Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü görəcək. Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Bu gündən etibarən oxucularımızı “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlıq gözləyir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalı olacaq.

 

 

 

1.

İri planda dayanmış kişinin üzündə heç bir ifadə yoxdur.

Kadr arxasından səs eşidilir: – Tək necə yaşayacaqsan?

Üzü görünən kişinin tükü də tərpənmir.

Araya bir müddət sükut çökür.

– Səninləyəm e!

Kişi yenə dillənmir. 

Fonda aeroport dispetçerinin elanı səslənir.

“Bakıdan Frankfurta uçan sərnişinlər on yeddinci qapıya yaxınlaşsınlar!”

Kamera geri çəkilir. Ümumi planda üz-üzə iki kişi dayanıb. Səsi bizə tanış olsa da, üzünü indi gördüyümüz adamın aşırma çantasından harasa getdiyi aydın olur.

Həmin adam: – Telefonunu açıq saxla. Çatan kimi zəng vuracam! – deyib onu yola salanın boynuna sarılır.

Üzündə heç bir ifadə olmayan kişi də ötürdüyü dostunu qucaqlayıb pıçıltıyla: – Arxayın get. Gözün geridə qalmasın! – deyir.

Üzündə heç bir ifadə olmayan kişinin güclü və əsəbi əlləri var. 

O, dostunu bərk-bərk qucaqlayıb heç hara buraxmaq istəmir. Dostu kişinin əlləri arasından zorla dartınıb çıxır. 

Boş dəhlizlə təyyarəyə tərəf gedir. 

Dəhlizin axırında dayanıb uzaqdan dostuna çığırır: – İndi sən tək neynəyəcəksən?

Ümumi planda çox sayda insanın içində tənha qalmış ifadəsiz üzlü kişinin üzü görünür. Yenə onun üzündə heç bir ifadə yoxdur. Soyuq və donuq ifadədən başqa heç nə.

 

2.

Dağınıq əşyalı, səliqəsiz mənzil. 

Pəncərədən yağan yağışın səsi eşidilir. 

Divara nizamsız kitab rəfləri mıxlanıb. Rəflərdə üz qabıqları saralmış kitablar görünür. 

Otaq soyuq olduğu üçün paltosunu əynindən çıxarmamış fransız dili müəlliməsi üzündə heç bir ifadə olmayan, artıq bizə tanış olan kişiyə fransız dili dərsi keçir.

Müəllimə: – Balzakı-zadı hələ bir kənara qoy. Frankofon olmaq ən əvvəl səninçün bir insan kimi sərfəlidir. Bu dil vasitəsilə sən qitələrin hamısında asanca danışa biləcəksən!

Kişi: – Mən bütün dillərdə susmaq istəyirəm! Danışmaq yox!

Müəllimə: – Yaxşı, qoy sən deyən olsun. Susursan sus. Amma bir şərtlə: xahiş edirəm mənim dərsimdə fransızca susasan!

Kişi: – Balzak kimi?

Müəllimə: – O qədər roman yazmış Balzak, sənin fikrincə, susurdu?

Kişi: – Əlbəttə susurdu. Mən fransız dilini ona görə öyrənirəm ki, onun sükutunu dilimizə çevirim!

Müəllimə: – İki ildir buna görə evdən eşiyə çıxmırsan?

Kişi: – Vallah, siz olmasaydız, öz dilimi də unudacaqdım. Nə mən indikiləri anlayıram, nə də onlar mənim dilimi bilirlər! 

Müəllimə: – Yaxşı. Uzatma! Bu gün sənə fransız moralistlərindən danışacam!

Kişi: – Sonuncu moralist dostum Səfər dünən Almaniyaya köçdü. Başa düşürsən? Təmasda olduğum yeganə adam da burdan getdi. Heç kəsim daha qalmayıb. Mən burda tənhayam! Sən mənə özüm-özümlə, adamca danışmağı öyrət!

Müəllimə: – Adam - Loraşfuko!

 

3.

Aeoroporta qayıdış.

Dostunu ötürmüş bizə tanış kişi dəhlizlə aram-aram gedən dostu Səfərin arxasınca baxır. 

Səfər dəhlizin sonuna çatanda sonuncu dəfə çevrilib dostuna doğru boylanır.

Səfər sonuncu addımı atıb dəhlizdə görünməz olur.

Kişi dostunun arxasınca bir xeyli baxdıqdan sonra bərkdən: “Salam, Loraşfuko”, – deyir.

Sonra çevrilib aeroportun çıxışına doğru qaçır. 

 

4.

Redaksiya.

Kişi işlədiyi saytın baş redaktorunun kabinetində ayaq üstə dayanıb.

Baş redaktor çox gəncdir.

Yumşaq kresloya yayxanıb oturub. Bahalı siqaret çəkir.

Baş redaktor: – Sənin yazdıqlarını daha heç kəs oxumur. Redaksiya üçün reklam da tapa bilmirsən. Bizə hələ bir qəpik də olsun pul gətirməmisən. Gündəmdə deyilsən e.... Başa düşürsən məni? De modesən! Yuxulusan elə bil. A kişi, daha heç kəs ağıllı yazı istəmir. Oxumur da. Düşünmək daha dəbdə deyil. Oxucunu əyləndirmək lazımdır. Ona maraqlı yazılar təklif etmək lazımdır. Məsələn, qızını zorlayan atadan yaz. Özünü damdan atan sevgilidən yaz. Oğraşdan yaz!

Kişi: – Loraşfukodan yaza bilərəm?

Baş redaktor: – O kimdir və neynəyib?

Kişi: – Yüzlərlə yazı yazıb!

Baş redaktor siqaretini sakitcə söndürüb ayağa qalxır: – Biz bir- birimizi başa düşmürük deyəsən! – deyir.

 

5.

Kişi yazı masasının gözlərindən şəxsi əşyalarını toplayıb redaksiyadan çıxır.

Onun arxasınca baxan kök və tərli xadimənin üzündə qəribə bir gülüş ifadəsi var.

Xadimə üzünü kişini qapıya qədər ötürən gənc baş redaktora tutub deyir: – Şükür, zibilləyənin biri də azaldı, müəllim!

Baş redaktor köksünü ötürüb: – Belə getsə, bu xarabada axırda ikimiz qalacağıq! – deyir.

 

6.

Kişinin mənzili.

O, parçasının rəngi soluxmuş köhnə divanın üstündə şax oturub. Çiyninə köhnə adyal atıb. Skaypda Amerikada yaşayan arvadı və qızı ilə danışır. 

Skaypdan arvadının əsəbi səsi eşidilir: “Nə var e avara-avara oturmusan orda?! Daha işləmirsən də. Loraşfuko sənə yemək gətirəcək? Səfər də köçdü getdi Almaniyaya. Ölsən, yerdən götürənin də daha orda yoxdur. Nə verib e sənə bu Bakı? Bizi də acından öldürürdün orda. Zamana adamı deyilsən də sən. Atdığını-tutduğunu da elə əvvəldən bilmirsən. Ziba... Ziba... Ay Ziba... Gəl bura atanla danış. Mənim çənəm yoruldu ona öyüd verməkdən. Onsuz da xeyri yoxdu. Elə bil daşa, divara deyirsən. Kərgədan kimi dayanıb baxır adamın üzünə. Ay kişi, bir tərpən də...”

Skaypdan kişinin qızının səsi eşidilir.

Qız: “Salam, papa. Ay pa, necə arıqlamısan? Yemək yemirsən sən? Mama, mama... Papam gör necə arıqlayıb? Ay Allah, indi ağlayacam! Ay papa...”

Skaypdan kişinin arvadının əsəbi səsi eşidilir: “Cəhənnəmə arıqlayıb papan, gora arıqlayıb. Biz burda kefdəyik bəyəm? Bütün günü meksikanların evlərini yığışdırıram e. Gör nə gündəyəm ...qulun quluyam. Bir dəfə ordan sənə pul yollayıb o? Heç bizdən xəbəri var onun? Qurban olsun mənim qeyrətimə. Başqası olsa, vallah, burda qəhbəlik eləyərdi. İki uşaq saxlayıram e burda...

Kişi əlini uzadıb kompüterin qapağını qapadır.

Ayağa qalxıb otaqda əsəbi-əsəbi var-gəl etməyə başlayır. 

Bir qədər sakit gəzdikdən sonra kişi otaqda sürətlə irəli-geri qaçmağa başlayır.

 

7.

Kişi supermarketdə hündür stellajlı sıraların arasıyla sadəcə dolaşır. 

Hiss olunur ki, nəsə almağa pulu yoxdur.

Ərzaq mallarının qiymətini gözünə yaxın gətirib aşırı diqqətlə baxır.

Gözü də, hiss olunur ki, pis görür.

Kişi kassanın yanında dayanıb qiyməti ucuzlaşdırılımış malları da bir-bir nəzərdən keçirir.

Nəhayət, supermarketdən əliboş çıxıb ayağını sürüyə-sürüyə evinə doğru gedir.

 

8.

