilər dinləyicilərin hafizəsinə həmişəlik həkk olunur.

Bəstəkar Azərbaycan musiqisində lirik mahnıların klassik nümunələrini yaradır. Tofiq Quliyevin vokal inciləri özünəməxsus, heç bir başqa bəstəkarın üslubuna bənzəməyən dəst-xəti ilə seçilir. Sənətkarın Nizaminin “Könlüm” və “Sevgilimə”, Xaqaninin “Bəxtəvər oldum” sözlərinə yazdığı romanslar son dərəcə füsunkar səslənir. “Sənə də qalmaz”, “Qəmgin mahnı”, “İlk bahar”, “Neylim”, “Axşam mahnısı”, “Bakı gecələri” kimi mahnıları insanın daxili aləmini, həyəcanını, məhəbbətini romantik bir dillə əks etdirir. Bu mahnılar musiqi dilinin xəlqiliyi, melodiyalarının axınlılığı və zənginliyi ilə fərqlənir. Tofiq Quliyev hər bir mahnı üçün yadda qalan orijinal intonasiya tapır, insanların saf və etibarlı hisslərini rəngli boyalarla təsvir edir. Qüdrətli sənətkar mahnı yaradıcılığında müasir musiqi üslubunu - xalq musiqisinin zəngin aləmindən bəhrələnən xüsusiyyətlərlə uzlaşdırır. Maraqlı sintezə nail olan bəstəkar zamanın nəbzini duyan, peşəkarlığın yüksək zirvəsində duran vokal miniatürlər yazır və milli mahnı janrını yeni inkişaf pilləsinə ucaldır.

T.Quliyev çox böyük diqqətlə öz romans və mahnıları üçün söz seçir, çalışır ki, musiqi şeirin ruhunu, məzmununu dəqiq üzə çıxarsın. O dövrün müxtəlif problemlərini tərənnüm edən, mövzu cəhətdən rəngarəng olan Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Zeynal Cabbarzadə, İslam Səfərli, Ənvər Əlibəylinin şeirlərinə müraciət edir. Dənizin qoynundan “qara qızıl” çıxaranları “Gənc neftçilər” mahnısında, zəhmətkeş insanları “Pambıq” mahnısında, “Saçaqlı qız” əsərlərində tərənnüm edir. “Moldova-Azərbaycan”, “Zlata Praqa”, “Bratislava” haqqında mahnıları dostluq, sülh və əmin-amanlığın himninə çevrilir. Lakin dinləyicilər Tofiq Quliyevi yumoristik, şən əhvali-ruhiyyəli bir sənətkar kimi də sevirlər. Onun oynaq melodiya və ritmi ilə fərqlənən “Badamlı” və “Toy mahnısı” bu sahədəki axtarışlarının bəhrəsidir.

Sənətkarın yaradıcılığında mahnı janrı aparıcı olsa da, bədii istedadı bununla məhdudlaşmır. O, həmişə böyük həvəslə kino sənəti üçün çalışır, yetmişdən çox filmə musiqi bəstələyir. “Səbuhi”, “Ögey ana”, “Görüş”, “Bəxtiyar”, “Onu bağışlamaq olarmı”, “Telefonçu qız”, “Nəsimi” və s. filmlərə yazdığı musiqi özünün melodikliyi, təbiiliyi ilə seçilir, mahnıları isə coşqun ilhamla oxunur.

T.Quliyev milli musiqili komediya janrına da öz töhfəsini verir, “Aktrisa”, “Qızıl axtaranlar”, “Sənin bircə sözün”, “Sabahın xeyir, Ella” kimi əsərlərini yazır. Bu operettaların musiqi parçaları tamaşanın müvəffəqiyyət qazanmasında, obrazların səhnə təcəssümündə həmişə böyük rol oynayır. Kiçik yaşlı tamaşaçıları da unutmayan sənətkar “Artıq tamah”, “Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm” və s. uşaq pyeslərinə musiqi bəstələyir. 1969-cu ildə bəstəkarın üç xoreoqrafik novelladan ibarət “Məhəbbət mahnısı” adlı baleti isə Moskvada müvəffəqiyyətlə səhnələşdirilir.

Respublikamızın musiqi həyatında fəal iştirak edən T.Quliyev daim müxtəlif musiqi festivalları, müsabiqələrin keçirilməsi üçün çalışır, dövrü mətbuatda aktuallığı ilə seçilən məqalələrlə çıxış edir.

Yaradıcılığının yetkin və kamil dövründə böyük sənətkarımız Tofiq Quliyevin şərəfli əməyi Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev və onun ləyaqətli davamçısı Prezident İlham Əliyev tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. 1997-ci ildə o, “İstiqlal ordeni” ilə təltif edilib. 2000-ci ildə dünyasını dəyişən Tofiq Quliyevin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən sənətkarın yaşadığı binaya xatirə lövhəsi vurulur, Bakının küçələrindən birinə və 12 nömrəli musiqi məktəbinə bəstəkarın adı verilib. Prezident İlham Əliyevin Tofiq Quliyevin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında müvafiq Sərəncamı görkəmli sənətkarın xatirəsinə dərin hörmət və ehtiramın təcəssümü kimi qiymətləndirilib, ictimaiyyətimiz tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb.