Kişi artıq bizə tanış olan epizoda qayıdıb aeroportun şüşəli qapılarından çölə çıxır. 

Küləkli bir gündür.

Kişi şüşə qapıların böyründəki zibil qutusunun qarşısında dayanmış küçə itinin yanından keçəndə ayaq saxlayır.

İt də kişinin dayandığını görüb onun yanına qaçır.

Kişi aşağı əyilib itin başını sığallayır.

İt də ona doğması kimi yalmanır. Ayaqlarına düşüb zingildəyir.

Kişi üzünü itə tutub: “Darıxmırsan?” – soruşur.

İt dal ayaqları üstündə qalxıb kişinin boyu bərabəri dayanır. Kişi onun başını tumarlayır.

 

9.

Kişi bankomatın qarşısında dayanıb. Köhnə, zamanı keçmiş iş kartını bankomatın koğuşuna salır. Bir-bir rəqəmli şifrələri yığır. Bankomatın ekranında pulun olmadığı göstərilir. Və bankomat pul kartını geri qaytarır.

Kişi kartı koğuşdan çıxarır. Sonra yenə təkrarən bankomatın koğuşuna salır. 

Yenə də ekranda pulun olmadığı göstərilir.

 Kişi bunu bilsə də, təkrar-təkrar kartı bir neçə dəfə bankomata salır.

Hər dəfə də kartda pulun olmadığı göstərilir.

 

10.

Kişi aeroportdan şəhərə gələn avtobusa minir. 

Avtobusun salonunda oturmuş turistlər yerli adamlardan çoxdur. Onların içində ərəb turistləri geyimləri və ucadan danışmaları ilə xüsusi seçilirlər. Onlar avtobusda pintiliklə yemək yeyir, ucadan gülüb-danışırlar. Turist şirkəti tərəfindən onları qarşılayan bələdçinin əlində kiçik çaxçaxlı dəfi var. O, əlində tutduğu dəfi çala-çala ərəblərə ərəb dlində Bakı tarixi haqqında nəsə danışır. Ərəblərin heç biri ona qulaq asmır.

Bayaqdan bəri bu mənzərəni izləyən kişi ayağa qalxıb oturacağıın üstünə qalxır. Əlini ağzına qoyub ucadan üç dəfə: “Allahu əkbər!” – qışqırır. 

 Onun bu qəribə hərəkətindən sonra avtobusdakıların hamısı qorxa-qorxa kişinin sonra nə edəcəyini gözləyirlər.

Kişi: – Qulaq asın. Azərbaycan dünyanın ən gözəl ölkəsidir. Bir pəncərədən çölə baxın. Burda yaşayan insanların ruhu bütün dünyanı nizamında saxlayır. Bizim qədər xeyir, bizim qədər saf, bizim qədər nurlu insanlar dünyanın heç harasında daha yoxdur. Mənim ovcumun içinə baxın. Görün ovcumun içində nə qədər işıq var! – deyir.

Tərcüməçi ərəb turistlərə kişinin dediklərini tərcümə edir.

Kişi monoloqunu bitirib sirk illüzionisti kimi ovuclarını geniş açır. Və hamı birdən-birə onun ovuclarının boş olduğunu görür. 

Bu qəribə təzad, bu qəfil hərəkət birdən-birə hamının eynini açır, turistləri güldürür. İlk baxışdan çox ciddi görkəmi olan kişinin birdən-birə bu cür hoqqabazlıq etməsi ərəblərə xüsusi zövq verir. Onlardan biri ayağa qalxıb kişinin ovcunun içində, ciblərində hər hansı bir əşyanın olub-olmadığını da yoxlayır. Və heç nə tapmadığına sevinib gülə-gülə əllərini yuxarı qaldırır.

Ərəb: – Veir is Allahu əkbər? – soruşur.

Avtobusdakılar ayağa qalxıb kişiyə gülə-gülə əl çalırlar.

Kişi bir dəfə də özü öz ovcunun içinə diqqətlə baxıb oturacağın üstündən suyu süzülə-süzülə aşağı enir.

Ərəb turistləri onun ovcunun içinə yenə də baxmasına daha da ucadan gülürlər.

Kişi bələdçidən soruşur ki, ərəb nə dedi. O da cavab verir ki, soruşdu, “hanı Allahu-əkbər”?

Bir azdan turistlər yenə öz işləri ilə məşğul olurlar.

Kişi avtobusun iri şüşəsindən peşman-peşman çölə baxır.

Avtobus şəhərə doğru getməyindədir.

Turist bələdçisi avtobus oturacaqlarının arasıyla keçib kişiyə yaxınlaşır.

Bələdçi kişinin yanındakı boş oturacağa oturub onun çiyninə toxunur.

Kişi çevrilib çiyninə toxunan bələdçiyə baxır.

Bələdçinin əlindəki dəfin içi dollarlarla doludur. Bələdçi dəfi kişiyə uzadır.

Kişi: – Bu nədir?

Bələdçi: – Qazancımızdı. Yarı böləcəyik. “Allahu əkbər”i çox yaxşı düşünmüsən. Əməlli-başlı pul tuta bilərsən! Şərik olsaq, səni bütün avtobus marşrutlarına salaram. Nə deyirsən?

Kişi bələdçinin çiyni üstündən boylanıb ərəb turistlərə tərəf baxır. Onların üzündən gülüş hələ də silinməyib.

Kişi dəfi dartıb bələdçinin əlindən alır. 

Hirslə ayağa qalxır.

Dəfdəki pulları bir-bir ərəblərə qaytarır.

Ərəblər yenə ucadan gülə-gülə ona əl çalırlar.

Ərəblərdən biri onun çiyninə toxunub: – Ar yu Allahu əkbər, –deyir.

Kişi ərəbin ona nə dediyini anlamadan sürücüyə yaxınlaşır.

Kişi: – Burda saxla, mən düşürəm! – deyir.

Sürücü avtobusu saxlayıb deyir:

 – Nə verirdilər, gərək götürəydin. Allah bərəkət versin!

Kişi: – Allah verib də bərəkət!

O, avtobusdan aşağı enəndə də yenə qorxa-qorxa ovcunun içinə baxır.

Kişinin ovcu boşdur. Bunu biz də görürük.

Kişi magistral avtomobil yolu ayrıcındakı dəmir arakəsməyə söykənib sağdan-sola, soldan-sağa sürətlə şütüyən maşınlara baxır.

Beləcə xeyli zaman keçir. Maşınların sürəti get-gedə artdığından artıq biz də onları sezə bilmirik.

Kişi yolun ortasında hərəkətsiz dayanıb.

Kadr get-gedə lap sürətlənir.

 

11.

Artıq gecədir. 

Kişi kimsəsiz şəhər küçəsi ilə gedir.

Ətrafda heç kəs yoxdur.

Ancaq kadrda yanıb-sönən küçə fənəri görünür.

Qəfil gözümüzün qabağında küçə fənərinin işığı yavaş-yavaş öləziyir. Və nəhayət, son dəfə işarıb sönür.

Bunu kişi də görür.

Kişi işıq dirəyinə yaxınlaşır. 

Və birdən-birə gözümüzün önündə möcüzə baş verir. Kişinin ovcunun içi yavaş-yavaş gözümüz önündə işıqlanmağa başlayır. Get-gedə artan bu işıq artıq əməlli-başlı sezilir.

Kişinin ovucları əməlli-başlı işıqlanıb.

Kişi əlini küçə fənərinin dirəyinə toxundurur. 

Fənər kişinin ovcundakı işığın təmasından yenidən yanır.

Kişinin təəccübündən gözləri irilənir. Sonra o, digər fənərə yaxınlaşır. Yenə də hər şey təkrarlanır. Beləcə, kişi sönmüş küçə fənərlərini əlinin təması ilə yandıra- yandıra kimsəsiz şəhərlə evinə doğru gedir...

 

Kişi ovcunda işıq şəhərə girir. Və biz şəhəri onun ovcunun işığı altında görürük. 

Gümüşü və təmiz...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2024)

 

 

 

Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Qardaş Türkiyənin çox dəyərli yazarlarındn biri olan Kerim Özbeklerlə müsahibəni təqdim edirəm.

 

-Günaydın, Kerim bəy! Necəsiniz? Zəhmət olmasa öncə azərbaycanlı oxuculara özünüz haqqında məlumat verərdiniz.

 

-1951-ci ildə Türkiyənin Aydın vilayətinin Nazilli rayonunda anadan olmuşam. 14 yaşımda Türkiyənin ən böyük qəzeti olan Hürriyyət Xəbər Agentliyinin müxbiri olmuşam. Daha sonra Günaydın-Tərcüman-Milliyyət qəzetlərində və başqa qəzetlərdə müxbir kimi çalışdım. Bundan əlavə, Türkiyənin ən böyük xəbər agentliklərindən biri olan Türkiyə Xəbər Agentliyinin və dövlətin rəsmi qurumu olan Anadolu Agentliyinin (AA) müxbiri kimi də çalışmışam. Əsgərliyimi başa vurduqdan sonra Aydının Yenipazar rayonunda “Efe” qəzeti, Kuyucak rayonunda “Hizmet” qəzeti və Bozdoğan rayonunda “Fısıltı” qəzetlərini nəşr etdim. 1980-ci ildə bu qəzetlərin nəşrini dayandırdım və kitablar yazmağa başladım. Bu günə kimi şeir və poeziya antologiyası olmaqla 9 kitab yazıb çap etdirmişəm. Şeir kitablarından sonra janrımı vilayət və mahalları tanıdan kitablara ayırdım, Ege Bölgəsi və İç Anadolu Bölgəsi ilə bağlı kitablar yazıb nəşr etdirdim. Ümumilikdə 17 kitabdan sonra kitab yazmağı dayandırdım. 1999-cu ildə təqaüdə çıxdım, bundan sonra işimi jurnalist-yazıçı-şair-naşir-ədəbiyyat üçün faydalı olacaq müxtəlif tədqiqatlara həsr etdim. Hələ də bu mövzuda işlərimi böyük sürətlə davam etdirirəm.

 

-Ədəbiyyata marağınız nə zaman başladı?

 

-Ədəbiyyata marağım 13-14 yaşımdan başlayıb. Orta məktəbdə oxuyarkən bir ədəbiyyat müəllimimiz var idi, kitab yazırdı. Adı Kasım Avcı idi, məncə, o mənə təsir etmişdi, çünki bir gün 16 səhifəlik dəftərə yazdığım şeirləri yazıb kitab halına gətirdim, ona göstərdim və “Müəllimim, şeir kitabı çıxarmaq istəyirəm” dedim. Arxasına belə baxmadı, sadəcə “deyəsən pulun çoxdur” deyib uzaqlaşdı.

 

-Əsərləriniz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

 

-Bu günə kimi şeir və şeir antologiyası-almanax-turizm-köməkçi kurs kitabları yazmışam və bu kitablardan 50 min ədədi çap olunub. 10 mindən çoxunu məktəblərə, kitabxanalara hədiyyə etdim, qalanları satıldı. Kitab yazmağı dayandırdıqdan sonra Türkiyənin bütün vilayətlərini, gəzməli olduqları yerləri yazıb internetdə 3-4 saytda dərc etdirdim. İstəyən hər kəs bundan faydalana bilər və məncə, faydalanır.

 

-Hər hansı bir yazı rutininiz varmı?

 

-Bəli, daha çox ədəbiyyatla bağlı yazılar yazıram. Mən də zaman-zaman şeir yazıram, amma coğrafiya-tarix-turizm məqalələri də maraqlarım arasındadır. Onlara daxil olmaq istəyənlər Google axtarış çubuğuna “kerimozbekler” yazaraq bəzilərinə çata bilərlər. Vizuallar bölməsində işimin çoxlu fotoşəkilləri var. Əslində internetdə çoxlu məqalələrim, fotoşəkillərim olsa da, bəziləri orada görünmür. Məncə bəzi özəl saytların içərisində var.

 

-Ən çox nələr sizə ilham verir?

 

-Gəncliyimdən insanların yanında olduğum üçün hər şey məni ruhlandırır, amma bəzən vaxtınızı istədiyiniz kimi istifadə etmək şansınız olmur. Məsələn, normal yazmağa davam etmək istədiyim halda poçtla gələn bir çox kitabları tanıtmalıyam. Misal üçün İstanbulda Turhan Bayraktar adlı mərhum bir dostum var idi. O, “Türkiye Dergisi” adlı jurnal çıxarırdı, mən 25 il bu jurnalda kitab rəyləri yazdım. Üstəlik, bəzi nömrələrdə 5-6 kitab rəyi var idi. Bu jurnaldan başqa 30-40-a yaxın ədəbi jurnalda məqalə və şeirlərimlə çıxış etmişəm. Qəzetlərin sayı daha çox idi, bir vaxtlar poçt qutumdan hər gün 10-15 santimetr hündürlüyündə qəzet, jurnal, məktub və s kimi sənədlər çıxırdı.

 

-Ən çox sevdiyiniz yazar və əsər hansıdır?

 

-Ölkəmizdə çox dəyərli yazıçı və şairlərimiz var. Çoxlarının kitabını oxumamış olsam da, həqiqəti yazan hər bir yazıçını, şairi bəyənirəm. Ancaq gənc yaşlarımdan bir çox qəzet və agentliklərin müxbiri olduğum üçün hər gün 15-20 qəzet oxuyub nəzərdən keçirməli olurdum, bunlardan başqa hər gün 5-6 saatımı xəbər, məqalə yazmağa sərf edirdim. Buna baxmayaraq, İzmirdə Şeref Üsküp adlı bir mərhum yazıçımız vardı və onun yazdığı “Çakıcı Efe” adlı 300 səhifəlik kitabı Ramazan bayramında gündə bir dəfə 4 dəfə oxudum. Üsküpün çıxardığı “Hür Efe Gazetesi” var idi, həftədə bir dəfə çıxarıb mənə göndərirdi. Onun köşə yazarları da diqqətimi çəkirdi, amma mənə göndərilən bütün qəzetləri, jurnalları, kitabları oxuyurdum. Onların promosyonlarını edirdim, indi də eyni qaydada işləyirəm, amma bəzən vaxt çatmır.

 

-Türkiyədə mütaliə (okuma) sizi qane edirmi, genel kitablara yoxsa digital kitablara üstünlük verirsiniz?

 

-Həm yazılı əsərləri, həm də rəqəmsal dünyanı çox yaxından izləyirəm. Bunların arasında məni maraqlandıran xəbərləri və elanları hər 15 gündən bir “Basın Yayın Sanat Edebiyat Şiir Dünyası'ndan Kısa Kısa Duyurular” adı altında dərc edirəm. 1000-ə yaxın jurnalist-yazıçı-şair-ədəbiyyat-naşir və s. bu kimi insanlara yönləndirirəm və çox yaxşı bilirəm ki, onlar bundan faydalanırlar.

 

-Azərbaycan ədəbiyyatını izləyirsinizmi? 

 

-Əvvəllər türkcədən istifadə edən ölkələrdə qəzet, jurnal, xəbər agentliklərində və s. bu kimi yerləri tanıtmaq üçün çalışdım, amma təəssüf ki, e-poçtlarını əldə etdiyim bəzi insanlar və təşkilatlar e-poçtları blokladılar və bu nəşrlərin işlətdiyi dillə bizim türkcə arasında anlamadığım çoxlu sözlər var. Bu səbəbdən çox təəssüf ki, daxil olduğum saytlarda axtardığımı tapa bilmədim və izləməkdən vaz keçdim. Məncə, dil birliyi əldə olunarsa, bu baş verə bilər. Misal üçün, hər il Türkiyənin Elazığ vilayətinə Türk Dünyasından şairlər gəlib şeir deyirlər, amma bir gün burada iştirak edən şairlərdən biri mənə “ Heç kim heç kimin nə dediyini başa düşmür. Tərcümə yoxdur, şeir deyənləri formal olaraq alqışlayırıq” dedi. Bu, işin əsl xülasəsidir, halbuki Azərbaycan türk dilindən daha yaxşı istifadə edən bir ölkədir, amma saytlara girib çıxanda heç nə başa düşə bilmirəm, ona görə də təəssüf ki, izləyə bilmirəm.

 

-Bir yazar olaraq digər  yazarlara məsləhətləriniz nədir?

 

-Onlara çoxlu qəzet, kitab, jurnal oxumalarını və çox zəngin kitabxanalara sahib olmalarını, dünyada baş verən bütün hadisələri çox yaxından izləmələrini, peşəkar görüşlər, sərgilər, yarmarkalar və s. kimi tədbirləri yaxından izləmələrini və imkan tapdıqca  dünya ölkələrinin dillərini öyrənib səyahət etmələrini tövsiyə edirəm. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2024)

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Zaman-zaman bədnam qonşularımız bizlərə olmazın acılar yaşadıblar. Mart soyqırımına dünən, Xocalı soyqırımına ötən ay yas tutduq. Bu gün mən daha bir erməni faşizmi aktını xatırlamalı olacağıq. 19 mart 1994-cü ildə ermənilərin Bakı metrosunda törətdikləri  terror nəticəsində 14 həmvətənimiz öldü. Ölənlər arasında Xalq artisti, Azərbaycanın caz musiqisi sənətinin parlaq səhifələrini yaradan Rafiq Babayev da var idi. Qəribəsi odur ki, Rafiq Babayev həmin gün ömründə ilk dəfə idi ki, metroya minir, yerin altına enirdi, bu eniş əbədi oldu.

 

Ötən gün istedadlı bəstəkar, Xalq artisti, cazmen, pianoçu Rafiq Babayevin anadan olmasının 88-ci ildönümü idi. 