Böyük sənət fədaisi, əsl vətənpərvər Tofiq Quliyev bütün qüvvə və istedadını xalqına sərf etmiş, hörmət və ehtiram qazanmışdır. Adı musiqi tariximizə böyük hərflərlə həkk olunmuş müdrik sənətkarın bənzərsiz yaradıcılığı xalqımız tərəfindən həmişə yüksək tutulacaq.

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2023)

Şahbaz Xuduoğlu yazır

Yuval Noah Hararinin gəlişi çoxdan planlaşdırılsa da reallaşmırdı. Onun Azərbaycan auditoriyası qarşısında çıxışı sadə məsələ deyil. Kitabları 23 milyondan çox satılıb. Bu həcmdə adətən bədii kitablar satılır. 

O, tarix haqqında  səlis oxunan və həyatımıza toxunan və bizə güc verən, gələcəyi dizayn etməkdə bizə yardım edən elə bir kitab yazdı ki, bütün tarix kitabları haqqında təsəvvürləri dağıtdı.

Komandasında on beş nəfər işləyir: əksəriyyəti israilli olsalar da aralarında  irland, çinli, alman da var. İldə bir dəfə komandasını hansısa ölkəyə özü ilə aparır. Onlar əsasən Hararinin proqramını tərtib edir, həm də kitablarının nəşrini genişləndirməyə çalışırlar. Hər kəs öz işini yaxşı bilir. Əsası isə professoru yaxşı qoruyurlar: işləmək, dincəlmək, meditasiya -  vaxt rejiminə əməl edirlər.

Yemək masasında üz-üzə oturmuşduq. Öncə eynəyinin altından sınayıcı baxışlarla baxdı, kitabını ilk harda gördüyümü, oxuyanda necə təsirləndiyimi dedim və nəşriyyat haqqında qısa məlumat verdim. "Qafqaza ilk dəfədir səfər edirsiniz?"-  soruşdum. Bildirdi ki, ilk dəfədir. "Elə kitabınız da Qafqazda ilk dəfə bizdə nəşr edilib." - dedim.

Dərhal ən çox satılan non-fiction ədəbiyyatla maraqlandı, dedim, təbii sizin kitablar. Digər kitablarla maraqlandı. Bir neçə kitab və müəllifin adını çəkdim: "Millətlər niyə tənəzzül edir", Stiven Hoking, Riçard Dokkoinz, Fukuyama, Karl Saqan. İmzalar ona tanış idi, üstəlik kitabları da dilimizdə nəşr edilmişdi.

Bakının Osmanlıya aid olmasıyla bağll soruşdu, bildirdim ki, yox, Səfəvilərin ərazisinə daxil olub. 

Səfəvi və Osmanlı münasibətlərindən sual verdi, dedim o tarixin qara üzüdür. 

Onu ən çox maraqlandıran Azərbaycanda mövcud olan sekulyar cəmiyyətdir. "Bu necə baş verdi sizdə? " - deyə təəccübünü gizlətmədi. Dedim, maarifçiliyə minnətdarıq. XlX-XX əsr maarifçiliyi bu ölkədə sinaqoq, kilsələr və məscidlər, teatrlar, operaların olmasını şərtləndirdi. Maarifçilik olmasaydı, biz də İran ola bilərdik.

Bizə ən yaxın dost ölkə ilə maraqlandı, qonşularımızla münasibətlərimizi aydınlaşdırmaq üçün. "Türkiyəni bilirsiz, Gürcüstanla dostuq, oranı sevirik. Rusiyadan qorxuruq, İranla isə ehtiyatla rəftar edirik”- dedim.

"Türk dili ilə çox yaxındır diliniz" - dedi. "Onların qəbul etdiyi fransız kəlimələr, bizim qəbul etdiyimiz rusdan gələn kəlimələri çıxsaq yaxınıq”- cavab verdim.

Yəni, dünyaca oxunan bir müəllifin hər şeyə maraq göstərməsinə, doğrusu, valeh oldum.

Süni intellektin demokratiyaya təsiri ilə maraqlandım. Dedi, diktatorlar daha çox ehtiyat edirlər. Məsələn, Çin qəti şəkildə bunu qəbil etmir. Bu o deməkdir ki, sünu intellekt demokratik resurslara xidmət edəcək.

Söhbətimiz iki saatdan çox çəkdi. Kitablarını ona hədiyyə etdim. Şəkillər çəkdirdik.

Onun Bakı səfəri çox əlamətdar hadisədir. Bu işə dəstək verən hər kəsə təşəkkür edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2023)