Rafiq Babayev Bakıda musiqiçi ailəsində dünyaya göz açıb, musiqi təhsilinin bütün pillələrində uğur qazanmağı bacarıb. Caz musiqisinə böyük həvəsi, improvizasiya etmə bacarığı ilk dövrdən hiss edilib. Musiqi məktəbinin buraxılış imtahanında klassik musiqidən əlavə amerikalı caz pianist Bill Evansın kompozisiyasını da ifa edən Rafiq Babayev bu addımı ilə görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun rəğbətini qazanıb və caz dünyasına ilk addımlarını atıb. 

Təhsilini başa vurduqdan sonra özünün caz-instrumental qrupunu yaradan Rafiq Babayev SSRİ turnesinə çıxıb, bir sıra caz festivallarının laureatı olub. 

1965-ci ildə o, özünün rəhbərlik etdiyi instrumental caz kvartetinin və Teymur Mirzəyevin Bakı vokal kvintetinin birləşməsi nəticəsində yaranmış “Qaya” caz vokal instrumental ansamblının musiqi rəhbəri təyin edildi. Ayrı-ayrı vaxtlarda Mahnı Teatrının musiqi rəhbəri, estrada-simfonik orkestrinin bədii rəhbəri və dirijoru kimi çalışdı.

Rafiq Babayev 1978-ci ildə Azərbaycan SSR-in Əməkdar artisti, 1993-cü ildə isə müstəqil Azərbaycanın Xalq artisti adlarına layiq görüldü. Milli musiqini cazla sintez edərək ona yeni nəfəs verən istedadlı bəstəkar 20-dən çox bədii və sənədli ekran əsərinə, həmçinin cizgi filminə musiqi bəstələdi. 

Həyat yolu Rəşid Behbudov, Vaqif Mustafazadə, Müslüm Maqomayev kimi milli musiqimizin görkəmli simaları ilə kəsişən Rafiq Babayev 1993-cü ildə çəkilmiş “Təhminə və Zaur” filminin saundtreki olan “Əlvida” kompozisiyasını ifa etməklə hamının sevgisini qazandı. 

Və bir il sonra bəhs etdiyimiz terror.

Allah rəhmət eləsin!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.04.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ  İKİSİNDƏ layihəsində bu gün sizlərə ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ NOBEL MÜKAFATI LAUREATLARI silsiləsindən Tomas Eliot barədə məqaləni təqdim edəcəyik. Məqalənin müəllifi İlham Abbasovdur.

 

1923-сü ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı, ingilis dilli irland şairi Uilyam Yeytsin vəfatından sonra bu sənətkarı bütün dünyada ingilis dilində yazan şairlərin ən yaxşısı sayırdılar. Onu və Yeytsi birləşdirən əsas cəhət onların hər ikisinin bədii yaradıcılığının ilk növbədə lirik poeziya əsasında formalaşması idi. O bu günə qədər də dünyada ən çox çap olunan və ən çox oxunan şairlərdən biridir. Şeirləri dünyanın, demək olar, bütün mədəni xalqlarının dillərinə tərcümə olunub.

 

Söhbət 1948-ci ildə “müasir poeziyanı dəyərli novatorluqla zənginləşdirdiyinə görə” ədəbiyyat üzrə 43-cü Nobel mükafatına layiq görülmüş ingilis şairi Tomas Eliotdan gedir. Mükafata namizədliyi müzakirə olunanda İsveç Akademiyasının üzvü Andres Esterlinq onun yaradıcılığını xarakterizə edərək demişdi: “Tomas Eliotun şeirləri insanların yaddaşına almaz  itiliyi və sərtliyi ilə həkk olunur”. Özü isə mükafata layiq görülməsinə belə reaksiya vermişdi: “Mən şairlərə Nobel mükafatı verilməsini poeziyanın ümumbəşəri dəyərinin daha bir təsdiqi hesab edirəm. Mənə verilən mükafatı şəxsi xidmətlərimin qiymətləndirilməsindən daha çox, poeziyanın əhəmiyyətinin rəmzi etirafı kimi qəbul edirəm”.

          Onun mükafata layiq görülməsi haqqında Nobel Komitəsinin qərarında ingilis şairi kimi göstərilsə də, Tomas Sternz Eliot 1888-сi il sentyabrın 28-də Amerika Birləşmiş Ştatlarının Missuri ştatının Sent-Luis şəhərində zəngin sənayeçi ailəsində dünyaya gəlmişdi. Atası Henri sahibkar, anası Şarlotta yazıçı idi. Görkəmli adamların bədii bioqrafiyalarının müəllifi kimi tanınmışdı. Tomas yeddi uşaqlı ailənin sonbeşiyi idi.

          T.Eliot mükəmməl təhsil almış, Harvard Universitetini magistr diplomu ilə bitirmişdi. Yeniyetməlik çağlarından bədii yaradıcılığa meyil salan gələcək şair, qədim Şərq mədəniyyətinə maraq göstərərək ilk şeirlərini böyük fars şairi Ömər Xəyyamın rübailərini təqlid edərək yazmışdı. Həmin qələm təcrübələrini 1909-1910-cu illərdə Harvardda nəşr olunan “Harvrad vəkili” jurnalında dərc etdirdikdən sonra təhsilini davam etdirmək üçün Avropaya gedən Tomas 1910-1911-сi illərdə Fransada Sorbonna Universitetində fəlsəfə ixtisası üzrə təhsil alır, o cümlədən 1927-ci ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı, görkəmli Fransa filosofu Anri Berqsonun mühazirələrini dinləyir, fransız dili və ədəbiyyatı üzrə məşğələlərə gedir. Ədəbiyyata gəldiyi ilk dövrdə o zaman Avropada aparıcı rol oynayan simvolizm ədəbi cərəyanı və simvolist yazıçıların yaradıcılığı ilə maraqlanır.

          Lap erkən yaşlarında dünyanın ən nüfuzlu universitetlərindən ikisinin diplomunu qazanan və dərin biliklərə yiyələnən gənc yazıçı ABŞ-yə qayıtdıqdan sonra poetik yaradıcılıqla paralel, elmi araşdırmalarla da məşğul olur. Onun tədqiqat işləri ədəbi yaradıcılığın fəlsəfi problemlərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdu. İlkin olaraq görkəmli ingilis filosofu Frensis Bredli haqqında dissertasiya üzərində işləyir.

          Həmin illərdə T.Eliot qədim Şərq mədəniyyətinə marağını davam etdirərək qədim hind – sanskrit dilini və ədəbiyyatını öyrənməyə cəhd edir, həmçinin buddizmlə ciddi şəkildə maraqlanır. Elmi tədqiqatlarına görə Harvard Universitetindən aldığı təqaüdü Almaniya elmi dairələrində bu ölkənin klassik fəlsəfəsini (Kant, Hegel, Şellinq, Feyerbax, Nitsşe) əsaslı şəkildə öyrənməyə sərf edir. Onu Harvard universitetində professor kürsüsünə dəvət etsələr də, poetik yaradıcılıq yolunu davam etdirməyə üstünlük verərək, bu yüksək etimaddan imtina edir. 1915-ci ildə Universitetin nəşriyyatında ilk şeir kitabını nəşr etdirir. Bir neçə il burada nəşr olunan ədəbi jurnalın baş redaktorunun müavini vəzifəsində çalışır. Əsasən ümidsizlik və ruh düşkünlüyü ovqatına köklənən lirik şeirlərini müxtəlif ədəbi nəşrlərdə dərc etdirərək bir şair kimi tanınmağa başlayır. Onu ilk dəfə məşhurlaşdıran “Alfred Pruforkun məhəbbət nəğməsi” (1917) poemasında gənc şairin bədii istedadının tam mənada üzə çıxması oldu. Mütəxəssislər bu əsəri XX əsr Amerika poeziyasının başlanğıc nöqtəsi sayırlar.

          Maraqlıdır ki, ədəbi tənqiddə həmişə ingilisdilli poeziyanın klassiki olaraq  dəyərləndirilən şairin əsərlərinin ingilis ədəbiyyatında nə kimi yer tutduğuna heç zaman bu cüt konkret qiymət verilməyib. O, Birinci Dünya Müharibəsi başlayandan İngiltərəyə köçür və ömrünün qalan hissəsini bu ölkədə yaşayır. T.Eliotun əcdadları XVII əsrdə İngiltərədən Amerikaya köçmüşdülər. Şair ABŞ-də doğulduğu, böyüdüyü, təhsil aldığı üçün özünü amerikalı sayırdı. Amma xarakterinə, mental xüsusiyyətlərinə, həyat və düşüncə tərzinə görə T.Eliot amerikan yox, məhz ingilis idi. Hələ tələbəlik illərindən yoldaşları onun ləhcəsindən və vətəndaşlığından başqa hər şeydə amerikan yox, məhz ingilis olduğunu vurğulayırdılar.Və bu mənada, onun lap əvvəldən ingilis şairi kimi ad çıxarması da anlaşılan idi. Buna görə də şairin yetkinlik çağında – 39 yaşında ABŞ vətəndaşlığı ilə yanaşı, Britaniya vətəndaşlığını da qəbul etmək fikrinə düşməsi onu yaxşı tanıyanlardan heç kəsi təəccübləndirmədi. 1927-ci ildə əksər amerikalılar kimi doğuluşdan xristianlığın protestant məzhəbinə mənsub olan T.Eliot İngiltərə üçün daha səciyyəvi sayılan anqlikan təriqətinin qaydalarına uyğun olaraq, xaç suyuna çəkilmə mərasimini yenidən keçir və yeni məzhəbi ilə Britaniya təbəəliyini qəbul edir. Həyatında baş vermiş bu mühüm hadisələr barədə düşüncələr şairin 1930-cu ildə yazdığı “Küllük içində” poemasında öz əksini tapır.

          Bədii yaradıcılığında əsas diqqəti, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, insanın keçirdiyi mənəvi böhran və mənəvi dəyərlərin itirilməsi mövzusuna həsr olunmuş lirik poeziyaya verən şair 30-cu illərdən başlayaraq qələmini dramaturgiyada da sınamağa başlayır. Onun dram əsərləri sırasında ilk teatr uğuru qazanan dini mövzuda yazdığı “Kilsədə qətl” (1934) pyesi ABŞ və Avropanın bir çox nüfuzlu teatrlarında tamaşaya qoyulur. Bundan sonra qələmə aldığı “Ailənin birləşməsi” (1939), “Axşam kokteyli” (1950), “Şəxsi katib” (1954), “Yaşlı dövlət xadimi” (1954) pyeslərini oxucu və tamaşaçılar rəğbətlə qarşılaslar da, bu əsərlər birinci pyes qədər yüksək qiymət qazana bilmir.

          Epik növdə yazdığı poetik əsərlərin sırasını “Bəhrəsiz torpaq “ (1922) poeması ilə qoyan T.Eliot 40-cı illərdə poeziya yaradıcılığını əsasən bu janrda yazılmış əsərlərlə davam etdirir. Ədəbi tənqidin mükəmməl əsər kimi qiymətləndirdiyi “İst Koker” (1940), “Byornt Norton” (1941), “Balaca Ciddinq” (1942), “Dörd kvartet” (1943) və s. poemalarının hər biri müəllifin insan mənəviyyatı və zaman haqqında düşüncələrini əks etdirir. Xüsusən “Dörd kvartet” poemasını vurğulamaq lazımdır. Bu əsərin çapından sonra T.Eliot ingilisdilli ən nüfuzlu şair kimi məşhurlaşır və onun şeirlərini çağdaş modernist poeziyanın ən yaxşı nümunələri kimi qiymətləndirirlər.

          T.Eliot 1915-ci ildə Viven Heyvud adlı balerina qadınla ailə qurur, lakin tezliklə  ruhi xəstəlikdən əziyyət çəkdiyi məlum olan xanım ömrünün qalan hissəsini psixiatrik xəstəxanada keçirməli olur.

          T.Eliot 1922-ci ildə özünün ən dəyərli poetik əsərini – “Bəhrəsiz torpaq” poemasını nəşr etdirir. Bu əsərdə o, mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşmış müair gəncliyi “itirilmiş nəsil” adlandırır. Maraqlıdır ki, ötən onilliklər ərzində dünyanın müxtəlif yerlərində, müxtəlif xalqların mədəniyyətində (o cümlədən bizdə) gənc nəsil haqqında bu ifadəni dönə-dönə işlədiblər. 1925-ci ildə şair özünün ən məşhur əsərlərindən biri olan və “ingilisdilli poeziyanın ən dəyərli nümunəsi” adlandırılan “İçiboş adamlar” şeirini yazır və burada həmin mövzunu uğurla davam etdirir.

          T.Eliot 1925-ci ildən başlayaraq 1965-ci ilə (ömrünün sonuna) qədər bütün Avropada tanınan “Faber and Faber” nəşriyyatında redaktor vəzifəsində çalışmış, sonralar isə onun direktoru olmuşdu.

          Peşəkar yaradıcılıq yolu 1905-1965-ci illəri əhatə edən T.Eliot bütün dünyada şair, dramaturq, novellaçı, esseist, ssenariçi, jurnalist kimi tanınsa da, poeziya ilə yanaşı, əsas yaradıcılıq fəaliyyəti ədəbi tənqidlə bağlı idi. O, görkəmli tənqidçi kimi nüfuz qazanmışdı. 1910-cu ildə ədəbi-tənqidi esselərindən ibarət “Müqəddəs meşə” adlı ilk elmi kitabı nəşr olunur. Bu kitabda o, ingilisdilli çağdaş poeziyanın Con Donn, Endrü Marvell, Con Vebster kimi nümayəndələrinin yaradıcılığını xüsusilə yüksək qiymətləndirir.

Ümumiyyətlə, T.Eliotun ədəbi-tənqidi yaradıcılığına aid olan məqalələr onun nəzəri-estetik görüşlərindən daha çox Avropa ədəbiyyatının müxtəlif dövrlərinə və cərəyanlarına mənsub olan sənətkarların yaradıcılığının praktik cəhətlərini əhatə edirdi. Bu, onunla bağlı idi ki, müəllif özü nəzəriyyəçi olmaqdan daha əvvəl ilk növbədə şair idi. Və bu əsərlər bir sənətkar və mütəfəkkir kimi onun ədəbi kredosunu bədii əsərləri qədər geniş və dərindən əks etdirə bilmirdi. Bununla belə, onun elmi-tənqidi yaradıcılığı qaldırılan məsələlərin səciyyəsinə və həlli  yollarına görə məntiqi və estetik baxımdan bir sistem şəklində dəyərləndirilməlidir. Ədəbi tənqidin bu yeni cərəyanını İngiltərədə “Kembric məktəbi”, Amerikada isə “yeni tənqid” adlandırırdılar.

          Bu sistemi xarakterizə edərkən onun banisi T.Eliotun bir ədəbiyyatşünas olaraq ilk əvvəl dövrünün yaradıcılıq tərzində nəzəri və praktik cəhətdən aparıcı rol oynayan formalist inikas üsullarına qarşı çıxdığını, çağdaş yaradıcılıq prosesində klassik ədəbiyyatdan gələn ifadə üsullarının kor-koranə təkrarlanmasını qəbul etmədiyini, yeni, modernist ifadə tərzinin tərəfdarı  olduğunu vurğulamaq lazım gəlir. Bu yanaşma ilk növbədə onun bir şair kimi düşüncə azadlığı və yaradıcılıq sərbəstliyinə üstünlük verməsi, ehkamçılıqdan uzaq olmağa çalışması ilə izah edilə bilər.

          Müasir poeziya barədə fikirlərini ifadə edərkən T.Eliot onun klassik poeziyadan daha yüksək məziyyətlərə malik olduğunu vurğulayır. Çünki klassik poeziya insanın duyğu və düşüncələrini bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə əks etdirir. O, lirik poeziyada subyektivizmi etalon səviyyəsinə qaldırmağın, obyektiv gerçəkliyin inikasından qaçmağın əleyhinə idi. Onun fikrinə görə, şeirdə duyğuların əks etdirilməsi düşüncələrin ifadə olunması ilə obyektiv tarazlıq şəklində verilməlidir.

          Ancaq onun nəzəri görüşləri ilk baxışda görünə biləcəyi qədər də birmənalı deyildi. Bu prinsiplərlə hətta onun öz bədii yaradıcılığına yanaşdıqda belə, cavabı aydın olmayan suallar meydana çıxır. Çünki onun nəzəri-estetik baxışları donuq ehkamlardan uzaq, daim hərəkətdə və inkişafda olan mühakimələr şəklində mövcud idi. Onları canlı ədəbiyyata tətbiq edəndə bu amilləri mütləq nəzərə almaq lazımdır.

          O, poeziyanı həm onu yalnız estetik material kimi, götürənlərdən, həm də bədii düşüncəni formal məntiq nümunəsi kimi qəbul edənlərdən qoruyurdu. Onun mövqeyi böyük fransız yazıçısı Qustav Floberin Avropa ədəbiyyatşünaslığında sənətə yanaşma etalonu kimi qəbul edilən fikrinə əsaslanırdı: “Yazıçı əsəri öz duyğularının təzahürü nümunəsinə çevirməməlidir. Müəllif yaratdığı əsərdə özünü Allahın Özünü yaratdığı dünyada əks etdirdiyi kimi ifadə etməlidir”.

          İndi incəsənətə bu cür baxış ümumi qəbul edilmiş yanaşma normasıdır. Lakin o zaman bu yanaşma tərzinə görə T.Eliot yaradıcılığı maarifləndirmə və tərbiyə vasitəsi saydığı üçün öz ünvanına sənəti fəlsəfə, yaxud din kimi qiymətləndirənlərin dilindən daim qınaq sözləri ittihamlar eşitməli olurdu. Opponentləri onun incəsənətdə irəli sürdüyü “fərdisizləşdirmə” prinsipini yanlış olaraq “şəxsiyyətsizləşdirmə” tələbi kimi qələmə verərək inkar edirdilər. Şeirin müəllifin düşüncə prosesindən asılı olmadan “öz-özünə yarandığını”, “mistik vəhy kimi gəldiyini” iddia edənlər T.Eliotun poeziyadan tələb etdiyi duyğu ilə düşüncənin vəhdəti, harmoniyası prinsipini sona qədər anlaya, dərk edə bilmirdilər.

          Nəhayətdə T.Eliot bu barədə düşüncələrini “Poeziyanın və tənqidin vəzifələri” kitabında şərh etməli oldu. Şair bu traktatda göstərirdi ki, duyğu və düşüncənin xaotik “sintezindən” incəsənət üçün xilasedici rol oynayan harmonik nizam meydana gələ bilməz. O, hesab edirdi ki, poeziya insanın real dünyanı qavramasına hiss olunacaq qədər təsir göstərir. Poeziya bu funksiyanı yalnız insanın düşüncə tərzinin spesifik (obrazlı) bir forması olaraq yerinə yetirə bilər. T.Eliotu dəfələrlə klassik poeziyanı qəbul etməməkdə günahlandıraraq ədəbi ənənələri dəyərləndirməməkdə, onların canlı inkişafını görməməkdə ittiham etmişdilər. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə Avropa ədəbiyyatı və estetikasında biz başa düşən mənada ənənə anlayışı, ümumiyyətlə, mövcud deyildi. Müasir poeziyanın dəyərləndirilməsi zamanı heç kim Avropa şeir sənətinin Homer, Vergili, Dante, Şekspir, Höte kimi klassik nümayəndələrini, onların bədii və estetik irsini yada salmır, müqayisələr aparmırdı.

          Bunu ilk dəfə edən məhz T.Eliot olmuşdu. O da klassik irsi ideallaşdırmadan, apardığı müqayisələrdə yeni-modernist ədəbiyyatın xeyrinə nəticələr çıxararaq fikir bildirmiş, ötən günlərin ideyaları ilə yaşayan klassik ədəbiyyatdan fərqli olaraq, çağdaş poeziyanı canlı, yaşayan, zamanın çağırışlarına cavab verən bir hadisə kimi qiymətləndirmişdi. Eləcə də onun yaradıcılığı – şeirləri, pyesləri və tənqidi məqalələri müasir dünya ədəbiyyatına çox güclü təsir göstərmişdir. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, Nobel mükafatına layiq görülmüş yazıçıların çoxundan fərqli olaraq, T.Eliotun yaradıcılığı Azərbaycanda diqqəti daha çox cəlb etmiş, nəşr və tədqiq olunmuşdur. Əvvəlki onilliklərdə olmasa da, müstəqillik dövründə onun ayrı-ayrı lirik şeirləri müxtəlif şairlərin tərcüməsində Azərbaycan mətbuatında dərc edilmiş, “Seçilmiş əsərləri” kitabı ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatları seriyasından 2011-ci ildə Bakıda nəşr olunmuşdur. Kitabın tərcüməçisi, eyni zamanda tərtibçi və ön sözün müəllifi dosent Vahid Ərəbovdur. Ölkəmizdə T.Eliotun elmi-nəzəri yaradıcılığının tədqiqatçılarından biri istedadlı şair Qismət Rüstəmovdur. O, 2020-ci ilin 12 iyulunda “kulis.az” saytında T.Eliotun tənqidçi görüşlərini əks etdirən “Tənqidin sərhədləri” məqaləsini dərc etdirmişdir. Həmin məqalədən Nobel mükafatçısının tənqidçi konsepsiyasını anlamaq üçün gərəkli olan kiçik bir parçanı oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdik: “Hər nəslin öz ədəbi tənqidi formalaşmalıdır; çünki hər yeni nəsil sənətə öz meyarları, öz sənət tələbləriylə birgə gəlir və mədəniyyətin içində sənətə verdiyi əhəmiyyəti bunlara görə müəyyənləşdirir. Bu hökmü verəndə, əminəm ki, zövqdə və dəbdə olan dəyişikliklərdən daha artığına eyham vurmaq istəyirdim: ən azı bunu nəzərdə tuturdum ki, keçmişin şedevrlərini öz perspektivi içində dəyərləndirən hər yeni nəslin davranışları sələflərindən tamam fərqli təsirlər altında formalaşır”. Qismət T.Eliotun yaradıcılığı üzərində çalışmalarını davam etdirərək 2021-ci il yanvarın 20-də “kultur.az” saytında Nobel mükafatçısına həsr etdiyi “T.Eliotun poetikası” adlı araşdırmasını dərc etdirmişdir.

          Azərbaycan filologiyasında T.Eliotun yaradıcılığı ilə bağlı daha ciddi, akademik səciyyəli tədqiqat əsərlərinə də təsadüf etmək mümkündür. 2015-ci ildə Raisa Əlizadə magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Tomas Eliotun poeziyasında mifologizmlər” mövzusunda; 2021-ci ildə isə Nurlana Axundova fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün “Tomas Eliotun poemalarının poetik xüsusiyyətləri” mövzusunda dissertasiyalar müdafiə etmişlər.

          Bunlardan əlavə, professor Asif Hacılı “Yeni tənqid hərəkatı və Tomas Eliot” adlı tədqiqatında; professor Vaqif Sultanlı isə “Azərbaycan ədəbi tənqidi” kitabının “Yazıçı tənqidi” bölümündə T.Eliotun tənqidçilik fəaliyyətini nümunəvi örnək kimi götürərək ədəbi tənqid tarixindəki rolunu yüksək qiymətləndirmişlər.

          Nəşr və oxunma sayına görə dünya miqyasında rekordçu olsa da, T.Eliot elitar şair idi, onun şeirləri heç zaman ümumi oxucu kütləsi arasında geniş populyarlıq qazanmamış, həmişə yüksək zövqlu poeziya xiridarlarının maraq dairəsində olmuşdu. Onun yaradıcılığı hələ sağlığında yaşadığı ölkələrdə və Avropanın digər dövlətlərində yüksək qiymətləndirilmiş, nüfuzlu mükafatlararla təltif olunmuşdu. O, dünyanın çox prestijli 16 universitetinin fəxri doktoru seçilmiş, Nobel mükafatından əlavə, İngiltərə və Fransanın ali dövlət mükafatlarına, Almaniyanın ədəbiyyat üzrə ən nüfuzlu ödülü sayılan Höte mükafatına layiq görülmüşdü.

          T.Eliot 1957-ci ildə 68 yaşında ikən ikinci dəfə ailə qurmuşdu. 1965-ci il yanvarın 4-də Londonda beyninə qan sızmasından vəfat etmiş, öz vəsiyyətinə uyğun olaraq, əcdadlarının vətənində – İngiltərənin Somerset əyalətinin Koker kəndində dəfn olunmuşdur.

          Vəfatından sonra, demək olar ki, tamam unudulan bir çox Nobel mükafatçılarından fərqli olaraq, onun əsərləri bu gün də bütün dünyada diqqət mərkəzində saxlanılır, böyük sevgi və hörmətlə tərcümə və nəşr olunur, tədqiq edilir.

          1993-cü ildən başlayaraq şairin özünün 1953-cü ildə təsis etdiyi "Poetik kitablar Cəmiyyəti" hər il yeni nəşr olunan ən yaxşı şeir kitabının müəllifini Böyük Britaniyanın əsas ədəbi ödülü sayılan Tomas Eliot adına beynəlxalq mükafatla təltif edir.  

 

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

(01.04.2024)

 

 

Əkbər Qoşalı yazır

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair, publisist və siyasi icmalçı Əkbər Qoşalının 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü münasibətilə yazdığı “Nəhs illərin nəsillərdəki ağrısı…” məqaləsini təqdim edir. 

 

Xalq şairi Səməd Vurğun dillər əzbəri “Azərbaycan” şeirində böyük keçmişi olan doğma vətənə müraciətən deyir:

 

“...Bilinməyir yaşın sənin,

Nələr çəkmiş başın sənin.

Düşdün uğursuz dillərə,

Nəhs aylara, nəhs illərə.

Nəsillərdən nəsillərə

Keçən bir şöhrətin vardır;

Oğlun, qızın bəxtiyardır”...

 

Əlbəttə, yurdumuzun oğul-qızlarının əsl bəxtiyarlığı müstəqil, qalib Azərbaycanla bağladır. Mən “Azərbaycan”ın yuxarıdakı misralarına uğursuz dillərin, nəhs ayların, nəhs illərin ağrısını xatırlatmaqçün üz tutmuşam. Üz tutmuşam deyəm ki: “Nələr çəkmiş başın sənin”, Vətən!?.

Başımız çəkənlər yetməzmiş kimi, xalqımız XX yüzilin əvvəllərindən başlayaraq yeni – daha dəhşətli aktla üzləşdi: bu, bəşəriyyətin üzləşə biləcəyi ən böyük dəhşət idi. Onda hələ nə İkinci Dünya müharibəsi olmuşdu, nə də “Xolokost” (Yəhudi soyqırımı) baş vermişdi...

31 Mart soyqırımı yalnız Azərbaycan tarixində deyil, ümumən insanlıq tarixində ən dəhşətli hadisələrdəndir.

Soydaşlarımız, həmvətəndlərimiz qərinələr boyu yalnız azərbaycanlı (türk, müsəlman) olduqları üçün öz dədə-baba torpaqlarından didərgin salınıb, kütləvi qətllərlə, qırğınlarla üzləşib. Görün necə yaratılıqlarla üz-üzə qalmışıq, insanlar bir yana, minlərlə tarixi, mədəni abidəmizi, yaşayış məskənlərimizi belə dağıdıb, ev-eşiklərimizi yandırıb, viran qoyublar. Yaşıl ağacımızı kəsib, gur bulağımızı qurudub, altıbalalı heyvanlarımızı öldürüb –  bir sözlə, flora-faunamızı sıradan çıxardıb bu yaratılıqlar...

*

Erməni millətçilərinin bolşeviklərlə birgə azərbaycanlılalara qarşı həyata keçirdiyi ilk soyqırımından 106 il ötür. “Erməni millətçiləri” deyirik, guya erməninin solçusu, liberalı, başqa siyasi-ideoloji xətdə olanı qatı millətçilərdən fərqlənir(di)mi? Ona qalsa, “Daşnaksutyun”un ideoloji spektri solçuluqdu, hazırda da “Sosialist İnternasionalı”nın üzvüdür... “Daşnaksutyun” hara beynəlmiləlçilik hara?.. Allah eşqinə, onlar demokratiyadan, sosial demokratlıqdan, ədalətdən, bərabərlikdən nə anlar? – Qandıqları bir şey var: qan-qada, öldürmək, dağıtmaq, mənimsəmək, özgələşdirmək, özününküləşdirmək...

Belə idbar xasiyyətləri üzündən də Ermənistan hazırda dünyanın nadir ölkələrindən biri – bizim bölgədəsə yeganə monoetnik ölkədir. Belə ölkə olar? O gözəllikdə torpaqları cəhənnəmə döndəriblər. Bax, bu faktın özü belə Qərbi Azərbaycanın Ermənistan Respublikası adı altında gələcəyini mübahisələndirməyə ciddi əsas deyilmi?

*

1918-ci ilin mart soyqırımlarından qərinələr ötüb; lakin ermənilər qabıq qoyaraq, libas dəyişdirərək və fərqli formalar bularaq öz bəd əməllərini ən müxtəlif səviyyələrdə davam və “inkişaf” etdirib. “Müttəfiq respublika” olduqdan sonra da respublikamıza, xalqımıza qarşı edə bildiklərini ediblər; özəlliklə, deportasiyalar, ayrı-seçkiliklər, türkofobiya, azərbaycanafobiya... onların soyqırım törətmə “usta”sı olduğunu bir daha, bir daha göstərib. Onlar harada olubsa (Bakıda, Tiflisdə, İrəvanda, Moskvada və b. şəhərlərdə), fərq etməz, həmişə bəlli bir planı ardıcıl surətdə həyata keçirib.

Bu ardıcıl bəd əməllərin acısını ölkəmizin dinc, silahsız əhalisinin demək olar, hər bir üzvü dadıb... – Minlərlə ləzgi, avar, tat, yəhudi, kürd, tatar, talış və b. xalqların nümayəndələri də ermənilərin qəddarlığından can qurtara bilməyib. Quba Soyıqım Memorial Kompleksi dediklərimizin monumental təsdiqidir... – Bəlli olduğu kimi, 2007-ci ildə stadion təmiri ilə bağlı aparılan qazıntı işləri zamanı Qudyalçayın sol qıyısında üzə çıxarılmış Quba soyqırımı məzarlığında 500-dək insan kəlləsi mövcuddur. Bu insanların 1918-ci ildə ermənilərin Qubada törətdiyi soyqırımı zamanı işgəncə ilə öldürüldüyü sübuta yetirilib.

Bəli, Qafqaz xarakterindən uzaq ermənilər uşaq, qadın, qoca demədən, etnik mənsubiyyətə baxmadan, erməni və erməni havadarı olmayan hər kəsi gücü yetdiyi, əli çatıdğınca qətlə yetirib.

SSRİ dağıldıqdan sonra “soyqırım yaddaşı” yenidən – daha gur canlanmağa başlayan ermənilər – XX yüzilin sonlarında azərbaycanlılara qarşı Ağdaban, Bağanis Ayrım, Ballı Qaya, Başlıbel, Qaradağlı, Quşçular, Malıbəyli, ən dəhşətlisi Xocalı və b. soyqırım aktlarını törədib. 4 minə yaxın əsir-girov soydaşımızın telyinə hələ də aydınlıq gətirməyən, Qarabağda, o torpaqlardan zorla didərgin saldıqları azərbaycanlıların sayından daha çox mina basdıran Ermənistan (və havadarları) 1918-ci ildə soyqırım törətmiş əcdadlarının zehniyyətindən bircə addım qurtula bilibmi? – Əsla!

44 günlük II Qarabağ müharibəsi dönəmində Gəncənin, Bərdənin qadağanolunmuş raketlərlə atəşə tutulması (hərçənd qadağanolunmamış raketlərin də bəraəti yoxdu), mülki əhalinin qətlə yetirilməsi nədən xəbər verir? – Yəni, həmin zəhərli, zərərli zehniyyət tam qüvvədədir. Təsəvvür edin: tarixdəki ilk (və inşallah son!) erməni dövlətinin ən “demokrat”, ən “ılımlı”, “tərəqqipərvər” başçısı sifətiylə tanıdılan Paşinyanın hökuməti belə əcdadlarının zərərli, zəhərli adətlərindən qurtula bilmir ki, bilmir...   

Bəli, biz nəhs aylara, nəhs illərə düşə-düşə yaşamışıq. Milli hisslərdən uzaq, bacarıqsız, qorxaq və səriştəsizlər, Kremlin, onun-bunun siyasi oyuncağı qismində çıxış edənlər ölkəmizin, xalqımızın çıxarlarına uyğun fəaliyyət göstərməyib. Etiraf edək, müsibətlərin çoxu güclü hakimiyyətimizin, qətiyyətli rəhbərimizin olmaması ucbatından başımıza gəlib. – Xalqımız illər uzunu ağır məhrumiyyətlər, məşəqqətlərlə üzləşib...

Məhz Ümummilli lider Heydər Əliyev yenidən ali hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Azərbaycan həqiqətlərinin dünyada təbliği, o cümlədən erməni vəhşiliyinin ifşa olunması yönündə ciddi işlər görüldü. Heç təsadüfi deyil ki, ermənilərin xalqımıza qarşı törətdiyi soyqırımı aktlarının araşdırılması, öyrənilməsi işi Heydər Əliyevin təşəbbüsü, rəhbərliyi sayəsində başlanılıb. Ümummilli liderin 26 mart 1998-ci ildə imzaladığı “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərman o hadisələrə hüquqi-siyasi qiymət baxımından tarix önəm daşıyır. Alimlərə, ictimai-siyasi fəallara yol xəritəsi cızmaq, dostu da, düşməni də düşünməyə vadar etmək, beynəlxalq ictimaiyyətin gözündəki pərdəni aralamaq və s. baxımından da bu Fərmanın önəmi əvəzsidir. Fərman əsasında 1918-ci ilin Mart soyqırım aktlarına dair çoxsaylı tədqiqat əsərləri yazılıb, onların bir çoxu xarici dillərə çevrilib.

Ümummilli lider özü deyirdi: “Xalqımıza qarşı törədilmiş soyqırımı haqqında həqiqətləri real faktlar, dəlillər əsasında dünya dövlətlərinə, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlara çatdırmaq, saxta erməni təbliğatı nəticəsində formalaşmış yalan təsəvvürləri dəyişdirmək, ona hüquqi-siyasi qiymət verdirmək nə qədər çətin olsa da, şərəfli və müqəddəs bir iş kimi bu gün də, gələcəkdə də davam etdirilməlidir. Bu, soyqırımı qurbanlarının xatirəsi qarşısında indiki nəslin müqəddəs borcudur.”

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 30 dekabr 2009-cu ildə Quba şəhərində “Soyqırımı memorial kompleksi“nin yaradılması haqqında, 18 yanvar 2018-ci ildə “1918-ci il azərbaycanlıların soyqırımının 100 illiyi haqqında” Sərəncamları da unudulmazdır.

Xalq Cümhuriyyəti dönəmində Soyqırımın araşdırılması yönündə (Fövqəladə İstintaq Komissiyasının xətti ilə) ciddi iş başlansa da, o işin tam başa çatdırılması mümkün olmayıb. Bunu nəzərə alsaq, Ümummilli lider Heydər Əliyevin, Prezident İlham Əliyevin imzaladığı müvafiq Fərman və Sərəncamların dövlətçilik irsi, əcdadın ruhunu şad etmək və gələcək nəsillərə yol göstərmək baxımından daha fərqli bir dəyər daşıdığını vurğulamalıyıq.   

Erməni-bolşevik silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi kütləvi qırğınlar barədə həqiqətlərin (ümumən Azərbaycan həqiqətlərinin) öyrənilməsi, onun ölkə və dünya ictimaiyyətinə daha ətraflı çatdırılması müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətində önəmli yer tutur.

Azərbaycan Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən müdrik siyasət sonucunda  həm Ermənistanın dövlət səviyyəsində yürütdüyü terrorçuluq, hərbi təcavüz siyasəti ifşa olunub, həm də işğalçılar ölkəmizdən iti qovan kimi qovulub.

Qalib dövlətimiz, şanlı Ordumuz bütün dönəmlərdəki şəhidlərimizin, günahsız qurbanlarımızın qanını yerdə qoymayıb.

Tarizi Zəfərə imza atmış müstəqil, güclü Azərbaycan Respublikası şəhidlərimizin ruhunu şad edən əvəzsiz nemətimiz, ən böyük təsəllimizdir.  

Biz soyqırım törətmirik, daha heç kim də bizi soyqırımla üz-üzə qoya bilməz!

Ağlayıb-sızlamaq yox, yad etmək,

mərsiyə demək yox, gələcəyə baxmaq! – Yol budur!

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.03.2024)

 

Hazırda mədəniyyətlərarası əməkdaşlıq və dialoqun təşviqi üçün mühüm beynəlxalq platforma kimi Bakının təşəbbüsləri təsdiqlənməlidir, bu çox vacib məsələdir. Bu təşəbbüslərdən biri də “Bakı Prosesidir”

 

Mayın 1-dən 3-dək Bakıda “Sülh və qlobal təhlükəsizlik naminə dialoq: əməkdaşlıq və qarşılıqlı əlaqə” mövzusunda VI Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu keçiriləcək. “Bakı Prosesi”nin tərkib hissəsi olan bu Forum İslam Dünyası Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (ICESCO) tərəfindən BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansı (UNAOC), UNESCO və BMT-nin Ümumdünya Turizm Təşkilatı ilə birgə təşkil olunacaq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu barədə ICESCO-nun saytı məlumat verib. Məlumata görə, forumda yüksək səviyyəli rəsmilər, beynəlxalq nümayəndə heyətləri, beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri, ictimai xadimlərin və dünya miqyasında tanınmış ziyalıların iştirakı gözlənilir.

Forumun plenar sessiyalarında və panel müzakirələrində sivilizasiyalararası dialoq və əməkdaşlıqla bağlı bir sıra aktual qlobal çağırışlar müzakirə ediləcək.

Forum çərçivəsində mədəniyyətlərin müxtəlifliyini vurğulamaq, əməkdaşlıq və anlaşma ruhunu təşviq etmək üçün konsertlər, festivallar və yaradıcı tamaşalar da daxil olmaqla bir sıra mədəni tədbirlərin keçirilməsi gözlənilir.

VI Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun əsas məqsədi mədəniyyətlərarası əməkdaşlıq və dialoqun təşviqi üçün mühüm beynəlxalq platforma kimi “Bakı Prosesi”nin rolunu möhkəmləndirməkdir.

Uğurlu olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.03.2024)

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu tərəfindən Türk dünyasının maddi-mədəni irsi, qədim adət-ənənələri və milli dəyərlərinə dair proqramların, verilişlərin, sənədli filmlərin yayımlanacağı “Turk Discovery” YouTube platforması yaradılıb.

 

Bu barədə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AzərTAC-a istinadən məlumat verir. 

Məlumata görə, genişmiqyaslı layihə türk xalqlarının milli-mədəni sərvətlərinin qlobal auditoriyaya çatdırılmasına töhfə vermək məqsədilə həyata keçirilir.

Layihənin rəhbəri tanınmış qazaxıstanlı jurnalist Maya Bekbayevadır. Maya Bekbayevanın komandası uzun illərdir tarixə dair sənədli filmlər hazırlayır.

“Turk Discovery” layihəsinin ilk buraxılışı “Novruz – qədim türk bayramının dirçəlişi” sənədli filmidir. 

 

(Filmə “Turk Discovery” layihəsinin rəsmi YouTube kanalında https://youtu.be/XhtnEcaG4hA?si=LsKqnUKY5A_5Tlw5 linkindən baxmaq olar).

 

Filmin elmi rəhbəri və ssenarisinin həmmüəllifi Azərbaycanın dövlət və siyasi xadimi, diplomat, alim, Türk Dövlətləri Təşkilatı Ağsaqqallar Şurasının nümayəndəsi Həsən Həsənovdur. Çəkiliş qrupu Özbəkistan, Qırğızıstan və Azərbaycanda olub. Çəkilişlərin əksəriyyəti Bakı şəhərində və Azərbaycanın əhəmiyyətli tarixi yerlərində aparılıb. Filmdə hər bir Türk dövlətlərinin Novruz bayramının özünəməxsus, fərqli xüsusiyyətləri göstərilir. Layihənin məqsədi türk xalqları arasında həmrəyliyi daha da gücləndirməkdir.

Layihəni reallaşdıran komanda hazırda Mahmud Kaşqarinin türk ləhcələrinin toplusu olan "Divani lüğət it-türk" adlı əsərindən bəhs edən sənədli film hazırlanır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.03.2024)

 

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Beş yaşınadək keçmiş “Sovetski”də- “Həmşəri palanı” küçəsində, 7 kvadrat-metrlik bir evdə böyüyüb. Sonra yeni mənzilə köçüblər. Daha sonra orta məktəb, institut, əsgərlik, bədii yaradıcılıq, televiziya və “Dalğa” verilişi. Onu Azərbaycana tanıdan da elə “Dalğa” oldu…

 

Deyir ki,- “Səmimi bir etiraf edim: atamın mənim üçün kim olduğunu hələ tamamilə dəqiqləşdirə bilməmişəm. Hətta həyatımda oynadığı rolu da. Bilirəm ki, məndə nə varsa, hamısı atamdandır. Amma nə vaxt verib, necə verib, hansı mexanizmlə verib, bilmirəm”...

Nikbin, məğrur, zəmanəylə ayaqlaşan, ətrafında cəryan edən hadisələrə həssas, səbrsiz insandır. Gördüyü iş ürəyincə olmayanda, ideyaları tükənəndə, bəzən dünyadan bezir. Amma böyük işlər görmək həvəsi heç zaman onu tərk etmir. Gözlərində qəribə bir kədər var. Keçmişin acı xatirələri onu heç vaxt rahat buraxmır. Odur ki, güləndə sanki ürəkdən gülmür…

Atası Əlfi Qasımov əslən Ağdam rayonunun Poladlı kəndindən olub. Azərbaycanın tanınan yazıçılarından biri idi. Eyni zamanda jurnalist, publisist və tərcüməçi kimi yaddaşlarda qalıb...

Yüksək intuisiya, hissetmə qabiliyyətinə malikdir. Bəzən həmsöhbətini gipnoz etməyi bacarır. Qəribə xasiyyətləri çoxdur. Həzin musiqi səsindən, şam işığından, tənhalıqdan ilhamlana bilir. 

Mübariz, haqsızlığa qarşı amansızdır. Yanında kiminsə haqqı tapdalananda sərt reaksiya verir. Buna görə də bəziləri onu acıdil adam kimi tanıyırlar. Heç zaman ruh düşkünlüyünə mübtəla olmur. Əksinə, çətinliklə üzləşəndə daha əzmkar, daha döyüşkən olur. Sadə geyinməyi xoşlayır. Onun üçün insanların libası yox, daxili keyfiyyətləri əsasdır…

Deyir ki,- “Ömrüm 20 yaşına qədər acı bağırsaq kimi uzanırdı. 20-60 arası isə heç bilmədim necə keçdi. İndi hər günümü dəyərləndirirəm - görəsi o qədər iş var ki. Sadəcə, planlar qurub, Allahı özümə güldürmək istəmirəm - məsləhət Onunkudur”…

Güclü yumor hissinə malikdir. Şən və gülərüzdür. Atmacaları ilə aranı qarışdırıb, müzakirə meydanına çevirməyi bacarır. Şəhər uşaqlarına məxsus jestləri var. Necə deyərlər, əsl centelemendir. Nəvaziş göstərməkdən zövq alır. Ana dilimizin məftunudur. Lazım gələrsə, onun uğrunda mücadiləyə girə bilər...

El arasında belə bir ifadə var- "Canlara dəyən adam." Bir sözlə, İlqar Əlfioğlu doğrudan da canalara dəyən adamdır və bu canlara dəyən qardaşımızın 69 yaşı tamam oldu, keçdi 70-ə...

Nədənsə 69 rəqəmini baş-ayaq rəqəmlərdən biri hesab etdiyim üçün, hətta öz ömrümdən də tez gəlib getməsini arzulayıram. İnşəallah 70 yaş öz gəlişiylə İlqar Əlfioğlunun həyatına xoş xəbərlərlə gəlsin.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.03.2024)